Amsaalu Felleqe
Manchi beettira albisu coyi fayyimmate. Fayyimma duuchurinni balaxa hasiissanno hajooti. Ronsannihu fayyimma heedhurooti. Loonsannihuno hattonni. Manchi beetti hee’reemmo heeshshote hayyo mixo fushshanno wote fayyimma uminna balaxo aa hasiissanno hajooti;korkaatuno fayyaaleessaholoosannohu;fayyaaleessaho rosannohunna milli yee heeshshote dodamannohu.
Fayyimmate aana loosa yaa manchi beetti lubbo aana kaaliiqi woroonni hurrete doogo ikkitinota hedeemmo wote wolootta motimmate loossa mininni baxxinoha ikkinoti qaagantanno’’e;korkaatuno lubbote aana manchi beetti hexxo tuganno mineetina.
Fayyimmate owaante isilancho assanna tuqishsha halashshano hattonni jawa illacha tunge loonsanni hajooti. Techonke wosinchi Hawaasi quchumi fayyimmate biddishshi sooreessaati. Xaa yannara fayyimmate widoonni noo halaale xawisanninke ledonke keeshshino;Kalaa Munxaasha Birhaanu.
Bakkalcho;- Hawaasi quchumira fayyimmate agarooshshi loossa noo deerra hiittoonni xawisatto?
Kalaa Munxaasha;- Quchumaho fayyimmate handaarinni gobbankeha fayyimmate poolise hedote giddo worino garinni loosu aana hosiinsanni hee’noonni. Gobbanketi fayyimmate poolise dhibba balanxe gargadhate aana illachishshinote. Dhibba balanxe gargadhate aana illacha tunge loonsanni keeshshini yannara baxxinohunnino fayyimmate uurrinshuwa iillo aanano hattonni hala’lado loossa loonsanni keeshshinoonni. Quchuminkerano konni garinni loonsanni woyyaawa guma maareekkisiisa dandiinoommo. Fayyimmate uurrinshuwano halashshatenna, handaaru loossara hasiisannore wonshatenni; hattono hasiissannota handaaru ogeeyyeno gaamatenni dagoomaho hasiisannoha fayyimmate owaante afidhanno gede assinanni loonsanni keeshshinoonni.
Hawaasi quchumira duuchante sinu quchummara dagate kiiro bikkinni fayyimmate agarooshshi mereeshubba wonshinoonni yaa dandiinanni. Fayyimmate uurrinshuwa halashsho ragaanni hospitaalla mootimmatenni 1 riferaale hospitaale, 1 xaphooma hospitaale, 2 umi deerri hospitaalla, hattono 5 hallanyu hospitaalla quchumaho afantanno. Fayyimmate uurrinshuwa iillo ragaannino xibbuunni 94 anga iillinshoonni. Uurrinshuwate hasiissannore fayyimmate ogeeyyeno hattonni gaamate dandiinoonni;tini quchuminkera dancha kaayyo gede assine la’’a hasiissanno hajooti.
Quchumaho hasiiissannota fayyimmate uurrinshuwa iillo gumullanni keeshshini yannarano dhibba balanxe gargadhate loossano kaajjadu garinniiti loonsanni dangoonnihu. Balanxe dhibba gargarate illachinshe loonsanni keeshshinummo kawano baxxinohunni muli yanna kawa xaginaatu owaante ragaannino illacha tunge loonsanni hee’noommo.
Konni amandoommo dirirano handaaru mixonke diru hanafi yannara ontu diri mixo qixxeessinoommote giddonni baxxinohunni isilanchimma noosiha fayyimmate owaante aate illachinshoommo. Konnirano uurrinshuwate handaarunni hasiissannore ikkadda ogeeyye heedhanno gede assatenni dagoomu umisinni isilancho fayyimmate owaante afi’noommo yite farcidhanno garinni owaante aate illachinsheeti loonsanni hee’noommohu.
