Amsaalu Felleqe
Itophiyu hala’lado saadate jironni egennantinote. Noosehu saadate jiro bikkinni kayinni afi’ra hasiissannose horo diafidhino. Konnirano jawu korkaati saada ce’nanni hayyonna saadate hasiisannore garunni wonsha hoogate korkaata ikkinota kullanni.
Saada ce’e galtinorino saadate kiiro batinye la’anno ikkinnina noonsa saadatewiinni afidhanno horo diduushshitinote. Saadate sircho woyyeessatenni laalchimmansa lossate gobba jawa illacha tugge loossanni afantanno. Konnirano balanxe laooshshu soorro kalaqa hasiissannotano handaaru ogeeyye amaaltanno.
Tenne hajo lainohunni Daalle woradi Saadate jiro borro mini sooreessanna woradu layinki gashshaancho ikkinohu Dr Miiliyon Yotehu ledo Bakkalcho Gaazeexi keeshsho assino. Sooreessunna handaaru ogeessi ledo assinoommo keeshsho aananno garinni qixxeessinoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho;- Gobbankera saadate jiro hala’lado ikkiturono agarranni laalchimmanna horo afi’ra hoogate korkaati handaaraho maati yaatto?
Dr Miiliyon;- Ane hedo garinni gobbankera saadate jiro heedhurono woffi yino illacha uynoonni daafira ikkikkinni gobbankehu miinji lopha hoogasi umisinni saadate jiro laalchimma lophitannokki gede korkaata ikkino.
Gobba garunni lossate hasi’niro angankera noo jiro seekkine amande hasiisanno garini jawa illacha tunge loonsara hasiisanno. Ninke gobba gede la’nummoro angankera nooti jawa jiro yinanniti saadate jirooti. Noonketa jiro kayinni garunni amande laalchimma lossate ka’neemmokkinna angankera noonkere de’noommo daafiraati xaa geeshsha soorro abbinikkinni keeshshinoonnihu.
Konni kaiminnino handaaru ogimmara ikkikkinni miinjinkera kaima ikkannorira woffi yitino base uynoonni daafiraati jironke garunni horonsi’ra dandiinoommokkihu. Ikkinohurano handaaraho jawa illacha tuga hasiissanno. Saadate jironke garunni gummaame assine horonsi’rateno handaaru ogimma lossanna kaajjisha hasiissanno. Kuni handaari lopharano dandaannohu miinjinke lophiha ikkirooti. Miinjinke lophanni daanno woytenna saadate jiro handaari lowonta hasamanni ha’ranno yannara handaaru ogimmano hakko bikkinni lophitanni hadhanno.
Konni albaanni mootimmate widoonnino konni handaarira agarranni illacha tuga hoongoonniri noota kullanni. Kunino leellishannohu saadate xagisaanchimmanni doktora ikkite maassantino ogeeyyera baxxinohunni 2009M.Dra albaanni noo yannara baantanninsa baatooshshi lowonta woffi yinohonkanni. Ayirrado ogimma amadde maassante owaattannorira baantanni baatooshshi shiima ikkiro ogeeyyete kakkaooshshunna loosonsa tashshi yite loosa hooggara dandiitanno daafira handaaru gumaamo ikkara didandaanno.
Bakkalcho:- Saada mannunnninte gede xiwantanno;hurtanno. Insa xiwantu yaa mannu xiwamanno gedeentilla;korkaatuno manchi beetti saadatee ledo noosi xaadooshshi kaajjahona xagisate hayyo widoonni base uyinoonninsa yite hedatto?
Xa gobbate gede la’nanni woyteno saadate jiro handaari xaphooma gobbate jiro xibbuunni 40 anga ikkannoha amadannota buunxoonni. Konni ragaanni la’nanni woyteno xaa yannara baxxinohunni saadate dikko woyyaawase kaiminni saada ce’e galtinorinna mootimmano handaaraho jawa illacha tuggino garaati noohu. Wolu garinni la’nanni woyte kayinni saadate xaginaate uynanni uurrinshuwa hasiisanno garinni dihalashshinoonni.
