Hawaasi quchumi haammata investimentete doorshi nooha ikkasinni sae wiinamunni lophanni noo quchuma ikkasi kullanni.
Quchumu co’ichimmanna investimentete hattono duuchante handaarranni loosi’rateno ikko hee’rate injiinoha ikkasinnino gobbankera afantanno wolootta quchumma ledo assinoonni heewora diru dirunkunni sufino garinni qeelanni keeshshino biifado quchumaati.
Quchumu industiretenni, dagoomittetenni, konistiraakshinetenna quchumu giwirinninni, owaantetenna daa’’attote handaarranni doodhinanniha ikkino. Konne calla ikkikkinni gambooshshu (konforaansetenna) turizimete mereersha ikkasinni gobboomitte qixxaawubbanna ba’reno harinsanniwa ikkino.
Hakkiinnino sae jajjabba industire, pirojektuwanna uurrinshuwa noowanna hala’litanni daggino quchumaati; Hawaasi.
Quchumaho investimentete handaara halashshatenni dureeyye goshooshatenna roorenkanni loosi’ratenna hee’rate injiinoha assate ragaanni loonsanni hee’noonni loossa lainohunni quchumu investimentete halashsho borro mini sooreessa kalaa Belayneh Teshoomehu ledo Bakkalcho Gaazeexi qixxaawo kifile assitino keeshsho ananno garinni qixxeessine nabbawaanonkera shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Hawaasi quchumira investimente halashshate loossa noo deerri agarranni garinni lexxitanni no yine ammannanni? Kalaa Belayneh:- Hawaasi quchumi investimentete loossara injiinoha ikkasi kaiminni handaaru loossa yanna yannantenni hala’litanni daggino.
Quchumu duuchunku daddalu handaarrano, hee’rateno investimentete loossa halashshateno injiinoho.
Konni kaiminnino xa yannara haammata investimentete pirojektuwa quchumaho loosantanni afantanno. Albaanni noo dureeyyeno loosidhe gummaamma ikkansanni wolootuno haru garinni dagge quchumaho loosi’rate hasidhanno dureeyye kiirono lexxitanni daggino.
Hawaasi quchumi investimentetenna daa’’attote (turizimete) mereersha ikkanni dayno. Xaphoomunni la’nanni woyteno quchumaho investimentete handaari lexxanni daynota leellishanno.
Bakkalcho:- Sa’u yannara koroonu fayya taraawonna gobbankera kalaqantinoti ga’labbote booraambe korkaatinni gobbate deerrinni investimentete handaari aanano qarra kalaqinota kullannina quchumu kayinni hattenne yannara handaaru loossa hiittoonni massaganni sai?
Kalaa Belayneh:- Sayinsummo lame dirrara koroonu fayya taraawo ledo amadisiisaminohunni gobboomu deerrinnino miinju agarroonni garinni lexxinokkita la’noonni.
Gobbate deerrinni qiide keeshshinohu miinju handaari Hawaasi quchumirano handaaru loossa aana shiimunnino ikkiro qarra ganasi digattino. Ikkollana kalaqaminohu koroonu fayya taraawo korkaatinni quchumaho afantannori investimentete uurrinshuwa loosaasinensa geegeessitinori dino yaa dandiinanni.
Kalqamino qarri yannate geshshaatillana sa’’annona yaatenni duuchankare dandiite sa’ino dureeyye noo daafira hatti yannano sa’eenna xaa yannara handaarunni bobbakkino dureeyye danchu garini loosidhanniiti aafntannohu. Koroonu fayya taraawo roorenkanni owaante uytanno uurrinshuwa gawajjitino.
Wosinna babbaxxitino basenni wole basera millissannokki gede assino daafira qiide keeshshirono xaa yannara kayinni handaarunni bobbakkino dureeyye loossa iibbino garinni harissanni noota la’’a dandiinanni.
Bakkalcho:- Handaarunni bobbahate quchumaho baycho adhitino dureeyye agarroonni garinni latissanni nookkire harunsinanni loosu giddora eessinanni hayyo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Belayneh- Dureeyye konni handarinni bobbahatenni baycho adhite loosi’rate albaanni balaxxe qixxeessidhanno mixo woy pirojektete piroppozaale no. Shiqishidhinohu pirojektete mixonsa garinni loosu giddora e’annori no; looso yinoonni yannanni hanaffannokkirino no.
