Giwirinnu looso baadiyyete calla loonsanniha assine la’nanni laooshshi rumuxxe keeshshino. Manchi beetti kayinni hiikkiichono hee’ro heeshsosira horoonsi’rannohu giwirinnu laalchooti. Xaa yannara kalqenkera ikko gobbankerano mannu kiironna hasattono akkimale lexxate korkaatinni roorenkanni giwirinnu laalchi anje hee’rasenni sagaletenni umo dandaate shetto ikkino.
Albaanni rosamino garinni calla baadiyyete laashshinoonni laalcho agarranni mannu hasatto wonsha didandiinanni. Ikkinohurano mootimma umisenni gobbate giddo laalchimma lossate loossannori noo gedeenni hee’reennannio qansootu kayinni sagaletenni umonsa dandaate dandiissitanno injoo baala horoonsidhanni laashshidhanno gede assitanni afantanno.
Konnirano baxxinohunni gobbankera quchumu giwirinna hala’ladunni loosatenni laalchimma lossatenna sagalete anje tirate illacha tunge loonsanni hee’noonniha ikkanna konni gafinkenni kayinni Hawaasi quchimira harinsanni hee’noonniha giwirinnunna qooxeessu agarooshshi loossa lainohunni quchumu gashshooti giwirinnu biddishshi sooreessa ikkinohu kalaa Abebaayehu Laalimihu ledo keeshsho assine aananno garinni shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho;- Quchumu giwirinna yinannihu hiikkonneeti; baadiyyete loonsannihunni badooshshu noosini?
Kalaa Abebaayehu;- Quchumu giwirinna yinannihu quchumu giddo kiirotenni haammatu manni ruukkado basera heedhannoha ikkansanni baattote ruukkimma noo daafira giwirinnu loossa loonsannokkiwa ikkino gede assineeti hendannihu. Kayinnilla mini giddo sagalimmate horoonsi’neemmore noonke shiimanna ruukkado baatto aana hattono uduunnu aana hasiisano garinni laashsha dandiineemmori giwirinnu loossa no. Kunino yaa gati mu’ro ragaanniiti. Quchumaho ruukkado kifile giddo saada cea dandiinanni. Kunino yaa adote saada ruukkadu mini woy kifile giddo ceatenni mitte maate adote laalcho uminsara horoonsi’ratenni sa’e dikkote shiqisha dandiitanno. Lukkuwanna diidano hattonni ruukkadu baychi aana ceatenni horaameeyye ikka dandiinanni. Hoowete giddo noo shiima basera poonde loosatenni qulxu’me cea dandiinanni.
Konnirano quchumu giwirinna yinanni woyte mu’rote hattono saadate ceatto looso gamba asse amadannoha ikkinohura hala’lado base hasiisikkinni shiimu bayichi aana loosi’ratenni laalcho afi’nannire giwirinnu loossa ikkitinota la’’a dandiinanni. Hakkiinnino sae babbaxxitinoti rosu, fayyimmate, mootimmate loosu minna, amma’notenna woloottano uurrinshuwano quchumu giddo hala’ladda base amaddinore ikkansannni hakkiicho baattote aana babbaxxitinota giwirinnu laalo laashsha dandiinanni.
Ikkinohurano quchumu giwirinna yinannihu hala’lado baycho calla hasi’rannoha ikkikkinni noohu ruukkadu bayichira hattono huxxunna (girgiddu) aana, nafara uduunnu aana worre loosi’ratenni mini giddo horonsi’rate ikkanno garinni laashsha dandiinannita loosunni leellisha dandiinoonni. Konni garinni laashshidhino mannooti uminsa maatera ikkatenni sa’e qachu manniranna dikkoteno shiqisha dandiitanni noota la’’a dandiinoonnihura nooha shiima bayicho giwirinnu loosira dikkanno yine heda agurre afi’noonni bayichi aana laashsha dandiinanni. Mannu quchumaho e’’e hee’ra hanafino daafira calla giwirinnu looso loosi’ra didandaanno yaa didandiinanni. Konni garinnino noonkeha ruukkado baycho horonsi’ne giwirinnu loossa gumula hananfoommo garaati noohu.
Bakkalcho;- Giwirinnu loosi saadate ceatto baxxinohunni quchumaho qulxu’mete ceatto ledono xaadannoha ikkasinni quchumu giwirinni loosinni qulxu’me garunni ce’nanni hee’noonni yaa dandiinanni?
