Sidaamu afiinni babbaxxitinota qalote borro borreessino., Sidaamu budinna balchoomire hattono Sidaamu afoo lainohunni qajeelshanno; rosiisanno. afuu daafira xiinxallanno. Rosiisaanchimmatennino seeda dirrara owaatino. Borro hanafinohu albaanni Dargete gashshooti yannara ‘’Ye-Zareyitu Itophiya’’ yaamamanno Gaazeexira Sidaamu budenna balchooma lainohunni 34 artikile geeshsha borreesse attamisiisi yannanni mite yeeti. Gaazeexaho fultanno borronni hanafeno babbaxxitino maxaaffa borreessino. Lawishshahono ‘’Woganke Dona’’ yaanno maxaafa ‘’Ye Zareyitu Itophiya’’ yaamamanno gaazeexira fultino borro gamba asse borreessinoho.
Xaa geeshshano xaphoomunni 19 maxaaffa borreessino. Kuri giddonni Sidaamu bude lainohunni 7 maxaaffa; harancho qalote borro 3; seeda qalote borro 2; wolootta babbaxxitino hajubba lainohunni 4; dhagge lainohunni 2 borreessino; 19ki maxaafino attamamanni no.
Xaa yannarano rosiisaanchimmate loosisinni xuuratunni fuli gedensaannino wo’ma yannasinni maxaaffa borreessanni afamanno. Borreessaanchu Alemu Kirba yaamamanno. Kalaa Alemu Kirbihu ledo Sidaamu budinna balchoomi daafira hattono Ficheete ayyaana ayirrinsanni amanyoote lainohunni assinoommo keeshsho aananno garinni qixxeessine nabbawaanote shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Sidaamu daga haaru diri soorro ayyaani iille noo yanna ikkasenni balaxe ‘’Ayidde Cambalaalla!’’ yaatenni hanafeemmo.
Kalaa Alemu;- Iille! Iille! Yoommo anino.
Bakkalcho:- Borreessootto maxaaffa giddonni ‘’Wogaancho Fichee’’ yaanno maxaafi amadosi maati hakkiinni hananfo?
Kalaa Alemu:-Danchate! ‘’Wogaancho Fichee’’nna ‘’Imaananke’’ yitanno maxaaffa borreessoommohu Fichee garunni ayirrisa hananfi yannaraati. Kunino yaa Fichee Cambalaalla yaa mayyaate yaannoha badate hedeeti. ‘’Wogaancho Fichee’’ yaa ‘’Fichee Cambalaalla’’ yaa ikkinota badate assoommo wo’naalshaati. Kaimisi hakkiinniiti. Fichee xaa geeshsha lame hedo amaddeeti ka’annohu. 1982M.Dra Adaabbaho hee’re ‘’Fichee Haaru Diri Soorro’’ yee borreessoommo maxaafi aana garunni xawisannori dino. Fichee Cambalaalla giddose baca hornyubba amaddinote. Fichee Cambalaalla lainohunni ‘’Wogaancho Fichee’’ yaanno maxaafira misiletenni leellishate wo’naaloommori no. Misiletenni leellishoommori giddo Fichee Cambalaalla hulluuqunni hanaffanno; aanteno Fichee Fiixaara yaamamannoha giddose amaddanno. Hakkiinnino Fichiini gedensaanniiti Cambalaalla aantannohu. Aanteno ‘’Hore’’ hakkiinnino aante ‘’Dambaariyyo’’, ‘’Faaro’’, ‘’Qeexaala’’ yinanna qara Fichee widira sa’nanni yaate. Fichee yaanno qaali umisinni kuri baala gamba asse amadinoho yaate. Konni korkaatinniiti Fichee ‘’Wogaancho Fichee’’ ikkitinonohu.
Bakkalcho;- Xaphi assite Fichee Cambalaallate giddo noo amadonna hornyuwa xawisinke?