Konni ragaanni Hawaasi quchumira haaro fannoonnihu ledo xaphoomunni 11 fayyimmate agarooshshi mereershuwa no. Kuri giddonni 6 fayyimmate agarooshshi mereershubbara xagisatenni maassantinonna ikkado egenno noonsa doktoroota gaammoommo. Doktoroota gaammummo woyteno wolootu ogeeyye handaarinsanni loossanno loossa noo gedeenni heedheennanni luphiima ogeeyye gaamme isilancho owaante uynanni gede loosa hasiissannota hedote giddo worreeti.
Fayyimmate mereershira ogeeyye calla gaama ikkado di ikkitino. Isilanchu xagisate uduunni hoogiro doktorootu egennonsanni calla assite affannori dino. Ogeeyye gaammummo yannara fayyimmate agarooshshi mereershuwara laabiraatoorete deerrinnino batinyunni afi’ra dandiinannikki maashinnano hirre shiqishate wo’naalloommo. Kunino xagisi’rate isilanchimma lossannoho yine ammannanni.
Daga xeertidhe hadhukkinni; lowota woxu fulonna yannate hafanfarre nookkiha daafurtukkinni mulensa noo fayyimmate agarooshshi mereershubbara hasiisannonsaha xaginaatu owaante afi’ra dandiitanno yaate. Quchumaho afantannori lame fayyimmate xaawubbano yanna iillitino Raajete (ultrasound) owaante aa dandiitannoreeti.
Godowii noo amuwi mulensa afantanno fayyimmate xaawubbara ilate albaanni; ilate yannaranna ilate gedensaanni harunsonna buuxo assidhanno. Albi gede xagicho hasidhanni tultaabbukkinni owaanteno hakkiichonni rahotenni afidhanno; ilate yannarano qarru nookkiha tidhitanno. Raaje la’anno ogeeyyeno fayyimmate uurrinshuwa waaxo yinannihu gobboomu deerrinni loosu aana hosiinsanni hee’noonni garinni seeda yanna loosu gade noonsa ogeeyye horonsi’ne owaante aatenni quchumaho ilate owaante mixote garinni wo’munni wo’ma gumula dandiinoonni.
Konni kaiminnino ilate owaante isilanchimmano lexxitino. Amandoommohu bejetete dirira Hawaasi quchumira saihu lewu/6/ agani mixote gumulshano la’nummoro ilate owaante wo’munni wo’ma gumula dandiinoommo. Woloottano fayyimmate handaarranni isilanchimma noose owaante aate hixamanyine loonsanni hee’noommoha ikkanna; owaatamaanote kasseenyi xiinxallono harinsoommo. Fayyimmate uurrinshuwa noo deerrano duucha yannara harunsonna irko assi’nanni xe’ne heedhuwa rahotenni taashshinanni hee’noommo.
Bakkalcho;- Ilate ledo amadisiisaminohunni quchumaho amuwunna qaaqquullu reyo ajishate ragaanni loonsanni hee’noonni loossanni daggino woyyaambe no?
Kalaa Munxaasha;- Konni ragaanni amuwunna qaaqquullu reyo wo’munni wo’ma ittisa woy “zero” assa didandiinanni. Lophitino gobbuwarano ilate ledo amadisiisaminohunni qaaqquullunna amuwu reyo xaaddanno. Ajisha dandiinannihu kayinni gargadha dandiinanni reyooti. Gargadha dandiinanni reyo ajishate ragaanni sa’u lee agannara haammata fayyimmate uurrinshuwara loonsoonni loossanni amuwu reyo ajinshoonnihano ikkiro marqu qaaqquulli reyo kayinni xaaddanni no. Marqu qaaqquulli reyo mageeshshaatiro afate assinoonni Odiitenni Adaarenna Riferaale hospitaalera lowo reyo noota bandoonni.