Diizaynete ledo xaadinohunni baxxino qarra kalaqannokkiha ikkiro albaanni loosate hasi’noonni pirojekte soorra dandiinannitano investimentete wodho fajjitanno. Hakkonneno ikkiro lawishshaho balaxe Hoteele ijaarsate hasidhe baycho adhite qooxeessu miinjunna dagoomitte millimmonna lopho ledo amadisiisaminohunni mixonsa soorrite duucha horo aanno ijaara woy wolootta investimentete handaarra giddora e’anno dureeyye no.
konnirano mitu qixxeessite shiqishshino mixo garinni loossannokkiri noo daafira harunsonna irko assineemmo yannara dureeyye loossara hasidhe e’ino qaali garinni investimentete mixonsa loosu aana hosiissanno gede assineemmo.
Investimentete mixonsa qixxeessidhanno woyte qansootaho kalaqqara dandiitannoha loosu kaayyo; tekinolojete reekkono mixonsa giddo wortanno daafira e’ino qaali garinni loosu aana hosiissurooti soorro daggannohu.
Pirojektete piroppozaale garinni loossanno gede quchumu investimentete halashsho borro mini widoonni amaalete owaante uynanninsa. Xaa yannara Hawaasi quchumira no yinanniri 800 ikkitannori investimentete pirojektuwa e’ino qaali garinni loossannori noonte gede shiqishshino hedo garinni loossannokkirino noota la’’a dandiinoonni.
Kurino babbaxxitino yannara qixeessinanni investimentete foreme hasaawu ba’rera hedo kayinsanni hasaawatenna amaalate loossa hala’ladunni loonsanni keeshshinoommo. Borronke mini deerrini uminsati loosidhanno base noonsa dureeyyera investimentete fajjo uyneemmo.
Kayinnilla baattote shiqisho widoonni mootimma dagate horonsi’raanchimmara yite muxxe ikkitinota quchumu baatto shiima liizete waaginni sayisse uyturono baycho adhitino dureeyye kayinni looso hananfeemmo yitino yanna giddo hanaffukkinni base amadde latissukkinni keeshshiishshannokki gede harunsonna irko assinanni keeshshinoommo. Qorophishsha uynoonnirino no.
Baattote ledo amadisiisaminohunni e’ino sheemaati garinni loossanno gede quchumu latishshinna konistiraakshinete biddishshi harunsonna irko assanno.
Tajensa buuxate; loossa noo deerra harunsatenna filote loossa gundanni hee’noonni. Ninkeno halammeeti loonseemmohu. Ninke irkinseemmohu “Investe Assatenna Hee’rate Jawu Coy Qooxeessu Keerenna Ga’labbote; Hawaasi Quchumino Ikko Qoqqowinke Ge’ino Ga’labbo Noowa Ikkasinni Investe Assate Hasidhanno Dureeyye Doodhitannoho” -Kalaa Belayneh Teshoome Amsaalu Felleqe Hawaasi Qu/Investimentete Halashsho Borro Mini Sooreessa Hawaasi quchumi haammata investimentete doorshi nooha ikkasinni sae wiinamunni lophanni noo quchuma ikkasi kullanni.
Quchumu co’ichimmanna investimentete hattono duuchante handaarranni loosi’rateno ikko hee’rate injiinoha ikkasinnino gobbankera afantanno wolootta quchumma ledo assinoonni heewora diru dirunkunni sufino garinni qeelanni keeshshino biifado quchumaati.
Quchumu industiretenni, dagoomittetenni, konistiraakshinetenna quchumu giwirinninni, owaantetenna daa’’attote handaarranni doodhinanniha ikkino. Konne calla ikkikkinni gambooshshu (konforaansetenna) turizimete mereersha ikkasinni gobboomitte qixxaawubbanna ba’reno harinsanniwa ikkino.