Kalaa Alemu;- Ficheete ayyaana umikki yannara ayirrisa hanaffino mannooti hiikkiichonna ayeootiro lowo geerra hasaawiseeti lowo hedo gamba assi’ra dandoommohu. Hakkuri mannooti tenne yannara lubbotenni dino. Konniicho kaysa hasi’reemmohu lamereeti. Umihunni hashsha inti gedensaanni galle soodo ka’ne finiinchoho waa wonshine buuro worre duuchunku manni albira ‘’Fichee Jeeji’’ yinanni buurranni. Togoonniiti Fichee Cambalaallate ayyaana ayirrinsanni dangoonnihu. Dambaariyyo, Faaro, Qeexaala hananfeenna Fichee Cambalaallate ayyaanni konni garinniiti ayirrinsanni dangoonnihu. Fichee Cambalaallate ayyaana ayirrisa hananfoonnihu hiittoonniiti yaannoha xiinxkaallo assinoommero baca mashalaqqe woy taje gamba assa dandiinanniri no. Ficheennire xaano xiinxalline gundoonnire dikkino; gatannori no yee hedeemmo. Korkaatuno 1972M.Dra Fichee Cambalaallate ayyaana lainohunni borreessate base basentenni geerra hasaawisate wo’naaloommo.
Ficheete dhagge lainohunni duucha yannara assinanni paanaalete hasaawa beeqqanni keeshshoommo. Mite mite hedono kaysoommo. Anino umi’yanni geerra hasaawise afi’roommo mashalaqqe garinnino ‘’Wogaancho Fichee’’ yaanno maxaafano borreessoommo. Woleno 1982M.Dra borreessoommohu ‘ባህል ቅርሳችን’ yaannohunni Amaaru afiinni qixxeessoommo maxaafinni hattono ‘የሲዳማ ባህልና የትግል ታሪክ’ yaannohunni qixxeessoommo maxaafinnino baca hedo kaysate wo’naaloommo. Kayinnilla mannu maxaafa nabbawannona, noo hedo aana xaano hasaawanna sumuu yaa noonke yitanno hedo woroommo.
Bakkalch:- Fichee Cambalaallate ayyaani amammandannikki dona ikke ‘’UNESCO’’te borreessama dandaanno gede assitino hornyubba maati?
Kalaa Alemu;- Cambalaallate ayyaani ‘’UNESCO’’te borreessamasi jawa qeelleeti. Fichee Cambalaallate ayyaani Sidaamu budi giddo mageeshshi hornyubba noosero maxaaffa’yannino xawisoommo. Duucha yannara assinanni hasaawu ba’reno beeqqanni hedo’ya xawisanniiti keeshshoommohu. Fichee Sidaamu daga ayimmate xawishshaati. Hakkiinnino sae qeexaalu, faaro, hore Cambalaalla labbinori baalu Ficheete giddo afantannore ikkitinohura baca hornyubbaati. Kuri baca hornyubba bowirsatenni Sidaamu ayimmasi seekke xawise; budenna balchoomasi lossi’ratenni kalqete dona ikkate geeshsha dandiissiissino hornyubbaati giddose amaddinohu.
Lawishshahono Shaafeetu amanyoote la’nummoro mittimma, baxille, keere, araara lawinore mitteenni gamba asse amadinoho. Cambalaallate barra ooso saada diallaaltanno. Wolqate loosono hattonni diloossanno. Kuni qaaqquullu beeqqo wolaphono luphiima ikkitanno gede assannoho. Fichii-fulote amanyootirano ‘’Fiqiiqichu Dikko’’ yinanniri no. Fiqiiqchu dikko yaa Cambalaallate barra ooso; meentunna labballu darawo mimmito hasidhanno bude ikkasenni giddose jaware amaddino. Konne meentuna labballu darawo mimmito hasidhanni xaaddanno amanyooti umisinni baxille, mittimma, danchumma, mimmitu ledo ayirrisamanna mimmito hasi’ra lawinnore hanqaffe amaddinonna woloottano baca hornyubba baala la’neennaati Fichee Cambalaalla ‘’UNESCO’’te borreessamate dandiitinohu.
