Qoqqowu giddo afantanno alichaame diilallote akati noonsa yinanni woradda giddonni mittoho; Bursi woradi. Woradu Hawaasi quchuminni 98 km xeertinyira leellano yine hendanni. Baattote ofalla garano la’niro mereerima ilaalaame baatto batidhanno. Alichaame diilallote akati noowa ikkasinni diilallote akata qiissite amada dandaannohu leemmiichu hala’ladunni afamanno.
Woradu duuchu gari giwirinni loossanni egennaminoho. Kunino qamade, hayxe, weesenna labbanno laalcho hala’ladunni laashshatenni egennamino woradaati. Woradunnihu diilallote akatino alichaame ikkasinni qamadetenna hayxu laalcho hala’ladunni laashshatenni hattono saadate ceattonnino egenamanno. Qooxeessu baatto loosi’ratenni babbaxxino laalcho laashshatenninna saada ce’’e galanno mannira injiinoho. Arru bati’re ufuufeennanno iibbillu qarrisanno yine dihuluullammanni. Xeenu anje noo yannarano saadate sagalenna laalchu anjeno kalaqantannokki qooxeessaati. Ilaalaamo ikkasi korkaatinnino saadano ikkito laalchu lowo geeshsha jajjarikkinni sa’’annowa ikkasinni hee’ratenna loosi’rate lowonta injaanno qooxeessaati yine xawisa dandiinanni Bursu Worada.
Bursi woradi qasiisotenni wolu qoqqowinni ledo dixaadanno. Qoqqowoho afantanno woraddanni mereeroho noo worada ikkasinni qoqqowu giddo Xexichu, Hulate, Booni gaangaawi, Shaafaamunna Alatta Wondi woradinni ledo qasiisotenni xaadanno. Woradu 1998M.D umonsa dandiite fultino woraddanni mittoho.
Woradu daga duuchu handaarinni beeqqaanonna horaameeyye assateno xaa yannara illacha tunge loonsanni hee’noonni loossanna labbanno hajubba lainohunni techoonke wosinchu gafinkera woradu gashshooti qara gashshaancho ikkonohu kalaa Baqqali Bokkillihu ledo qixxaawote kifilenke keeshsho assitino. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Woradaho daga hasidhanno latishshi tuqishshinna halashsho maa labbanno?
Kalaa Baqqala:- Gobbankera woloottu qooxeessuwara ikkannonte gede latishshu tuqishshi ledo amadisiisaminohunni Sidaami giddono dagate hasatto wo’mitinokkita la’’a dandiinanni. Dagoomaho lowonta hasiisannori safote latishshuwa giddonni mittu waaho. Xalala anganni waa dagoomaho hala’ladunni iillishate albaanni hananfoonni loossa ajjinota ikkano hoogguro; daganniti xalala waa horoonsi’rate hasatto luphi yitinotanna lexxitanni dagginota ikkasenni xalalu way hasatto lowoti noo woradaati. Konni kaiminnino xaa yannara mootimmannitanna hallanyu uurrinshanni hala’lado mixo amande dagoomunniha xalalu way xa’mo qolate looso loonsanni hee’noonni. Ikkollana, quchumu qooxeessira bale umme fushshinoonni way jenereeteretenni goshoonshanniha ikkasinni ledo laambu hasatto lexxitanna konni korkaatinni dagate hasatto wonshate dandiinoonnikki garaati noohu. Hattono Tuttichu maazzagaajjira albaanni loonsoonni way jenerreterete goshoonshanniha ikkasinni laambu lexxonni ledo amadisiisameenna dagate xa’mo garunni dawaro afidhinokki gari no. Konnira kayinni hajo la’annonsari mootimmate bissanni ledo halamme caabbichunni goshoonshanni gede assate Tiraanisformere hirreenna goshoonshanni gede assate looso loonsanni hee’noonni. Woradaho daganniti xalalu anganni way xa’mo konni deerriraati noohu.
Wolu kayinni albaanni lewu /6/ diri albaanni Dhugote yaamamannowa mootimmannita ikkitinokki uurrinshanni ijaarroonnihu hala’ladunna lowo daga hayikkisa dandaanno way mereeronko baeenna gatamarsha hasi’rino daafira agarroonni yannanninna hasiisanno bikkinni loosamikkinni keeshshino. Xaa yannara assinanni hee’noonni sharronnino hallanyu uurrinshuwa hanseenna xiinxallo gudde gatmarshu looso loosate harinsho giddo hee’noonni. Woradaho xalalu anganni way hasatto lexxitanni nooha ikkinohura mootimma aananno dirinni mixo amaddeenna dagate xa’mo qolate xaa yannara mixo amadoonni. Way ledo amadisiisaminohunni loonsoonniri hee’rirono dagate xa’mo kayinni higge gooffinokki gari no.
