Sidaamu dagoomu qoqqowira Daaeelu woradira Siddisa Qadaadda yaamamanno olliira ilame lophino. Gobbankera ayeno baadiyyete ilante lophitino oosonte gede ilame lophino basera maatesinna qachu mannira danchummatenni soqqamanni; hajajamanni, kaa’lanni saino. Dirisi rosoho iilli yannarano 1—4kki kifile geeshsha ilamino basera Siddisa kukkubba umi dirimi rosi mine rososi harunsino. 5- 6kki kifile rososi kayinni Daaeela umi dirimi rosi mine rosino. 7—8kki kifile geeshsha kayinni xaa yannara Burru woradira afamannohu Woochabbo yinanni rosi mine rosino. 9—10kki kifile rososi kayinni Bansi woradira Qeweena Gaaxa layinki diriminna geegote rosi mine harunsi gedensaanni 11—12kki kifile geeshsha kayinni Hawaasa Taaboori layinkinna geegote rosi mine harunsino. Yuniversitete rososino Hawaasi yuniversitera fayyimmatenna xagisate sayinse kolleejera rosino.
Rososino umi dirimi rosinni hanafe jawiidi rosu uurrinsha geeshsha dancha guma maareekkisiisanni gumulino. Manchu beetti heeshshosi yanna giddo hagiirruno dadilluno wolurino tuncu yaannasi sayisanno kalaqama ikkasinni isino yuniversitete umikki diri rososi danchu guminni gumulirono kayinnilla lowontanni baxannohunna ayirrisannohu, rososino xiiwe ha’ranno gede maatesinni ledo jawa hale ikkinosihu maa’nu rodiisi hedeweelcho lubbamasinni tuncu yinosi dadilli kaiminni albi gede kaajje nabbawate hasattosi ajjanna rosisi aana ilacha tuge ha’rate ragaanni shiimare guffa kalaqantusita rososi uurrisate geeshsha hedirono kayinni Kaaliiqi hajajo roortinohura baalankare cince rososino uurrisikkinni xiiwe haratenni techo iillino deerrira afamanno. Techoonkehu Bakkalcho gaazeexi wosinchi Dr Maatte Mangashihu; Sidaamu dagoomu qoqqowi mootimma dagoomu fayyimma inistituute dayikrektere ledo assinoommo keeshsho aananno garinni qineessine shiqinshoommona dancha nabbawate yanna halchinummo.
Bakkalcho:- Maassante fulitto gedensaanni umikki yannara looso hiikko hanafitto?
Dr Maatte:- Hawaasi yuniversitenni xagisaanchimmatenni maassamummo gedensaanni umikki yannara Tigirayete qoqqowira Aksumi hospitaalera sasu aganira loosoommo. Hakkiicho sasu aganira loosummo gedensaanni agure daye Hawaasa Adaare hospitaalera haaru garinni looso hanafoommo. Umi yannara looso hanafummowiinni agure kawira daa’yarano korkaatu maate’ya mule hee’re kaa’latenna maa’nuulle’yano garunni rosonsa harunsitanno gede irkisateeti.
Bakkalcho:- Adaare Hospitaalera loossanni Sidaamu afoo garunni horonsi’rate hixamanyitannori giddonni mittichu ateetina hanni Sidaamu afoo garunni horonsi’ratenni handaarunni dagoomaho owaante aate hasiishshire xawisinke.
Dr Maatte:- Adaare Hospitaalera dawummo yannara noohu mitticho dokiterichaatinkanni; anino layinkiha ikkeeti gaamamoommohu. Hakko deerrinni owaatamaanote Sidaamu afiinni xa’manninna huwatanni ogimmate owaante aate ragaanni mitu mitu umonsa maaxxara wo’naalanna laoommo daafiranna togoo laooshshinna rosichi woyyaawa hasiissanno yee hedoommo daafira hakkiicho balaxe sasu agani geeshsha ogimmatenni loosummo gedensaanni danganni hinganni xagisi’nanni handaara massagate dandoommo. Hakkonni gedensaanni lee agana loose Hospitaalete Meedikaale dayirektere ikkoommo.
Hatte yannarano Sidaamu ogeeyye ikkito afoo dandiitannori dagankera afiinsanni xa’mitanninna huwattanni garunni owaante uyitannonsa gede injo kalaqate jawa sharro assinoommo. Haammatu Sidaamu ilama ikkitino ogeeyyeno hospitaalete e’e loossannonna afiinsanni dagoomaho owaante uyitanno gede assatenni techo tini Hospitaale konni deerrira iillitannonna gummaame ikkitanno gede agarranninke qeecha fulloommo yee hedeemmo.