Kalaqamu agarooshshinni ledono lowo xaadooshshi noose. Cambalaallate ayyaanira ooso haqqe hiiqqite ayiddinsarano ikko qachu mannira uytanno. Kayinnilla Sidaamunnihu qarqaru woy kalaqamu agarooshshi budi giddonni mittu hiikko manchino nafarasi haqqa kaasi’rano; nafara jajjabba haqqe dihooganno. Jajjabba haqqe yaa kayinni annimmate xawishshaati yine ammannannihura jawa haqqicho nafarasi losse awuutanno; konni garinni kalaqamu agarooshshi hudinni daynoho. Konnirano lowo yannara nafari haqqe worre agurranni ikkinnina dimurranni. Kuni duuchu Fichee Cambalaalla giddose amaddino hornyuwaati.
Bakkalcho:-Fichee “UNESCO”te borreesamase turzimete handaara baqqi assate widoonni kalaqqino dago?
Kalaa Alemu:- Sidaamu daga arrishshonna beeddahe xiinxallatenni haaro diro ayirrissanno. Ayyaanu diru tuqa iibbadu garinni ayirrisamanni keeshshinoha ikkanna sa`u lame dirrara koroonu taraawo korkaatinni gudumaaleho ayirrisamikkinni sa“asi qaanganni. Kunino shiimare turizimete daa’’atto aana foonqe kalaqikkinni di gatino. Ikkollana Fichee ha’nurimma Sidaamu dagata ikkiturono kalqete dona ikkase turistootu timbiliqqanno gede assasera huluullo dino. Mitte eote bueeti. Cambalaallate barra gudumaaleho qeexaa’linanni qeexaali,hore,faaronna wolootta godo’le illete baxissanno.wodana goshooshshanno. Konni daafira kuni ayyaani “UNESCO”te kalqete dona ikkasi turizimete handaara baqqi assate widoonni kalaqino kaayyo luphiimate.
Bakkalcho:- Cambalaallate ayyaana ayirrinsanni barra wedellu siqqo murte amadde qeexaa’litanna la’nannina; kuni assooti ayyaanu ledo xaadooshshu noosi? Haqqa muratee ledo dixaadanno?
Kalaa Alemu:- Ayyaana ayirrinsanni barra leemmiichu siqqicho amandeeti qeexaalaho fullannihu ikkinnina haqqa dimurranni; xa kayinni togoori rosamanni dayno. Seeda leemmicho siqqo seekkine biifinse qoteho wodhineeti qeexaalaho fullannihu. Kunino xawisannohu ayyaanu keeraanchimmanniha, baxillunniha, mimmitu ledo baxammenna ayirrisamme ayirrinsanniha ikkasiiti. Xaa gede sammi yine mullicho angannino diha’nanni. Haqqano dimurranni.
Bakkalcho:- Fichee Cambalaallate ayyaana amma’note ledo waancanni laooshshino xaa yannara hala’lanni daynona amma’note ledo xaadooshshenna badooshshe hiittoonni xawosatto?
Kalaa Alemu;- Ficheete ayyaana ayirrinsanni qixxaambanni woyte jajjabbu annuwi qoore Kaaliiqa huucci’ranno. Ayyaanu keerunniha ikkanno gede; Kaaliiqi gobbate keere dirrisanno gede; loosi’ne lophinanniha jireenyunniha, laalchu diro ikkanno gede, xeena gananno gede; hattono saadatenna duuchunkuriraati Magano huuccitannohu. Kuni amanyooti Fichee ayirrisate albaanni balanxe harinsanni amanyooteeti. Amma’no lainohunni kayinni xaa yannara Fichee Cambalaallate ayyaana amma’note ledo waacatenni albi budenna balchooma lawashshi yaatenna mishate laooshshi leellanni no. Kuni lowonta wodanchinikkinni woy huwantikkinni assinannireeti yeeti hedeemmohu. Roorenkanni Cambalaallate ayyaanira Shaafeeta intanni amanyoote amma’note ledo xaadisatenni amma’no fajjitannokkiri gede assine la’nanniri no. Ficheete ayyaana ayirrinsanni amanyootira saada digorrinanni; saada gorra agurina digannanni. Fichee daggara albaanni mooranna heelle la’’ate diru hiittooha ikkannoro; albira xeenu hee’rannoro la’nanni amanyooti no. Saada gorrine heellenna moora la’ne albillicho danchuri xaadannorenna gobbatenna dagate elannokkiri moolle, fayya, olunna lawinori kalaqamara dandaannoha ikkirono kuni ikkannokki gede annuwu Kaaliiqa huuccitanno; xa’mitanno. Maganinsano macciishshannonsa yaate.