Hakkiinnino sae jajjabba industire, pirojektuwanna uurrinshuwa noowanna hala’litanni daggino quchumaati; Hawaasi. Quchumaho investimentete handaara halashshatenni dureeyye goshooshatenna roorenkanni loosi’ratenna hee’rate injiinoha assate ragaanni loonsanni hee’noonni loossa lainohunni quchumu investimentete halashsho borro mini sooreessa kalaa Belayneh Teshoomehu ledo Bakkalcho Gaazeexi qixxaawo kifile assitino keeshsho ananno garinni qixxeessine nabbawaanonkera shiqinshoommo. pirojektensa mixo garinni loosu giddora e’inonna latissanni noo dureeyyeeti ikkinnina dagate iillinokkinna horote aana hosinokkiha; dureeyye quchumaho mereerohono ikko qaccete noo qooxeessuwara adhite ka’e huxxite worte agurteenna dubbino baychi dagate jiro ikkasinni qolsiinseenna haja la’annonsa bissa ledo halamatenni assinanni latissanno dureeyyera uynanni gede assinanniiti hee’noommohu.
Sa’u muli dirra giddono baatto latinseemmo yite investimentete su’minni adhitu gedensaanni latissukkinni keeshshitinori aana harunsonna buuxo assine qorophishsha uynoonni; qaafono adhinoonni. Investimentete halashsho borro mini wodho yitanno garinnino baatto adhitu gedensaanni lamu diri geeshsha latisa hoogguro fajjonsa ha’nanni.
Albaanni noo harinsho fajjonsa hunatenkanni; haarunna woyyeessinoonni investimentete lallawi kiiro 1180/2020 aana worroonni garinni kayinni 1 diriraittinsanni. Kayinnilla hakkuyra albaanni seeda dirrara baatto adhite latissukkinni keeshshitino dureeyyeha investimentete fajjonsa anganni haa’noonnii. Konni gedensaannino baatto latissanno dureeyyera calla aatenna latisa hooggannoha ikkiro kayinni baatto haa’nanni garinniiti loonsanni hee’noommohu.
Bakkalcho;- Xaa geeshsha adhinoonni qaafo no yine wolootaho rosicho ikkanno garinni kullanniri no?
Kalaa Belayneh:- Diru dirunkunni investimentete su’minni baatto adhite latissinokkiriwiinni fajjonsa kayinse baattono haa’ne latissannorira sayinse uynanni. Konni garinni 2012M.Dra 27 pirojektuwa; hattono 2013M.Drano 23 investimentete pirojektuwa fajjo angansanni hoolloonni. Amandoommohu 2014M.Dirirano albaanni baycho adhitu gedensaanni e’ino sheemaatinna pirojektete mixonsa garinni loosu giddora e’inokki dureeyye investimentete lallawi fajjanno garinni balanxe fajjonsa hoolate (hunate) dandiissitannota tajensa buuxate looso gundoommo.
Bakkalcho:- Quchumaho investimentete handaarinni bobbahate hasidhanno dureeyyera hasiisanno garinni injiinori no yine ammannanni?
Kalaa Belayneh:- Hawaasi quchumira kalaqamunna mannu loosinori investimentete injiino akati noowaati. Quchumu duuchankare dikki’rate ikkannoho.
Quchumu gaangaawiranna duuchunku qooxeessirano Irshu laalcho hala’ladunni laashshitannori loosidhe galtinori heedhannowa ikkasinni quchumu teessaanono ikkito yannate geeshsha fooliishshidhinorino giwirinnu laalcho horonsidhanno. Hawaasi quchumira afantanno investimentete uurrinshuwarano giwirinnu laalcho hala’ladunni shiqishshanno. Kunino dancha injooti yine adha dandiinanni.
Woluno Investe assate,loosi’ratenna latisate hattono hee’rate jawu coy qooxeessu keerenna ga’labbo ikkanna Hawaasi quchumino ikko qoqqowinke konni ragaanni ge’ino ga’labbo noowa ikkasinni baxxinohunni investimentete handaarinni bobbahate hasidhanno dureeyye roorenkanni doodhitannoho. Handaarunni loosi’rate quchuma dagganno dureeyyeno balaxxe buuxate hasidhannohu quchumunna qooxeessu keereeti.
Hawaasi baxillu quchumaati yinoonnihuno jawu korkaati keeru noowa ikkino daafiraati. Quchumu ga’labbo ge’inota ikkase lowonta doodhinanniha assannosi. Teessaanono hattonni quchumunna qooxeessu ga’labbo garunni agarantanno gede yawonsa fultannoreeti.