Doogote safote latishshi hasattono hattonni dagate giddo hala’ladunni leeltanno. Sidaami giddo soorrote albaannino ikko soorrote gedensaanni dhuku fajji bikkinni Bursi woradira harancho yanna giddo rakkino latishsha abbinanni hee’noonni yitanno ammano nooe. Konninnino, olluubba xaadissannoti hala’ladda dooggate hasatto no. konni kaiminnino babbaxxitino qooxeessuwara dagate beeqqonninna mootimmatennino baajeette amande loonsanni doogga hananfoonniti no. Aananno dirirano woradaho dooggate latishshi loossa halashshinanni gede mootimmano murcidhe loossanni no.
Doogote hasatto yanna yannantenni dawaro qollannita ikkitanno; loonse gundoonnikkite. Roorenkanni daga horaameeyye ikkitannonna babbaxxitino horonna ambulaansetenna labbannota hodhishshu owaanteno afidhanno gede balaxo uysiinsanni dagate xa’mo qollanni yitannoti mootimmate widoonnino jawa ammanonna murci’ra no. Konni kaiminnino aantanno yannara woradu dagaha doogote xa’mo qollanni.
Wole widoonni kayinni jawa mitiimma liqoote kaayyo injeessiteenna wedellu kayinni umonsa loosu giddora eessate qixxeessiteenna egennonsa, ogimmansanna dhukansano ledde jiro kalaqqe hee’rantenni mootimmate loosu minnara qaxaramate hasatto hee’ranna mootimmatenni qaxarama calla mitiimma tirtannohu gede assine la’’ate gari aliidimma amaddeenna togoo laooshshe gatisate loonsanni keeshshinoonni.
Xaa yannarano wedellaho liqoote injo kalanqeenna loosu giddora e’anno gede assate loossa loonsanni hee’noonni. Kunino dagate giddo oosonke qaxarama hooga umose dandiitino mitiimmaati; oosonke mootimma qaxara noose yaannohunni danchu gashshooti qarri gede ka’’anni keeshshinoreeti.
Konni albaanni anfinte gede rosino manni kiirotenni ajinoha ikkino daafira Yuniversitetenna kolleejjuwatenni maassame fule dayha baala qaxarranni keeshshinoonni. Konni daafirano mannu egenno afi’reemmohu loose soorramateeti yaantenni roore mootimmate loosu mine qaxarama hoongummoro gawajjammoommo; mootimma miiccinonke woy gawajjitinonke yitanno gedee macciishshamme wedellunniwa heedhe dagate giddono keeshshitino hedo ikkasenni togoo laooshshe gatisate dhuku fajji bikkinni fano loosu base heedhuro halaalaanchonna xawadimma noo doogonni heewisiinse gaammanniha ikkanno.
Gattinorira kayinni loosu kaayyo kalanqeenna hasidhanno handaarinni bobbakke loosidhanno gede assate loonsanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Wedellaho loosu kaayyo kalaqate hajo roorenkanni fiixunni, jaaloomittetenna muishshunni loonsannireeti yinanna danchu gashshooti ledo amadisiisantanna la’nannina togoo assootubba nooro la’nanni tiratenna qaafo adhate wo’naalloonniri no?
Kalaa Baqqala:- Tini ikkito konni albaanni sa’ino yannubbara dinoote yaate didandiinanni. Sa’u yannara tenne gobbara soorro dagganno gede hasiisinohu kurinna lawannori corame dagate giddo kalaqino huluullonniiti. Gobbate deerrinnino ikko Sidaami giddo danchu gashshooti mannu qansichimmasinni calla taalloonyunni baalante handaarranni beeqqaanonna horaameeyye ikkate hajo ledo amadisiisaminohunni kaandannikkiti muishshunni, ayiddoomittetenni, mundeete xaadinni, hoshshotenni, baxillunni, amma’notenni qaxarranni gari; deerrimale lopho uynanni gari; doogimalere assinanni gari nookkiho yaa didandiinanni.