Marqa qaaqquulle xaginsanni basenna hayyo, harinshonna uynanni owaante ledo xaadannorinni qaaqquullu reyo xaano no. Lawishshahono Adaare hospitaalera marqa qaaqquulle xaginsanni owaante uynanni baychi; qaaqquulleho iibbile afi’ranno gede assinanniwi lowonta injiinokkiha ikkino daafira lowori taalanna woyyaawa hasiissannori no. Wolootta korkaatta noohano ikkiro; baxxinohunni owaante uynanni keeshshinoonni harinsho ledo xaaddanno korkaattano marqu qaaqquulli reyora jawa kaima ikkitinota buunxoommo. Xaphoomunni la’nanni woyte kayinni agarrannihu gobbanni di-ikkino. Konnirano xa hananfoonni garinni marqu qaqquulli reyo ajishate jawa illacha tunge loosa hasiissannota ammanneemmo.
Ilate ledo amadisiisaminohunni kalaqantannota amuwu reyo ajishate ragaanni woyyaambe leeltino. Konnirano korkaatu handaaraho hasiissannore xaginaatu uduunne wonshatenni; ikkadda ogeeyye gaamatenninna hasiissanno owaante garunni aa dandiinoonni daafiraati.
Bakkalcho:-Amuwunna qaaqquullu reyo ajishate hajo kayinsiro Ambulaansete iillonna oofaanote shooshanqe mitteenni ka’anno. Konni widoonni noo injoonno ruukko?
Kalaa Munxaasha:-Hawaasi quchumira mittu mereershira calla onte Ambulaanse no. Ambulaansuwa bobbaansanni mereershuwara qixxaabbe agartannori fayyimmate ogeeyyeno amuwa xaginatu owaante garunninna wiinamunni afi’ra dandiitanno gede uminsanni daallasu noowa rahotenni hasse massite iillishshanni woyyaawa owaante uytanni afantanno. Handaaru ogeeyye amuwa mule heedhe la’anni, harunsitanninna hasiisannonsaha xaginaatu owaante afidhanno gede assitanno daafira amuwu reyo yanna yannantenni ajjanni daggino. Konni garinnino quchumaho amuwu afi’ra hasiissannonsa owaante garunni
afidhanno hayyo kaajjinshe sufinseemmoha ikkanno. Ambulaansete oofaanono bado badonsa garinni 24 saate bilbilansa fano assite agartanno. Woshshineenna rahotenni bilbila kayisse witiitte iillitannokki ambulaansete oofaano heedhuro rosiissanno qaafo adhinannita affe loossanno. Coyinke aana qaafo adhinanni daafo calla ikkikkinni amate game ane gameeti, game amaddino ama ane amaatinna rodooti yite heddanno oofaano kalaqa hasiissannota ammanne roorimankanni amanyootunni quxateeti illachinsheemmohu.
Bakkalcho;- Fayyimmate owaante isilanchimma heedhanno gede ogeeyyeno dancha ortenna amanyootu hee’ransara hasiissannona konni ragaanni leeltino woyyaambe no? Gametenni amadantino ama amansa gede assite heddanno ogeeyye? Mishannokkinna ayirrissanno ogeeyye kalaqate widoonni?
Kalaa Munxaasha;- Gobboomu deerrinni fayyimmate owaante isilancho assate handaaru ogeeyye amanyootu xe’ne nookkire ikkitannonna owaatamaano danchu garinni awuuttanno gede raga worroonni garinniiti loonsanni hee’noonnihu. Mittu manchi hiikkonni loosi handaari giddono hee’re woyyaawa yinanni egenno heedhusirono danchu amanyooti hoogisiro owaatamaano tootayyeessanno; koffi assanno; handaaru loossannino dancha guma abba didandaanno. Hakkiinnino sae owaatamaano tootayyaawatennino aleenni gawajjoteno reqecci yitanno gede jawa korkaata ikkanno. Konni korkaatinnino fayyimmate ogeeyye shooshaqa, owaatamaano garunni awuuttannorenna ayirrissannore ikkite owaattanno gede loonsanni keeshshinoonni.