Xaa yannara konne naaxxisanno budenna balchooma afi’rino ayyaana amma’notennino sa’ne budu uddano ledono xaadisatenni budu uddano uddi’re leellinoha budu amma’no afi’rinokkihu gede assine la’nanniri no. Uddano hiikko garinnino amma’no noosihuno noosikkihuno uddi’ranno. Sidaamu umisiha ikkino budu uddano afi’rino. Gonfanna seemmano ikkito wolootta budu uddanna bire hundinni hananfe adhine dangoonnite. Tini meessita ikkitino budu uddannaati xaa yannara woyyeessine yannaasincho assine yannate ledo woyyeessinanni dangoonnihu ikkinnina uddano hiittenne amma’nono diriqibbanno. Budu uddano amma’note ledo xaadinsanni laooshshino gara dilawannoe.
Ayyaanu umisinni magansi’nanni amanyoote afi’rinoho. Fichee Cambalaallate ayyaana ayirrisate albaanni maalu mine nooro fushshine gobba gashshinanni. Kuni yaa saadate lowo ayirrinye uynannita leellishannoho. Wolu garinnino saada noo mine maalu saadate ledo galiro; saada gooffanno yine ammannanni daafiraati. Miteekke maalu mine hee’riro fushshine gashshinanni balchoomi mannaho ikkikkinni saadate keeraanchimmara yineeti. Layinkihunni Cambalaallate barrano saada lowo ayirrinye uynanni daafira saadate balanxe kalloonni boole kiinfoonni kalo ittanni hossanno gedeeti assinanni. Hakko barra kalote giddono e’uro; hiikkirano saada marturo digannanni.
Ayyaanu barra maala intanni ado dianganni; kuni yaa Fichee Cambalaallate hornyi karsiisame ba’’anno gede assannoho. Hakko barra gobba galino maala ita diho’linanni. Xaa yannara quchummate hala’ladunniiti ayyaanu barra maala intannihu. Kayinnilla budu gobbaanni ikkinore assa dihasiissanno.
Bakkalcho:– Maxaaffakki mereerinni ”Seemo Gunnitte’’ yaanno maxaafi amadosi maati?
Kalaa Alemu:- ‘’Seemo Gunnitte’’ yaanno maxaafa Ingilizete afiinni ‘’Homeless Bird’’ yaamamanno maxaafa Sidaamu afii widira tiroommoho.
Bakkalcho:- Baxxinohunni xaa yannara Sidaamu afiinni borreessantino maxaaffa nabbawantanni noo gara hiittoonni xawisa dandiinanni?
Kalaa Alemu:– Sidaamu afiinni qixxaabbino maxaaffa nabbawate hasattonna xaa yannara la’nanni hee’noonni akata lainohunni bacare kaysa dandiinanni. Xaa yannara albinni woyyaabbinoti nabbawate hasatto la’nanni hee’noonni. Lawishshahono albaanni yaano 2002M.Dra borreesseemmo yannaraati ‘’Woganke Dona’’ yaamamanno maxaafa borreessoommohu. Hattenne yannara maxaafa borreesse dikkote shiqishummorono lowonta hidhate hasi’rannohu dinoonkanni. Kuni maxaafi dikkote shiqi yannara mannu rahe nabbawannohu maxaafu waagaati ikkinnina maxaafa dikkino. Hakkonni gedensaanni kayinni aanino dirinni hakkonne maxaafanni dikkote shiqishummota lowohunni hiramino. Diru dirunkunnino maxaafa hidhate hasatto lexxitanni dagginota huwatoommo.
Hidhitanno mannooti tayxe maati qixxeessoottohu yitanni hidhate geeshshaati iillitinohu. Hakkiinnino sae rosaanonna yuniversitete noore calla ikkitukkinni wolootuno nabbabbanniiti noohu. Yuniversitetenna kolleejjuwate giddono nabbawamate hasatto lowontanni lexxitino.