Gobbankera soorro dagganno gede dagate dambala kakkayissinohu hajubba giddonni danchu gashshooti qarri luphiima deerra amadanno. Xaa yannara kayinni qaxarranni gari, deerru lopho uynanni gari qoqqowu mootimma harancho yannara lallawunni uurrissino garinni taxxi yeeti keeshshinohu. Muli yanna kawa fajjini yannara xawadimma noo garinni muishshu nookkiha, ayeerano mundeete xaadinninna amma’no korkaata assineenna mannu qaxarame mittu horoonsi’ranna wolu kayinni uurre la’’anno assooti dino. Deerru deerrunkunni nooti motimmanna paarteno konni ragaanni kaajjado qaafo adhitanni loossanni no. Ninke woradirano xaa yannara baincho assoote sharramate loonsanni hee’noonni loosi xawadimma noo garinniiti.
Worroonni wodhonna shiqinshoonni fonqolinni calla xawadunna dagate huluullo kalaqannokki garinni massanganni hee’noonni. Konni albaanni dinooreeti yine kaandanniha dikkino. Xaa yannara kayinni baxxinohunni wedellaho loosu kaayyo kalaqate ragaanni xawadimmatenni murci’ne loonsanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Wedellu looso kalaqate tantanaturono liqiissitannoti Oomote uurrinsha widoonni liqoote woxi rahotenni injaa hoogate qarrino no; liqiidhinorinna loosu base adhitinorino mitu mitu woloottaho sayisse uyte mulla anga gattanno ikkito hiittoonni taashshinanni hee’noonni?
Kalaa Baqqala:- Oomote uurrinshanni ledo amadisiisante nooti seeda yannara keennanni dangoonni hajaati. Oomote uurrinsha konni albaanni woshshantannohu qoqqowu mootimmaraati yinanna; wolu garinni kayinni woradu dikisanno uurrinshaati yinanna hay yaannoha hoogge keeshshitino uurrinshaati. Tenne uurrinsha seeda yannara konne keennanni keeshshini gedensaanni xaa yannara soorro dagganno gede assinoonni. Oomote widoonni rumuxxite keeshshitinoti danchu gashshooti mitiimma gobbate mootimmanna paarterte aanano jawa qarra kalaqqara dandiitannota ikkasenni hiittooni tirama dandiitannoronna taashshate dandiinanni gara lainohunni woyyaambe daggino. Daga hattenne uurrinshara marte ammanantino soqqansho hoogguro mootimmate aana koffeenya amaddannohu yaannohunni loworeeti taashshinanni dangoonnihu.
Ninke woradirano konni albaanni labbanno mitiimma no yinanni dangoonni. Oomo umiseha liqiissitannoha dikkino. Konni albaanni murrisate ha’noonni doogooti insara balalle kalaqqinoti. Xa kayinni hattenne insa murrisate ha’noonni doogo taashshine tini harinsho tantanote gede taala dandaanno injo kalanqoonni. Adhinanni dangoonni qaafonninna keenonni xaa yannara Oomote uurrinsha uytanno owaantenna soqqansho albaanni nootenni woyyaabbanni daggino. Albaanni nooti ammanamate mitiimmanna yawaawurrete qarri woyyaawanni dayno yitanno keenooti nooeti.
Bakkalcho:- Tini hawadi yanna hanju harumi loossa loonsannita ikkasenni woradu assino qixxaawo maa labbanno?
Kalaa Baqqala:- Haanju harumi loossa lainohunni hala’lado qixxaawo assinanni hee’noommo. Albaannino babbaxxitino yannara haanju harumi kaashsho kaansanniiti dangoonnihu. Xaa yannarano woradaho mootimmannitinna hallanyu uurrinshuwa widoonni babbaxxitino horo nooseta haqqu muro hala’ladunni qixxeessinoonni. Konni loosira balanxe millimillote bare woradunna olluubbate deerrinni kalanqe haanju harumi latishshi qooxeessunniah diilallote gade soorrate, xeenu kofonte gargarate widoonni, doogimale qooxeessa gananno lolahe ittise amadatenni ledo, qooxeessu diilallonna baattote shaqqille amadatenni ledo abbanno horo seekkine dagate giddo huwanyoote kalanqoonnihura mannu waalchisiranna hasiisannowa baalankawa haqqu muro kaasanno gede assinoonni.
Woradaho diilallote akatino moola ikkinokkihura albaanni kaansoonniti haqqu kaashshi xibbuunni 99.2% lattinota buunxoonni. Tayxe dirinnino woradinkera haanju harumi loossa kaajjadu garinni loonsanni.
Bakkalcho:- Woradaho giwirinnu laalchonna laalchimma lossatenni sagalimmate horoonsi’nanniri waagu lexxo dagoomu aana kalaqqanni noo xiiwo ajishate amandoonni mixo no?