Saadate woyyaawino xaginaate uynanni uurrinshuwa hala’la hoogasenna hasiisannori shiqo ikkado ikka hogate kaiminni handaarunni qajeeltino ogeeyye agarranninsa owaante garunni aate shettanna la’nanni. Konnirano egenno garunni loosu aana hosiisate hasiisannori xe’ne hee’ra jawa jifo ikkiteeti keeshshitinohu. Kuni handaari babbaxxitino korkaattanni jawa illacha hasi’rannoho. Saadate xaginaate uynanni hospitaalla, kilinike, hasiissanno xagga anjenna xaginsanni baseno injiitinota ikka hooga handaaru gumaamo ikkikkinni keeshshanno gede assitino korkaattaati.
Handaarunni hasiisannori xe’ne heedhurono kayinni dagooma horaameeyye assate ogeeyyeno agarranninsa qeecha garunni fultara hasiisanno. Lowo yannara tenne ogimma keennannihu miinju ragaanniiti. Lawishshahono xaa yannara mitticho sirchose woyyeessinoonni saa dikkote aana hirranni hee’noonni waagi jawaho. Saada ce’e galtinori hakko bikkinni saadansa xaginaatira fushshitanno woxi lexxirono woxu wolqansa gawajjannoha di-ikkanno. Korkaatuno saadate waagi lexxanni dayno daafira loosidhenna ce’e galtino daga saadansa woy saadatewiinni afidhanno laalchonsa dikkote shiqishshanni afidhanno eo bikkinni saadansa fayyimma agarantanno gede assidhuha ikkiro horaameeyye ikkitanno.
Xaa yannara saadate fayyimma agarantanno gede kittiwaate uynanni hayyono woyyaabbanni daggino. Saadate fayyimma agarantanno gede assa wolu garinni mannu fayyimmano agarantanno gede kaa’lanno. Korkaatuno mannuwiinni saadatenna saadatewiinnino mannu widira taraabbanno dhibbuwa noo daafira duucha horo afi’rinoho.
Gobbankera bi’re hundinni kayse manninke saada cei’ranni heeshshonsa saadate ledo assi’reeti hee’rannohu. Sadansa fayyimma agarama hooggu yaa mannu fayyimmano diagarantino yaate. Lawishshahono shombu dhibbi, macharaarammu woshshi dhibbi dhaaddotenni saadatenni mannu widira taraabbanno. Mannu saadate laalcho ikkinore ado, maala, quuphe, qulxu’mete maala duucha yannara horonsi’nanni daafira fayyimmansa agarantinokki saada ikkituro dhibbu dhaaddotenni mannu widira taraawate kaayyo hala’ladote. Konnirano saadate fayyimma garunni agara saadate calla ikkikkinni manchi beetti fayyimmarano jawa horo afidhino.
Bakkalcho;- Saadate jiro latishsha loossa umose dandiitinota ikkitanno gede qoqqowoho biirote deerrinni tantanne loosa hanafa albinni roore abbitanno yine agarranni woyyaambenna gumi hiittooha ikkara dandaanno yaatto?
Dr Miiliyon;- Sidaamu qoqqowira kuni handaari saihu mittu diri albaanni ejensete deerrinniiti massagamanni keeshshinohu. Ejensete deerrinni massagamanni hee’reenna hiittoo loossa loosantanni keeshshitu yaannoha tittirotenni keennanni woyte la’noonni gumi no. Kuni afi’noonni gumi kayinni shotu garinni keennanniha di ikkinoho. Giwirinnu handaari akatisinni hala’lado baatto hasi’rannoho. Baxxinohunni gidu laalchi handaari hala’lado baattonna tekinolooje hasi’ranno. Xaa yannara la’nanni woyteno mannu kiiro akkimale lexxitanni no; baatto ruukkadote. Konnirano dagooma horaameeyye assino yine hendiha ikkiro roorenkanni saadate ceatto jawa illacha tunge loosa hasiissanno.