Kalaa Abebaayehu;- Hawaasi quchumira roorenkanni garbu noo daafira rooru manni egenninohu Hawaasi garbinni afi’nanni qulxu’meeti. Kayinni Hawaasi garbi gobbaanni wolootta gammoojje qooxxeessuwara tuqinsannire qulxu’mete caacurre qixxeessinannihu gandu noonke. Noonke gandi giddo qulxu’mete quuphe worre caacurru daramanno gede assinanniri lame ganduwa noonke. Kuri ganduwara qulxu’mete caacurri daramanno gede assinanni hee’noonni. Saeno gatensanna nafaransa ganda loosidhe qulxu’me ce’anni afantanno mannooti no. Ikkollana quchumaho qulxu’mete ceatto looso xaala halashshinanni hee’noommo. Harancho yanna giddono loosu giddora eatenni guma la’nanni hee’noommo.
Qulxu’me garbunni fushshini gedensaanni intannalla la’nanni; wolere assinanniri dino. Kayinnilla gandu giddo ce’nanni qulxu’me ikkituro fushshini gedensaanni itate iillinore horonsi’ne, iillinokkire kayinni lopha geeshsha gandu giddora qolle agurranni hasiisi yannara horoonsi’nanni. Garbunni fushshiniro kayinni intella agurranni. Lophona yine garbu giddora wirro qola dironsoonni. Gandu giddo ce’nanniri qulxu’mete caacurri kayinni danchu garinni amadooshshe assineenna itate iillanno yannara horonsi’nannitaati la’’a dandiinoommohu. Konni garinni quchuminkera loosu giddora e’inorinna horaameeyye ikkitino teessaano noota la’noommo daafira konne dancha rosicho quchuminkera halashshate illachinshe loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho;- Tini yanna baxxinohunni qarqaru agarooshshi loossa harisate qixxaawo assinanni hee’noonnitena
Hawaasi quchumi deerrinni qooxeessu agarooshshenna haanju latishshi loossara assinanni hee’noonni qixxaawo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Abebaayehu;- Qarqaru agarooshshi ragaanni quchumu gashshooti gede roorenkanni giwirinnu loosi widoonni haqqu mu’ro kaasate loosooti loonseemmohu. Haqqu mu’ro kaashsho lainohunni lamu garinni babbaxxitino horo noonsare haqqu mu’rooti kaanseemmohu. Umihunni gummate laalo mu’rooti kaanseemmohu. Gummate laalo mu’rono babbaxxitino horo noonsareeti. Caaleho ikkitanno; wole ragaanni kayinni gumansa woy laalonsa intanni. Xaa yannara quchumu giddo dubbu gede la’nani hee’noonnihu gumansa intannikkire, diilallote akati soorro gargartanno yine nna caaleho calla ikkitanno haqqete mu’rooti. Gumma laaltannore kaansiro duuchante horora hosa dandiitanno. Giwirinnu gede la’nummoro gummate laalo mu’ro qixxeessate hasiissannoti. Amandoonnihu 2014 laalchu dirinni quchumu deerrinni 50 kume ikkitanno gummate laalo mu’ro qixxeessinanniiti hee’noommohu. Quchumaho calla ikkikkinni qooxeessaho afantanno baadiyyete qooxeessuwara tuqisateeti hende loonsanni hee’noommohu.
Woleno dubbunni diwate ikkitannore laalonnire ikkitinokki mu’ro 3 miliyoone chigginye qixxeessinanni hee’noommo. 1.1 miliyoone ikkitannota dubbu haqqe mu’ro quchumu gashshooti deerrinniiti qixxeessinanni hee’noommohu. Gattinota Tuulate sinu quchumi qixxeessanni afamanno. Xaphoomunni qixxeessinanni hee’noommoti 3 miliyoone addi addi horo afidhinoti haqqu mu’ro bushshu hore ikke keeshshanno gede dandiissitannonna irshu giddo kaansanni haqqu mu’rooti ikkinnina dubboho calla kaansannire dikkitino. ‘’Agro Forestry’’ yineenna irshu loosirano jawa horo afidhino haqqu mu’rooti qixxeessinanni hee’noommohu. Sai diro qixxeessine tuqinsoommoti haqqu mu’ro; ayirradu Xaphoomu ministirchi Taboori ilaali aana haanju harumi kaashshi amanyooti basete leelle faajje asse ha’rino garini xaa yannara Taaboori ilaali saadatenna mannunni kikkisamannokki gede garunni agaramenna huxxame agaramanni noo garaati noohu. Xaa yannarano Taaboori ilaalira daggino soorronna dancha lawishsha Allamurahonna Kuyyo Waatu ilaallara halashshate xaa yannara Allamuri ilaalira komite uurrinseenna mannunna saadatenni kikkisamatenni co’icha ikkeenna loosu giddora e’neeti hee’noonnihu.