Kalaa Baqqala:- Xaa yannara heeshsho muxxe ikkitanno gede korkaata ikinoha waagu lexxo geisate giwirinnu luphiima qeecha afi’rino. Waagu lexxanni noohu mitto widoonni miinju millimillo noo daafiraati. Wole widoonni kayinni dikko shiqishannohunna hidhannohu mereero taalinori hoogannaati. Dikkote shiqanno laalchi bikki shiimaho; itara hasi’re hidhara daanno manni kiiro kayinni lowote. Konnirano hasattonna shiqisho xaada hoogase kaiminni waagu lexxo yanna yannantenni kalaqantanni no. Konneno mootimmate deerrinni keenni gedensaanni baadiyyeteno ikko quchumahono shiiam baattooti yinikkinni waalchunni hanafe fano base baalantera babbaxxino laalcho laashshinanni gede assinanni hee’noonni.
Xaa yannara heeshshote oolto kalaqantanni noohu lamu anfoonni korkaatinniiti. Mitte gobbaydinni dagganno doolaare ledo xaddanno mitiimma ikkitanna laynkiti kayinni gobbate giddo laashshaahunna itannohu mereero noo badooshsheeti. Ikkinohurano gobbate giddo laalchimma lossi’ratenni hasattonna shiqisho taashsha hoongiro tenne gobbara loonsikkinni hasaawunninna wole hayyonni yine waagu lexxo ajisha didandiinanni. Konnirano woradu deerrinnino laalchimma lossate baatto fano galtannokki gede assatenni loonsanni hee’noonni.
Tini goyrete yanna ikkasennino xaa yannara hala’lado baattote qixxaawo assinoonni. Yanna xa’mitanno bikkinni loosatenni mannaho daggino hudenna heeshshote oolle ajishate doorshu nookki hajooti. Konnirano laalchimma lossi’rate wolu doorshi nookkihura addi illacha tunge loonsanni hee’noonni.
Woradaho albaanni sa’u yannara loonsoonni loossara madaabbarunna dooramino wixi anje dixaaddino. Xaa loossara kayinni dooramino sirchinna madaabbaru anje xaaddanno gedee malaatta noota keennoommo. Dandaami bikkinni mootimmate widoonni loosidhe galtinorira shiqishate hendoonni; hoongiro kayinni qooxeessaho afantanno kompooste horoonsi’ne loosi’ratenni laashshinanni gede assinanni hee’noonni.
Madaabbarunna dooramino sirchi waagi lexxi woyte loosidhe galtinori anga noo laalchinna saadate waagino hattonni lexxinohura waagu lexxa mittu widita calla dikkitino. Xaa yannara kalqete ikkitono waagu lexxo aana kalaqqanni noo xiiwo jawa ikkitinotano ikkado mashalaqqe dagate kalanqoonni.
Konni daafira loosidhe galtinori afidhu bikkinni dooramino sirchono ikko madaabbara hattono kompooste horoonsidhe baatto fano galtannokki gede laashshidhara dagatenni ledo hasaambe sumuu yinoommo.
Bakkalcho:- Amadisisseno gobbate mittimma agarsiisa lainohunni kaysa hasi’ratto hedo nooro kaayyo eemmohe.
Kalaa Baqqala:- Mittimma qacce qolle la’nanni haja dikkitino. Mittimma ayeerano ikkado guma abbitanno hajaati. Mittimma Itophiyu dhaggera jawa tironna horo afidhinote. Gobbanke konni albaanni babbaxxitino yannara diinna ka’anni horritu yannara Itophiyu daga mittimmatenni kaajjite uurritenna sharrantino daafiraati techo geeshsha ayimmansanna ayirrinyensa agarsiisidhe keeshshitinohu. Hakkiinnino sae Abbay kofo loonsanni hee’noonnihu gobbaydi liqoonni ikkikkinni dagate mittimmanna latishshaho noonke hasattonniiti. Itophiyu manni laalaatte mittimansa kaajjishidhu yannara latishshano loossino; ayimmansa, ayirrinyensanna qoossonsano agadhitino. Mittimmate hajo latishsha loosate; gobbaydinni daanno allagganna xiiwo gargadhate; ayimmase, ayirrinyisenna seerise agaramino gobba hegersate dandiisiissanno. Konnirano albinni roore mittimma kaajjishi’ranna gobbate latishshinna lophora agarranninke qeecha fula noonke yeemmo.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite ledonke assootto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Baqqala:- Anino galateemmo
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Ella 16 , 2014 M.D