Quchuminkerano konni garinniiti loonsanni keeshshinoonnihu. Owaatamaano garunni amadde owaattannore fayyimmate ogeeyye kalaqa dandiinoommo. Mite mite fayyimmate uurrinshuwankerano la’nanni hee’noonnihu ogeeyyenke danchu amanyootinni owaattanna la’nanni afansha uynanni jawaachinshanni hee’noonni. Wolootahono dancha lawishshanna Ambaasaaddere ikkitino ogeeyye noonke. Kunino fayyimmate ogeeyye amanyooti ledo xaadinohunni konni albaanni kalaqantanno foonqe tirranninna xe’ne ruukkinsanni dangoonni daafira fayyimmate owaante isilanchimma noo garinni dagoomaho uynanni gede assinoho.
Fayyimmate uurrinshuwano konni garinniiti bikkantannohu. Duuchante yannara kaajjado harunsonna irko assinanni daafira ogeeyye owaatamaano garunni haadhe koyissannonna ayirrisse awuuttanno garaati kalaqaminohu. Ikkollana gatinorinna taashsha hasiissannori no. Albillichono taala hasiissanno hajubba seekkine bande la’’atenni duuchante fayyimmate uurrinshuwara taalo ikkino garinni danchanna owaatamaano addaxxitanno ogeeyye kalaqate ragaanni guuta ikkinori nookki daafira woyyeessinanni ha’nanniha ikkanno.
Dagoomu fayyimmate owaante hiittoonni afi’ranni nooro ba’re qixxeessinanni harinsanni hasaawubbannino mite mite fayyimmate uurinshuwara noo foonqe dagoomu kayisanno daafira yanna yannatenni la’nanni xe’ne taashshinanna sai dirinni tayxe dancha woyyaambe la’noommo albillichono owaantete isislanchimma lendanninna kaajjinshanni ha’neemmoha ikkanno.
Bakkalcho;- Hawaasi quchumira dagooma hanqafinoha fayyimmate wowenni horameeyye ikkino yine hendanni? Mite mite basera wowete hanqafo giddo noori xaggatee ledo amadaminohunni koffeenya kayissanna la’nanni. Kuni kayinni dagoomu fayyimate wowe miila ikkate huluullo kalaqannona quchumu konne hiittoonni keenanno?
Kalaa Munxaasha;- Fayyimmate wowehu qara horo duuchunku mannira taalo ikkitino owaante aate. Kunino mannu woxu hoonge korkaatinni fayyimmate owaante hoogannokki gede; woy woxu noosihu baate xagisi’ranna noosikkihu kayinni qarru giddo eannokkinna angasira noo jajja xaginatu owaantera yee hire xagisi’ri gedensaanni heeshshosi aana qarraho reqecci yaannokki gede dandiissateeti dagooma hanqaffinoti fayyimmate wowe loosu aana hossanno gede assinanni hee’noonnihu.
Hawaasi quchumi deerrinnino sinu quchummara 2008M.Dnni hanafe loosu aana hosiisate hananfoonniri no. wo’mu dhukinni owaante aa hananfoonnihu kayinni 2013M.Draati. Settunku sinu quchummara dagoomaho tenne owaante uynanni hee’noonni. Sai dirira 19 kume ikkannori owaatamaano noonkanni. Handaaru owaantenni horonsi’ra noonsari giddonni kayinni xibbuunni 62 anga ikkitanno miillaati owaante uynoonnihu. Ikkollana agarrooni garinni tenne owaante aate ragaanni foonqe noota la’noonni; taashsha hasiissannori noo gede bandoonni.