Hatte yannara hospitaalete loosu harisaanchono riqiwe loosoommo daafira yannate kiirotenni lamala ikkitannore Sidaamu ilama dokitoroota Hospitaalete qaxarantanno gede assoommo. Kuni yaa kayinni wole manna xiinboommo yaa ikkitukkinni baxxinohunni afoo dandiitannori kiirotenni haammata ikkino garinni Hospitaalete dagganni owaante hasidhannorira afiinsanni owaante uyitanno gede wolootu Hospitaalete loosu harisaano ledo ikkatenni kaajjado safo tungoommo yee ammaneemmo.
Sidaamimmatenna afuu ledo xaadinse kayinsummoro afuu wolootu manni ledo xaadisannoheha ikkasinni afuu baalu taaloho yee hedeemmo. Baadiyyete ilama’yanni afoo’ya dadhoommohu Sidaamu afiinni ikkasinnino albaanni coyi’ranninna macciishshanni dawoommohu quchummate qooxeessira Sidaamu afoo rose coyi’rinoha gowwu gede assine kiirranni gari so’ro ikkinota seekke huwatummo gedensaanniiti Sidaamu afiinni halashshine hasaawa hasiissanno; afuu lopha hasiissannosi; owaatamaanono afiinsanni owaante afi’ra hasiissannonsa yee sharramoommohu. Gobbate deerrinnino afiinke lophora jawa qeecha adhine sharrama hasiissannota huwatatenniiti hakkonne assoommohu. Fayyimmate golinnino xaa yannara Sidaamu afiinni maxaafa borreessanni qixxeessanni noommo daafira albillicho handaarunni afoonke garunni horonsi’neemmo gede jawa irko assanno maxaafaati yee hedeemmo. Sidaamimma’yanni ani wolu mannirano eemmo base jawate. Sidaamu qooxeessunni ikko gobbate deerrinni taalo afamishshanna beeqqooshshe afi’ra hasiissanno yite heddannori giddonnino mitticho ikkeeti qeecha’ya fulanni noommohu. Hakkiinnino sae Sidaamu afoo coyi’roommo daafira wolonni disaeemmono diajeemmono yitanno hedo ammane adha hasiissanno yee hedeemmo.
Bakkalcho:- Adaare Hospitaalenni aante Hawaasi quchumi Fayyimmate biddishshiranna Looqqe loossanni saittonna biilloonye agurte haritto korkaata kulinke.
Dr Maatte:- Eewanni Hawaasi quchumira fayyimmate biddishshi sooreessa ikke massageemmo gede albaanni noo massagaano woshshite looseemmo gede hedo abbitu yannara anino Fayyimmate handaarinni roso’ya roorenkanni xiiwe ha’rate hasattono ikko ogimma’yanni dagoomaho soqqamatenni owaante aateno jawa halchonna hagiirruno nooe daafira mitto ragaannino la’niro qoqqowinkera ikko gobbankerano fayyimma lowontanni bowirtino yee hedeemmokkihura rosoommo ogimmanni dagoomahonna gobba’yara handaarunni dandeemmo wolqanni qeecha’ya fulateno hedo sumuu yee adhe biddishsha massagoommo.
Hakkira eummo yannara uyninonnie eeggonna soqqanshora qixxaawahona; kayinnilla albillicho rosi’yanni xiiwe ha’rate hasattono nooe daafira rosoho ha’reemmotano hedote giddo worrannie gede yee kayisoommo hedora noo massagano ledo sumuu yineennaati looso’ya hanafoommohu.
Biddishsha massagate looso hanafummo
Hakkawaro Hawaasi quchumi fayyimmate biddishshinni Biilloonye agure ha’rate woluno jawa korkaata ikkinoehu dagate giddono ikko biilloonye amaddino bissa lamalanka barra wo’ma songo ha’rissanno; kayinnilla dagankeranna gobbate guma abbinorinna cophi yinori mitturino dino. Dagate hasiisannore shiqqi yine dila’nanni; dagate xa’mora garunni dawaro diqollanni; kayinnilla daga poletikunni sarraanqe milli miliqqi yitannokki gede assinanniti baala caacceessitannaeeti biilloonye agure fulate qaafo adhoommohu.
yannarano amanyootu aanaanni leellitanno xe’ne tiratenni Fayyimmate biddishshira loossanno ogeeyye ledono sumuu yinanni albillichono kaajjite sufa hasiissannorenna baincho assoote tirate wo’naalloommo. Mereeronko kayinni albi qoqqowinninna paartete mini widiidinni dagganno sokkuwanna xiiwo loossa loosiissannokkita ikkasenni halaalu xeinowa lae taashshinanni gede assate wo’naalummorono gaamotenni ikkitanni hekko kalaqanna loosu ledo xaadannokkire abbine xaadinsanni shetto gannanna togoo assoote duqqate dandoommokki harinshono xaaddinoe.