Allamuri ilaalira qooxeessu teessano xiibbe e’e baatto amadde losidhanni noo harinsho taashshate loonsanni hee’noonni. Taaboori ilaali kayinni danchu garinni amadooshshe assineennaati noohu. Wolu kayinni quchumu teessaanoranna uurrinshuwate tuqinsoommohu no. konne looso 2013M.Dra hananfummo yannara gummate laalo gate kalanqo yineeti hananfoommohu. Mitte mittente uurrinshuwanna quchumu teessaano nafaranna gate gummate laalo gate kalanqo yine loosu giddora e’noommo.
Konninnino rosu minna, fayyimmate uurrinshuwa, hattono baalanti mootimmate loosu minna uurrinshuwa gummate laalo gati hee’rannonsa gede 200—300 ikkitannota gummate laalo mu’ro kaassanno gede assinanni hee’noommo; danchu garinni awuuntanni hee’noonnitano buunxoommo. Hallanyunnino mittu mittunku teessaano noonsa hoowe hala’linyinna injoo garinni sasete ale ikkitannota laalote mu’ro kaassanno gede tuqinsoommo. Ninke sai dirira hirre tuqinsoommohu 50 kume ikkitannota gummate laalo mu’ro ikkitannota tuqinseenna kaasantino; lattinono.
Gummate laalo mu’ro roore lattinoha ikkana dubboho ikkitannorta haqqu mu’ro kaashshi kayionni xibbuunni 10% xeenu anje korkaatinni agarroonni garinni lattara dandiitinokkita buunxoonni. Gattinoti kayinni dandaami garinni awuunteenna lattanno gede assinanniiti hee’noommohu; harunsono assinanni hee’noommohura albinni woyyaambe noota la’nanni hee’noommo.
Bakkalcho;- Quchumu teessaano giwirinnu handaarinni rosamino garinni xeena agadhitukkinni babbaxxitino laalonna mu’ro laashshidhanno gede assatenni daggino soorro no?
Kalaa Abebaayehu;- Quchuminkera, giwirinnu looso hananfo yine ka’nummo yannara baca korkaatta kaima assatenniiti. Qara qara korkaattanno hananfummoro umihu heeshshote waagi lexxooti. Quchumu teessaano dikko fushshinoonnire hidhite ittannote. Umihunni duuchunku manni dikkote mare hidhara dodamanno woyte laalchu anje kalaqantanno; waagu lexxono hattonni heedhanno. Layinkihunni dikkotenni hidhite abbitinore mini giddo keeshshsiishshe horoonsi’ra didandiitanno. Baxxinohunni mini giddo horoonsi’rate yine hidhinanniri shiimare keeshshiro harancho yanna giddo horote gobbaanni ikke ba’’annoreeti.
Konnirano gatu laalonna mu’ro kaanseenna harancho yanna giddo iillitannota ikkasenni sasu agani giddo gumulantanno mixo fushshinanni loosa noonke. Konni garinnino sa’u sase agannara mixi’ne loonsoommohunni baattote aana 14 hektaare; 180 kumi uduunni aana laashshino yine mixi’ne loosu giddora e’noommo; mixonke garinnino gumulloommo. Tenne yannara xaadinonkeri xeenu anjenna way injoono hooganke kaiminni hasi’noonni bikini laalcho afi’ra didandiinoommio.
Xa kayinni aantanno sase agannara xeena gananno daafira dancha injoo ikkannonke daafira quchumu giwirinni handaarinni loonsannire loonsanni woyyaawa laalcho afi’ra dandiineemmo. Lamalunku sinu quchummara; 20 olluubba murrooti; sinu quchumma albisa massagaano; 20nte olluubbara afantannoti 35 rosu minna, fayyimmate uurrinshuwa, mootimmate loosu minna uurrinshuwa bayichu noonsare bande loosu giddora e’anno gede millimillote ba’re kalanqoommo.