Sai dirira labbanno yannara nooha owaatamaanote batinye leda noonke yaannohunnino tayxe quchuminkera batinyensa 28 kumi ale ikkitannore dagooma hanqaffino fayyimmate wowe owaatamaano horaameeyye ikkitanno gede assinoommo. Kunino 80% iillino yaate. Tini fayyimmate wowe dagoomaho lowonta horo uytannota ikkase huwantoonni daafira buxanetenna dureeyyete mereero woy uurinshunni womaashshu eo noonsarenna noonsakkire yinanni manna taalo horaameeyye assa dandaannoho yaate. Konnirano fayyimmate uurrinshuwanke ledo sheemaate e’e loossannori xagicho shiqishshanno uurrinshuwa ikkadu garinni xagisate uduunne shiqishshanno gede assinanniiti loonsanni hee’noommohu.
Dagooma hanqaffino Fayyimmate wowe owaante yaa dagoomu huucci’re xagisi’ranno kaayyo ikkitukkinni balaxe suuqi’re woxu wolqansa ganantukkinni baattino woxinni xaginaatu owaante afidhanno kaayyooti; kaa’lo di-ikkino. Konne lainohunni umihunni dagoomaho hala’lado huwanyoote kalaqate loosi agaranno. Korkaatuno xaa geeshsha tenne owaante kaa’lote gede assite la’anno mannooti noo daafiraati.
Wolu garinnino fayyimmate uurrinshuwara nooha xaginsanni uduunni xagga lede shiqisho woyyeessa noonke. Sai dirinni hanafe gobbankera ikkanni noori xaphooma ikkito korkaatinni xaaddino jifonni fayyimmate owaante aate hasiissanno giwaate anje lowonta qarra gantinote. Qarru kuni lamu garinni la’nanniho. Umikkihu xagga hasiissanno garinni afi’ra hoogate qarraati; xaggate anje xaaddino. Afi’nanni xagga waagino muxxe ikkino daafira dagoomaho woxu wolqansa ganannoho.
Fayyimmate wowe biddissi kayinni waaginsa luphi yino xagga horonsi’nanni gede difajjanno. Konneno deerru deerrunkunni afantanno fayyimmate uurrinshuwara xagga heedhannonna rahotenni dagoomu owaante afi’ranno injoo qineesa hasiissanno. Miillate kiiro ledatenna owaatamaanote ayimma xawisanno mattaawoqa qixxeessine tuqisate hattono horonsi’raano ikkitino mannooti kasseenya buuxate ragaannino balanxe hasiissanno giwaate shiqqannonna owaantete isilanchimmanna iillisho garunni buuxisa agarranni.
Bakkalcho;- Taraawannokki dhibba xagisate ragaanni quchumaho afantanno uurrinshuwara owaante hiittoonni uynanni hee’noonni?
Kalaa Munxaasha;- Taraawannokki dhibba xagisa lainohunni baxxino garinniiti illacha tunge loonsanni hee’noommohu. Baxxinohunni mundeete xiiwo, sukkaarenna otoottote qacce kaansere dhibba xagisate ragaanni yanna yannatenni woyyaambe leeltino. Dhibbunni amadantino mannooti dhibbu ayirrinsakkinni bikate, la’’atenna lowo mannino huwattinokkinna malaatu leellinsakkinni keeshshitinore buuxotenni anfeenna xagisidhanno gede assinanni hee’noonni. Otoottote qacce kaansere dhibbano lainohunnino xaginaatu owaante aa calla ikkikkinni balanxe dagoomaho rosichonna huwanyoote kalaqatenni uminsa fayyimma uminsanni agadhitanno gede assate hajo jawa mini looso hasidhannote.
Taraawannokki dhibba xagisatenna buuxo assate loosi jawa illacha tunge fayyimmate uurrinshuwara handaaru ogeeyye gaamme harunso, buuxo, amaalenna xaginaatu looso loonsanni hee’noonni. Lowo mannino dhibbansa balaxe buuxi’ranno gede assatenni xagga hanafannonna gawajjamannokki gede assa dandiinoonni. Fayyimmate keellira loosanno ogeeyyeno hakkiichonni buuxo assite badde affuha ikkiro taraawannokki dhibbi leellinonsare fayyimate xaawubbara sokkanna xagisidhanno.