Lawishshahono diida ceate hasi’niro 50 woy 100 kaare bbaatto aana calla ceatenni hala’lado laalcho gamba assi’ra dandiinanni. Qulxu’mete ceattono la’niro 150 kaare baatto aana cea dandiinanni. Lukkuwano hattonni shiimu woxinni ruukkadu baychi aana ce’nanni gumaamma ikka dandiinanni handaaraati; saadate ceattono hattonni.
Konnirano dagankera saadate ceattonna laalchimma halashshatenni horaameeyye assate loosi yanna uynannikkihonna lowonta hasiisannoho. Saadate ceatto loosi handaarira jawa illacha tunge loonsiro hasi’nanni laalchimmano lossinanni; dagoomu horonsi’raanchimmano buuxisiisa dandiinanni. Looso hooggino qansootirano hala’ladunni loosu kaayyo kalaqa dandiinanni handaaraati. Xaa geeshsha noo harinshonni la’’a dandiinannihuno wedellahonna meentoho hala’ladunni loosu kaayyo kalanqoonnihu saadate ceatto handaarinniiti.
Baxxinohunni hala’lado baatto noonsakkire loosidhe galtino daganna wedellano miinjansa lossidhanno gede assate hasiisiro kuni handaari lowohunni dagate miinju xa’mo qolannohanna gumaamma assanno daafira illacha tungeeti loonsanni hee’noonnihu.
Giwirinnu hala’ladonna giddosi lowo handaarra amadinoha ikkasinni albaanni noo rosichinni saadate ceatto handaarino hakkiicho egemmame keeshshinoha ikkasinni agarranni gumi daara didandiino. Xaa yannara kayinni handaaru umosi dandee tantaname massagamannoha ikkasinni lowo gumaati la’nanni hee’noonnihu.
Saadate ceatto hayyo woyyeessinanni laalchimmano hattonni lossinanni hee’noonni garaati noohu; illete leellanno guma maareekkisiisa dandiinoonni handaara ikkino. Harancho yanna giddo dagankenna gobbankeno soorrate hasiisiro saadate ceatto handaari kaajjadu garinni umosi dandee massagama noosi yee ammaneemmo. Xa noo harinsho garinni sufara hasiisanno.
Bakkalcho;- saadate kiironni Itophiyu gobba albisa ikkitinota kullanni;konni bikkinni kayinni Saadate jironni afi’nanni laalcho baxxinohunni ado gobbankera manninke hasiisannosa garinni horonsi’ra dandiitino yine xawisa didandiinanni. Korkaatu maati?
Dr Miiliyon;- Qooxeessinkerano ikko gobbankera mittu mittunku manchi woy maatete deerrinnino saadate laalcho baxxinohunni ado afi’re horonsi’ranno yaa didandiinanni. Lawishshaho konniicho qachinkera noo Keeniyu gobbara nafa la’nummoro dagansa saadatewiinni afi’nannita adote laalcho horonsi’rate gari ninke gobba ledo heewinsiro sase eronni roortannonke. Diru giddo Ado co’onta horonsidhannokki qansootino noo gobbaati; korkaatuno afi’ra dandiitannokki daafira. Gobbankera mannu adote laalcho horonsi’ranno yinani xawinsannihu kiirote ikkinnina mitto mittonka mancho woy maate leellishshanno kiiro di ikkitino. Mereerima guma calla keenneeti kullannihu.
Gobbankera qaaqqimmate yannara ikkado ado afi’ne horonsi’nannikki daafira qaaqquullu lopho aana qarra gananna la’nanni. Qaaqquullu ciigga kalaqantannohu adote anjenniiti. Ado hasiisanno garinni afi’rino qaaqqi baalanta shiilo afi’ranno daafira di ciigganno. Kunino leellishannohu gobbate giddo hasiisannohunna afi’nannihu adote laalchi bikki taalinokkiha ikkinotaati.
Saadate jiro hala’lado noonke. Ikkollana mitte saanni afi’nannihu adote laalchi bikki lowonta shiimaho. Sirchonsa woyyeessinoonnikki saadanni shiima adooti afi’nannihu. Kunino saada shiima ado uytara hasidhe ikkikkinni kalaqamu qaheennaseeti shiima ado uytannohu. Adote laalchi manninke hasatto diwonshinoho. Kalaqama callano ikkikkinni itinseemmonsa hayyono hattonnim afi’neemmo adote laalcho ajishshannote.