Hakkiinnino aane ‘’Seemo Gunnitte’’ yaanno maxaafa borreesse nabbawaanote dikkote hosiisummo yannara maxaafu su’mi umisinni wolu garinni xa’minanni huwatate kakkayisannoha ikkasinni lowo manni xa’mitanninna maxaafu giddo kayinsoonni hedo maatiro afate hasattonsa luphiima ikkitinohura hasse daggeeti hidhitanni nabbabbannohu. Albaanni Sidaamu afiinni borreessantino maxaaffa nabbawate noo hasatto woyyaabbanni dagginohano ikkiro; xaano kayinni ikkadote yaa didandiinanni. Ikkirono kayinni woloottano kuri labbanno maxaaffa borreessinanni fushshate wo’naaleemmero nabbawate hasatto lexxitannonka yitanno hedo nooe; ikkirono kayinni albinni woyyinori no.
Hattenne yannara maxaafu waagi 20 birraatinkanni. Kayinnilla 20 birra fushshe hidhate hasi’rannohu dino. Korkaatuno ninke gobbara rosaminohu maxaafu fushshanno waaga la’’a ikkinnina maxaafu giddo noo hedo mageeshsha horo noosero hedannohu dinoonkanni. Suutunni kayinni mannu togoore maxaafunniha waagasi calla ikkikkinni giddosi noo amado huwatanni day gedensaanni nabbawate hasattonsa lexxitanni dagguta maxaafu waagi mageeshshihano ikko hidhitanni nabbawa hanaffino.
Ane maxaaffa hirranni waagi 50 birri ale ikkitinori xaa geeshsha lame maxaaffa callate. Ani konne assoommohu umihunni maxaaffa’ya mannu angara e’anno gedenna hasi’ne nabbambanni gede hasi’re ikkinnina waaga ledatenna woxe hasi’rate dikkino. Konni korkaatinniiti waaga nabbawatenni fule 50nni 100 birri geeshsha waaga fushshineenna hirranni maxaaffa mannu hidha hanafino yaate hasi’reeti. Xaa yannara mannu maxaaffate waaga nabbawe calla sae ha’ra agure hiikko waaginnino ikkiro maxaaffa hidhanni nabbawate widira higino.
Bakkalcho:- Fichee Cambalaallate ayyaana garunni agarrenna roorenkanni bowirsine ilamate iqqate ragaanni albillicho hiittoonni dagoomunna haja la’annonsa bissawiinni maa agarranni yaatto?
Kalaa Alemu:- Kuni ayyaanu Sidaamunniha calla ikkatenni sae kalqoomu ayyaana ikkino. Kalqoomu ayyaana ikka dandiino daafiraati ‘’UNESCO’’te borreessaminohu. Konnirano ayyaana garunni ayirrisate amanyooti xaa yannara woyyaawanni dayno. Ikkollana konne ayyaana lawashshi assine agurranni gede hasidhanno bissano no. Ikkinohurano mitti mittinke uminkeha assine la’’atenniiti ayirrisanna roorenkanni bowirsa hasiissannonkehu. Ficheete ayyaani amadino balchooma lainohunni duucha yannara xiinxallo assinoonni; mootimmano xaa yannara illacha tuggino hajo ikkitino. Dagoomu kayinni hiikko garinnino ikkiro konne naaxxisannohanna kalqe baala egentinoha; umisi xawishsha ikkino ayyaana garunni ilamate sa’’anno gede assa hasiissanno ammano nooe. Ayimmanke xawishsha ikkino ayyaana ayirrisa sheexaane guwisi’ra dikkitino. Mootimmano agarrannise qeecha garunni loosunni leellisha hasiissanno yitanno sokka saysa baxeemmo.
Bakkalcho;- Borreessaanchu kalaa Alemu Kirba; yannakki fajjite qixxaawote kifilenke ledo assootto keeshshira wodaninni galanteemmo. Ayidde Cambalaalla!
Kalaa Alemu;- Anino galateemmo. Iille;iille!
AMSAALU FELLEQE
Bakkalcho Dotteessa 20, 2014 M.D Hamuse 2