Quchumu teessaano wosinna haadhe koyissanno garino naandanniho. Hawaasi quchumi teessaanonna qooxeessu dagano keeru agaramanno gede fultanno qeechi loosi’ratenna hee’rateno dancha injoo ikkitino gede assine adhinanniho. Gobbankera daggino soorro harunseno quchumaho roorenkanni investimentete halashsho loossa lexxitanniiti dagginohu.
Dureeyye babbaxxitino qooxeessuwanni dagganni loosidhanninna laashshitanni hattono owaante uytanni dagate owaante aatennino sa’e dureeyye quchuminkeAmbaasaaddere ikkitino garaati noohu. Konnirano Hawaasi quchumira noo mittimmanna seeda yannara mimmitu ledo baxamme hee’ratenna halamme loosi’rate garino hattonni dancha injoo gede assine adhinanniho. Woluno quchumaho loonsoonniri safote latishshuwa halashsho loossaati. Kunino doogga, caabbichu, wayi, telekoome labbinori deerransa agarino garinni loonsoonnireeti.
Xe’nete gede la’noonniri lawishshaho caabbichu owaante garunni aate ragaanni caabbichu wolqa murmuramate ikkito; mite mite basera tiraanisformere hasidhe balaxxe woxe baattu gedensaanni ranke iillisha hoongeenna agadhate gobbaanni quchumaho ikkado safote latishshuwa hala’litanno gedeeti hixamanyine loonsoonnihu. Kurino investimentete loossa agarroonni garinni hala’litannonna gumulantanno gede hattono owaante garunni uynanni gede kaa’litanno. Konni ragaanni lattino baatto shiqishate ragaannino quchumu gashshooti danchu garinni millimillo assanni afamanno. Hawaasi quchumi Addis Ababu quchuminni xeerti’rinokkiha ikkatennino aleenni wiinamu doogo loonsanni hee’noonnihuno quchumanke dagganno owaatamaano; investimentete handaarinni bobbahate daggannorira; babbaxxitino daddalu loossara injiinoha assitannosi. Kunino albillicho muli yanna giddo Hawaasinna Addis Ababu quchuma mereero assinanniha daddalu loossa olloha assanno yine ammannanni.
Quchumaho horophilu dirranno hoowe no. Hawaasi Industirete paarke ledo amadisiisame uduunne gobbaydinni eessinoonniha moola uduunne duunnanni base no. Itophiyu Biheeraawe baankeno quchumaho sinu baanke fanate base adhite balaxote ijaarshu looso hananfoonni.
Kurinna labbinori womaashshu uurrinshuwa quchuminkera hala’litanni daggino daafira kaajjado woxu millimillo harissanno daafira quchumaho dagge babbaxxitino investimentete handaarranni bobbahate hasidhanno dureeyyera looso harisatenna pirojektete ikkanno womaashsha shiqishatenna xaande loosate ragaanni noo loosino kaajjadoho. Woluno ikkadonna bilchaata mannu wolqa no.
Ijaarshaho ikkannorino faafriku laalchi gobbaanni ikkinori muli basera leellannowa ikkasi; diilallote akatino hattonni injiinoho. Dureeyye investe assate calla ikkikkinni gangalatateno doodhite dagganno quchumaati; Hawaasi.
Bakkalcho:- Quchumaho investimentete handaarra loossara ikkitanno baatto qixxeessatenna loosidhanno dureeyyera aate ragaanni seeru garinni shiqishate mitiimma tirantino yine ammannanni?
Kalaa Belayneh:- Hawaasi quchumira investimentete wodhonna seeri garinni dureeyyete baatto qixxeessatenna sayinse aate harinsho mitiimma dino.
Qoqqowu deerrinni kayinni woraddate baadiyyete baatto investimentete biiro dureeyyete uytanno. Baadiyyete irshu baatto investimentete uynanni daafira seeru aana worroonnire garunni loosu aana hosiisate ragaanni foonqe noota kayinsanni keeshshinoonni. Hakkonneno tashshate looso loonsoonnita la’noonni.