Wolu garinnino la’nanni woyte laooshshu qarri umisinni saadate sircho woyyeessatenni laalchimmansa lossi’rantenni roore kiirotenni lowo saada cea durimmate gede kiirranni garaati rosaminohu. Saadate kiiro batinyi laalchimma dilossanno. Manninke saadansanni afi’ranno laalcho ikkikkinni la’’annohu saadate buudaati kiirannohu. Sasu woy shoolu xibbii saada nooe yaatenna saadate kiiro batinyinni dagoomu giddo ayirrinyunna dureessu gede la’’amate gobbaanni afi’noonni horo dino. Kunino handaaru laalchimma lopha hoogasera jawa korkaata ikke keeshshinoho.
Saadate ceattonna laalchimmansa lossi’rate hasi’niro sagalensa ikkadu garinni shiqisha hasiissanno. Saadate sagale afi’nanni bikkinni cea hasiissanno. Mannu lowo yannara saada heedheennansa saadate sagale hasi’ranna la’nanni. Balanxe saada ce’ne sagalensa hasi’nanninkunni sagalensa laashshine saada hasi’ra woyyitanno. Yaano; ikka noosihu saadate sagale balaxe qixxeessi’ne saada hasi’rate woyyinnohu. Saadate sagalimmara horonsi’nanniri ikkadu garinni nookkiwa saada ceate heda digaraho; balanxe sagalensa qixxeessi’rate hasiissannoti.
Saadate hasiissanno sagaleno bada hasiissanno. Lawishshahono xuurranni saara hasiissanno sagalenna dhiikkinanni boottara hasiissannoti sagale hiittenneetiro bada hasiissanno. Ninkewa rosaminohu qamadete kura lowo yannara saadate shiqinshanna la’nanni. Qamadete kuri Karbohaydireetete. Karbohaydireete hasiissannohu kotte saadaraati. Ado xuudhinanni goombillu saadara kayinni Karbohaydireetteno, pirootiineno, vaytaamineno, shiilono hasiissannonsa. Adote laalchimma lossi’rate hasiisiro kuri baala wonshite amaddinota saadate sagale shiqisha hasiissanno. Saadate sagalensa shiqinshanni hayyo umisenni hafanfarre noote. Sagalensa bikkine shiqinshanni garino ikko sirchonsa woyyeessine laalchimmansa lossi’ra hoogatenni xaa geeshshano adote laalcho afi’ranna horonsi’rate gari woffi yinoho.
Wole gobbara saadate ado hasatto luphi yitinotano ikkituro shotu garinniiti afi’nannihu. Ninke gobbara qaaqquulleho nafa hasi’ne ranke diafi’nanni. Ado manchi beetti fayyimmaranna taaltino lophora lowonta hasiissannota ikkasenni manninkera hasiisanno garinni afi’ranno gede assate lowo loosi agaranno.
Bakkalcho;- Gobbanke maalu laalcho gobbaydi dikkora soyaate ragaanni saadate fayyimma garunni agarama hasiissannona xaa geeshsha noo harinshonni handaara hiittoonni xawisatto?
Dr Miiliyon;- Qooxeessinkerano ikko gobbankera maala hasi’nummo garinni afi’ne horonsi’neemmoha di-ikkino. Adonte gede kullanniti kiirotella. Gobbate eo ragaannino la’niro gobbaydi dikkora sonkanniri goombillu saada fayyimmansa agarantinore ikka noonsa. Jawu qarri kayinni danna tayse taraawannohu saadate dhibbi lowonta qarra gananna la’nanni. Lawishshahono Arawete gobbuwara maala woy lubbote noota maalu saada sonkeemmoha ikkiro, maala woy maalu saada gobbansara eessi’rate albaanni tini gobba insa huluullantannohu saadate dhibbinni co’itte ikkase ninke kulloommonsa garinni ikkikkinni uminsanni buuxo assite la’uhu gedensaanniiti. Huluullantannohu saadate dhibbi tenne gobbara noota buuxxuha ikkiro konniichini sonkanni maalano ikko saada diadhitanno. Konnirano gobbate gede saadate fayyimma garunni agarama hasiissanno.