Quchumaho aantanno sase agannara handaarunni gumaamma loossa gumulate mixi’ne loosu giddora e’noommo. Konninino quchumu giddo ikkasinni baattote aana 20 hektaare bayicho babbaxxitino uurrinshuwanninna investimentete su’minni huxxine worroonni baatto hattono garbu qooxeessira noo fanonna haanja base aana loosateeti mixi’noommohu. Hakkiinnino sae 200 kume ikkanno babbaxxino uduunnira bushsha worre latisate mixi’ne loosu giddora e’noonni.
Konni garinni duuchunku noosi bayichi aana latisa dandiiro dikkote aana kalaqamannohu laalchu anje korkaatinni diqarramanno. Mittu mittinku nafarasinna gatesi laashshi’ra dandiiro umihunni dikkote fule hidhanni shetannori dihee’ranno. Layinkihunni kalaqamu harishsha horoonsi’ne latinsanniha ikkasinni kalaqamunnita gatu mu’rooti horonsi’rannohu. Sayikkihunni laashshi’rinohu hasi’ri yannara gati laalchosi horonsi’ranno; hasi’rinokki yannara hakkiichonni aguranno daafira garunni horonsi’ranno; dikkotenni hirre abbinannire kayinni hasi’ni yannara horoonsi’rate kaayyo dino. Roore yannara Salaaxunna qunqumado shaanaati mitteenge murre kayinsannihu; wolootta gatu mu’ro kayinni iillino guma tayinsanni wole hoodete laalannaati seeda yannara horoonsi’nannihu. Qoosxu, baadillichu shaani, qaaru iillinoha tayinsanna wolu iillannaati horoonsi’nannihu. Keeraancho ikkitino sagale duuchunku nafarisinna gatisinni; hattono huxxu aana laashshsatenni horoonsi’ra daandaanno. Konni garinni laashshinanni horoonsi’niro manninke fayyimmano agarantanno; seeda dirono hee’rate kaayyo no.
Hoowe giddo kinna karantenni qaanfe sa’nanni baycho calla agurranni gattino fano basera babbaxxinore laashshinanni horoonsi’ra dandiinanni.
Bakkalcho;- Gatu mu’ro kalaqamu harishsha calla horoonsi’nanni laashshinanni gede assate ragaanni wo’naalshu no?
Kalaa Abebaayehu;- Quchumu giddo lamalunku sinu quchummara laashshinanniti gati mu’ro kemikaale afidhino harishshanni (NPS madaabbarinni) kikkisantukkinni kalaqamu harishshanni calla horoonsi’nanni laashshinanni gede assinanni hee’noonni. Konnirano kompooste, shaqqado bushshanna dooramino wixi hasiisanno. Dooramino wixano hidhate wolqa noonsari uminsanni hidhitanni horoonsidhanno gede; hidhate wolqa noonsakkirira kayinni ninke qixxeessinanni hasiisannonsa geeshshi mu’ro uynannansa nafaransa kaasidhanno gede assinanni hee’noommo.
Bakkalcho;- Quchumaho baxxinohunni Tuula sinu quchumira giwirinna hala’ladunni loonsanniwa ikkasinni dooramino wixinna bushshu madaabbari anje xaaddino gede kullannina kuni mageeshsha halaaleho yaatto?
Kalaa Abebaayehu;- Dooramino wixa baxxinohunni badala afi’nannihu shiqishshanno uurrinshanniiti. Madaabbarano hattonni gobbaydinni hirranniiti eessinannihu. Konni dirinni dooramino wixi anje xaaddannonke gede qara korkaata ikkinohu gobbankera xaaddino ga’labbote booraambe qarrinni ikkanna qixxeessitanno uurrinsha qooxeessino roorenkanni ga’labbo hoogge keeshshitinowa ikkasinni hasiisanno garinni dooramino wixa qixxeessate didandiitino. Tayxe dirinni quchumu deerrinni hasiisannonkehu 429 kuntaala dooramino wixa ikkanna konni giddonni kayinni 162 kuntaala calla afi’ra dandiinoommo. Konni ragaanni la’neemmo woyte hala’ladunni dooramino wixi anje xaaddinonke.
Umihunni Tuula sinu quchumira heedhanno teessaano sase shoolewa base noonsare ikkitanna ninkewiinni afidhannoha dooramino wixa umihunni quchumu giddo noonsa baatto aana wixidhanno. Wole woraddanna olluubbara noonsa baattorano massite wixidhanno. Konni dirinni kayinni albi gede afi’rate didandiitino. Konnirano tuulate sinu quchumira xaadinoha dooramino wixi anje hiittoonni tidha hasiissannonkero 12nte olluubba murrooti, giwirinnu latishshi ogeeyyenna sinu quchumi albisa massagaano ledo hasaamboommo. ‘’661’’ yinannihu dooramino wixi gobbate gedeno lowonta anje dino. Kuni wixi ninkewa lowonta hasiisannoha dikkino. Konni qooxeessira hasi’nannihu ‘’540’’nna ‘’pioneer’’ yaamamanno dooramino wixa ikkanna kuri afi’rate didandiinoonni. Kunri dooramino wixi qoqqowinkera xaa geeshsha einokki daafira Oromiyu qoqqowi ledo hasaambe hakkiichinni abbate wo’naallanni hee’noommo.