Ninkewa Hawaasi quchumi deerrinni kayinni baatto qixxeesse sayse aannohu Maazzagaajju mine ikkasinni seeru garinniiti; uynoonninsa yanna giddo latisa hooggurono seeru garinni fajjo hune baatto haa’rannohu Maazzagaajju mine ikkinohura seeru ragaanni xe’ne dino.
Borronke mini widoonni roorenkanni huwanyoote kalaqate, rosiisate, amaalatenna baatto adhitino dureeyye uynoonninsa yanna giddo loosu giddora e’anno gede kakkayisatenna jawaachishate.
Dureeyye latinseemmo yite adhitino baatto garunni latisa hoogansanni yanna agarre fajjonsa hunne baatto angansanni haa’ra calla tiro diafidhino. Konni duuchunkunni balaxannohu rosiisate, irkisate, amaalatenna loosu giddora eessate hasiissannoti. Togoonniiti loossa jawaachinshanni gumaamma assa dandiinannihu.
Bakkalcho:- Sa’u agannara gobbate giddora koyinseenna daggu Diyaaspori quchumaho loossinorinna albillichono loosate heddinori no?
Kalaa Belayneh:- Gobbannita bayi’ra woshshatto adhite sa’u lame aganna albaanni Itophiya dagginori Itophiyu qansootinna ilama haammata Diyaasporu miilla Hawaasa dagginonkanni. Dagginorira quchumunna qoqqowu deerrinnino ayirradunna iibbino garinni haa’ne koyinsoonninsa; ledonsa gutunni hasaawano assinoonni.
Konni garinni insano qoqqowunna Hawaasi quchumi deerrinnino investimentete handaarinni bobbahate noonsa hasatto xawissino. Xa’monsano shiqishidhino garinni haa’ne dawaro qolloonni.
Diyaaspora agurina Hawaasi quchima mittu barrira towaatate daynohuno shiimare qeechasi fulikkinni higannohu dino. Seera agarino garinnino xa’monsara dawaro qollanni; loosi’rate hasidhe pirojektensa piroppozaale shiqishidhino garinnino looso hanaffanno gede amaallanniiti hee’noommohu. Diyaasporu gobbansa dagge towaattannonna latissanno gede koyinsanna tini layinki yannaati.
Umikkihu Itophiyu 2000 diro woy Miliiniyeeme e’u yannaraati. Hattenne yannara dagginori su’minni noowino Diyaasporu qachi noonke. Investeno assitanni afantannori no. Layinkihuno tayxe dirinni assinoonni koyishshaati.
Tayxe gobbansa dagguri Diyaasporu miilla investe assineemmo yite baatto xa’midhinorira heedhanno gobbara seeru garinni afansha afidhe heedhanni noore ikkansa xawisannoha (Green Card) la’nanninna buunxanniiti uynannihu.
Konne calla ikkikkini hasiisanno safaraancho wonshitinore ikkansa qorophotenni la’nanniiti ikkinnina albi gede Diyaasporu su’minni hasiissanno taje buunxikkinni sammi yine baatto sayinse uynanni harinsho diheedhanno.
Albannino latisate wolqa heedhukkinni baatto sammi yite adhate xa’midhinoriwiinni quchumu gashshooti widoonni baatto qolsiinse woxensa qolloonni garaati noohu; buunxoonni tajeno noo daafira. Xa ninkewano dagate jiro ikkitinoti baatto latinseemmo yinanni su’minni doogimale hafanfartannokki gede qoropho assineemmo; harinshote aana hee’noommo daafira. Baatto sayinse aate albaanni noonsa gadeno xa’minanni.
Ayino Diyaaspora ikkino daafira calla borreessame investimentete su’minni baatto adhanno gede fajjitanno wodho dino; duuchankare buunxeenna safaraancho wonshe latisa dandaanno dhuki noosihuraati baatto sayinse uynannihu. Hawaasi quchumi garinnino investimentete dhukanke bandanniiti hee’noommohu. Bandummo gedensaannino quchumu dhuki garinni seeru ledo amadisiisame balaxo uynanninsa pirojektuwa la’nanni loosu giddora eessinanniha ikkanno.
Bakkalcho:- Kalaa Belayneh Teshoome, quchumaho investimentete halashshonna labbanno millimillo daafira yannakki fajjite oottonke xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Belayneh:- Anino galateemmo
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Badheess 8, 2014 M.D