Saadate dhibba agarranni garinni qorqoranna huna hasiissanno. Babbaxinoha saadate dhibba qorqorre hunate kittiwaate garunni aa hasiissanno. Xaa geeshsha noo harinshonni saadate kittiwaate uynirono dikkote shiqinshanni yannara albaanni kittiwaate adhitino saada ikkansa buuxate tajensa hanse hoonganni. Tajensa garunni amande maareekkinanni hayyo gobbankera lowonta dirosantino; kuni gobbate gede rosamara hasiisannoho.
Haammata gobbaydi gobbuwa maalaho jajjabba saada ikkitukkinni sasu diri woro noo siitta hasidhanno. Ninke gobbara kayinni siitta gorrine ita woy dikkote fushshine hira lowonta dironsoonni. Konnirano uurro hirranni saada woy gorrine maala gobbaydi dikkora soyaatenni hasiissanno eo afi’rate balanxe saadate dhibba qorqoranna fayyimmansa buuxantinore assa agarranni. Konnirano huluullammanniri saadate dhibbuwa gobbate giddo hee’rano maalu laalcho hasi’nanni garinni gobbaydi dikkora soyaate qarra kalaqanno. Albillicho kayinni jawa illacha tunge kittiwaate adhitino saada taje garunni maareekkate hayyo woyyeessiniha ikkiro huluullo nookkiha gobba maalu laalcho gobbaydi dikkuwara soya dandiitanno; adhamooshshuno lexxanni ha’ranno.
Bakkalcho;- Sidaamu qoqqowira saadate ceattonna laalchimma lossi’rate ragaanni woyyaambe dagganni noota la’noonni; konnira woraddate qeechi megeeshshaati yaatto?
Dr Miiliyon;- Sa’u muli barruwa giddo qoqqowoho amandoonni bejetete dirira loosate mixo’noonni mixo honsu agani gumulsha keenni yannara saadate jiro latishshi handaarinni danchu gumulshi noota la’noonni. Danchu gumulshi no yaa kayinni duuchankare loonseennaati yaa di-ikkitino. Qara qara loossa loonsoonnihano ikkiro baxxinohunni adote laalchimma ledate ragaanni mite mite woradda qeechinsa lowoho. Daalle woradino ikko Yirgaalamete quchumi saadate ceattonna laalchimma ragaanni danchu gumulshi noota la’noonni; woloottu woraddano hattonni. Woradda wo’manti kayinni taalo ikkino garinni loossino yine diagarranni. Xaphi yino garinni la’nanni woyte kayinni woraddano ikkito qoqqowu saadate ceattonna laalchimmanni woyyaawa guma maareekkisiisa hanaffinota leellishanno.
Woradinke gede hattono qoqqowunna gobbate gedeno adote laalchimma lossi’rate hasiisiro meyaa siitti qalamanno gede dandiissitanno hayyo horonsi’ra noonke. Konneno woradinkera loosu aana hosiinsanni hee’noommo. Kuni gobbate gedeno hala’lanna garunni loosu aana hosa hasiissanno hayyooti. Loosidhenna ceidhe galtinorino xaa yannara saadatewiinni afidhanno horo lexxitanni daggino daafira handaaru ogeeyye amaaleno garunni adhitanni loosidhanni afantanno.
Daalle woradi gede la’nummorono 34 olluubba mereerinni honse olluubba saadate sircho woyyeessatenna woyyaabbino hayyonni ceatenni qaddo ikkitino. Gattino olluubbarano woyyaambe no. Handaarunni woyyaambe dagganni nooha ikkirono kayinni daganke hasatto garinni lowo loosi agarannonke.
Bakkalcho;- Dr Miiliyon Yote; yannakki fajjite qixxaawote kifilenke ledo assootto keeshshora galanteemmo.
Dr Miiliyon;- Anino galateemmo.
Bakkalcho Badheessa 29, 2014