Bakkalcho;- Quchumaho afantannoti mitte mittenti fayyimmate uurrinsha diru giddo mageeshshi mannira owaante aate dhuki noonsa yine hendanni?
Kalaa Munxaasha;- Hawaasi quchumira diru giddo haammatu manni fayyimmate owaante afidhanno. Lawishshahono Adaare hospitaalera diru giddo 2 miiliyone ikkanno mannaati owaante afi’rannohu. Quchumaho maatete fayyimma gaamo yine hananfoonniri no. Kunino yaa dhiwamino manni fayyimmate uurrinshuwara ha’rannoha ikkikkinni fayyimmate ogeeyye mine minensa gaamotenni ikkite martanni towaattannonna xagissanno gede assinanni hee’noonni. Hawaasi quchumira mootimmate ikko hallanyu fayyimmate uurrinshuwara duuchunku qooxeessinni daanni xagisi’ranno daafira fayyimmate owaante afi’ranno manni kiiro diru giddo 20 miiliyone meddi yitanno.
Bakkalcho;- Gobbankera Aliyye qooxeessira kalaqantino gaancenni baca fayyimmate uurrinshuwa diigante horote gobbaanni ikkansanni baxxinohunni amuwunna qaaqquullu lowonta gawajjantino; konne assoote hiittoonni xawisatto?
Kalaa Munxaasha;- Hakkiicho kalaqaminorinni roorenkanni gawajjaminori meessi mannaati. Fayyimmate uurrinshuwano agarroonnikki garinni gawajjantino. Kuni assooti kayinni manchi beetti buqqeenna tii’’I noosihu togo assanno yine dihendanni. Gawajjantino fayyimmate uurrinshuwa wirro gatamarate assinanni hee’noonni wo’naalshirano Hawaasi quchumira afantannori mootimmannirinna hallanyu fayyimmate uurrinshuwano irko assitino. Hakkiicho gawajjantinoti mite mite uurrinshuwa wirro gatamarreenna dagoomaho hasiisannoha fayyimmate owaante aa hanaffanno gede assinanni hee’noonni; Hawaasi quchumi gashshootino qoqqowuno hattonni.
Bakkalcho;- Jeefoteno dagoomaho saysate hasi’ratto sokka noohero kaayyo eemmohe.
Kalaa Munxaasha;- Saysate hasi’reemmo sokka lainohunni fayyimmate hajo baalunkurinni balaxxannote yee hedeemmo. Manchi beetti hee’rannohu, looi’rannohu, olamannohu, rosannohu, dadda’lannohu fayyimmasino agadhanniiti. Fayyimmasi agarantinokkihu mittonkare assano ikkano; seeda diro hee’rano didandaanno. Hiittino dagoomu bissa fayyimmate hajo baalunkurinni balaxisidhara hasiisanno. Uminsa fayyimma uminsanni buuxisidhara hasiisanno. Biddishshinkeno quchumu dagoomira hasiisannoha fayyimmate owaante aate hasiissannore wonshatenni hattono deerru deerrunkunni noota fayyimmate uurrinshuwa waaxante loossanno gede assinanni hee’nonni. Xaa geeshshano hanafantinokki owaante haru garinni hanafate hende loonsanni hee’noommo. Konnirano dagoominke uminsa fayyimma agadhatenna uurrinshuwanke uytanno owaanteno isilancho ikitanno gede xe’ne noowa amaaltanninke ledonke halante loossanno gede kawaanni qole sokka’ya sayseemmo.
Bakkalcho;- Kalaa Munxaasha Birhaanu; oottonke xawishshi daafira nabbawaanonke su’minni wodaninni galanteemmo.
Kalaa Munxaasha;- Anino galateemmo.
Bakkalcho Badheessa 22/ 2014