Xaadinonke qarra tirateno afi’noonniha dooramino wixa loosidhe galtinori noonsa baatto loosidhe wixunni diwate qixxeessidhinonna garunni wixidhannota calla bande uynanninsa gede assate loonsanni hee’noommo. Konnirano doorshu gede adhinoommohu badalate wixa afi’neemmokkiha ikkiro Dinnichanna Maxeessa hala’ladunni kaasa hasiissanno. Layinkihunni badalate, bunu, weesete giddono ikkiro wahe hala’ladunni wixa hasiissanno. Sayikkinna qara gede assine adhinoommohu quchumu gede duuchunku noosi baatto aana gati mu’ro kaasanni horoonsi’ra hasiissanno gede assate.
Badala kaansiro ajanni ajeenna ontu agani geeshsha keeshshitanno; gatu mu’ro kayinni ontu agani giddo lame doyichora laashshine horoonsi’ra dandiinanniha ikkinohura illacha tungoonni handaaraati. Gati mu’ro xeena calla agarranni laashshinannita ikkitukkinni afi’noonnita way injoo horoonsi’ne duuchunku qooxeessira duuchante yannara laashsha dandiinannite. Badalate wixa hoongiwa Dinnicha, Maxeessa, Arri Qamadenna Hayxeno wixa hasiissannobaxxinohunni kayinni gati mu’ro hala’ladunni wixa hasiissanno daafira quchuminkera nooti fano baatto baalanti loosante wixunni diwantanno gede assineemmo. Konni dirinni quchuminkera loosantukkinni fano ikkite galtanno baatto diheedhanno. Quchumaho rookkado baatto aana gatu mu’ro laashshatenni mini giddo horoonsi’rateno dikkoteno shiqinshanni lowo eo afi’ra dandiinanni. Saadate ceattonnino hattonni.
Woluno bushshu madaabbari gobbaydinni eannoha ikkasinni xaa yannara madaabbara laashshitanni shiqishshanno gobbuwa xaadinonsahu ga’labbote hoonge akati korkaatinni shiqishote anjenna waagu lexxono kalaqantino. Angankera nooha kayinni yannate waagi garinni adhitanno gede assinanni. Bushshu madaabbari anje tirateno qooxeessaho hala’lado saadate jiro noo daafira kompooste qixxeessitanno horoonsidhanno gede assinanni. Madaabbaru waagi lexxirono afi’noonnihunni horoonsi’ne winxiha ikkiro afi’nanni laalchi waagino lexxanno daafira loosidhe galtinori dikisaartanno. Loosidhe galtinori kayissanni noo xa’mono wixu yanna sa’ukkinni yannate waagi garinnino ikkiro bushshu madaabbari shiqonkena yitanni noo daafira afidhannoha garunni horote aana hosiisidhara hasiisanno.
Bakkalcho;- Jeefoteno sayisatto sokka heedhuro.
Kalaa Abebaayehu;- Quchumaho loosidhe galtinorira tuqisate abbinoommohu dooramino wixi xaa geeshsha angakera no. Miteekke dooramino wixaati yine dikkote hirrannihu hee’riro isilancho ikka hoogara dandaanno daafira dikkotenni hidhantenni angansara nooha wixidhanno gede huwachisha hasi’reemmo. Konnirano wixa dikkotenni hidha dihasiissanno. Dooramino wixa yinanni dikkote hirranniha ikkiro ninkeno qorqorsha assinanni loosidhe galtinori awaawurantannokki gede assineemmo. Konnirano dikkote fushshine hirrannihu dooramino wixi isilancho ikkinokkinna laalcho aannokkiha ikkinohura dikkotenni hidha dihasiissanno yitanno sokka saysa hasi’reemmo.
Bakkalcho;- Kalaa Abebaayehu, qixxaawote kifilenke ledo assootto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Abebaayehu;- Anino galateemmo
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Dotteessa 6, 2014 M.D