Hakkonni gedensaanni mittu mannirano amaalummokkinni ogimmatenni ayeewano loonse hee’ra dandiinannitanna biilloonyu maano ikkinokkita leellishate hedoommo daafira uyinoonnie biilloonye umi’yanni agure ha’rate qaafo adhoommo. Biilloonye agure ha’rummo yannarano biddishshaho loosu deerri iillinowa massagate ikkannorenna ani hatte basera daammora albaanni noore, loosummo yannaranna albillichono loosama hasiissannore yee ammanoommore lamala qoola hattono biilloonye aguroommo korkaatano onte qoola amaddino borro qixxeesse deerru deerrunkunni haja la’annonsa bissara iillishe kae agure fuloommo.
Hakkawaro Hawaasi quchumi fayyimmate biddishshinni Biilloonye agure ha’rate woluno jawa korkaata ikkinoehu dagate giddono ikko biilloonye amaddino bissa lamalanka barra wo’ma songo ha’rissanno; kayinnilla dagankeranna gobbate guma abbinorinna cophi yinori mitturino dino. Dagate hasiisannore shiqqi yine dila’nanni; dagate xa’mora garunni dawaro diqollanni; kayinnilla daga poletikunni sarraanqe milli miliqqi yitannokki gede assinanniti baala caacceessitannaeeti biilloonye agure fulate qaafo adhoommohu.
Hakkiinnino saeenna barru giddo seeda yannara ofollinanni massagaanonni ikkito mannuno fayyimmansa gawajjantannonna horo nookki gambooshshe ikkasi xawissanno borrooti qixeessoommohu. Gedensaannino gobbankera daggino soorronni xaphoomu ministerichino seeda yannara ofolline guma abbannokki hasaawinni yanna guda dagateno gobbateno ikkitannokkita duu’re worinonna taala hasiissanno garinni raga worinohu kaiminniiti hedo’ya borrotenni worate hasi’roommohu.
Wole ragaannino la’niro halaale loosinokki mannira badhe ikkine ka’ne haa’ne coyi’nannirinna gaamo kalaqi’nanniri tashshi diassitannoe. Manna keena hasiissannohu halaalunninna egennote keenamaanchinni ikka hasiissanno. Albaanni noo harinsho loosannohunna qarrunna xe’ne noowa afinohu woleho; keenannohunna nookkire xawisannohu woleho. Togoo assootinna harinsho dagankeno gobbankeno lowontanni gawajjitanna mittoreno guma la’nikkinni keeshshinonni.
Lawishshahono Hawaasi quchumira mittenti godowii noo ama mini giddo di-iltanno yine kullanniha ninke kayinni handaarunni loonsanni hee’noommo bissa togoo rippoorte kaiminni mine minenko harunso assine mini giddo iltanno amuwi noota buuxatenni shiqqanno rippoorte kayinni kapho ikkitinota buunxoommo. Dagoomu egennonnino ikko kalaqamunninna yannatenni owantete injo hoogatenni godowii noo amuwi mini giddo ilara dandaanno. Togoore handaaru ogeeyyenni buunxe kullanni woyteno garunni massaga hoongeennaati yaannohunni haja la’annosikkihu halaale kaade woraqatu aana calla biifise shiqishanni hekko worannaati keeshshinoonnihu.
Baalunku handaarinnino la’nummoro loosaminori bacare ikkirono baalunku handaarinni baatto kaxxinokkire dudunbanna mitte woyyaanbeno daggukkinni keeshshinoommoti gaabbissannoe. Ajirono halaale coyi’ne; kapho ikkinore kulle xe’ne noowa taashshi’nanni ha’noommero lowontanni woyyaabbino harinsho ikkitannonkanni. Kayinnilla coye baala kaphu diweenna duucha yannara hee’noommowa hee’ne keeshshinoommona togoo assooti gateenna halaale amande ha’niro albillicho woyyaanbe dagganno yee ammaneemmo.
Heeshshonke giddo ayee baserano loonsanni woyte egennono ikko rosicho afi’nanni. Mannu ledo egennamatenna halamate, dagoomu giddo noo qarra afatenna tirate daga massagganno bissa roore yannara halaale coyidhannoronna kapho karsitannorono misile afi’reemmo gede kaa’linoe.
Bakkalcho:- Sidaamu sayisi sharro giddo faceookete orreessateni kayisse usuramate geeshsha iillootto;Sharrote giddora eitto gara xawisinke.
Dr Maatte:- Sharrote widira dayummohu albaanni Adaare Hospitaalera loosanni quchumu gashshsooti gede Hospitaale xaphoomu Hospitaale ikkitanno gede lowontanni sharrammoommo. Hatte yannara akkalu qoqqowinni kaajjado borro borreessinanni waajjishiishate geeshshano iillinoonni harinsho no. Mito woyteno ninke geeshsha dagoomaho owaante uyitinokki bissara qoqqowunni ikko gobbate deerrinni baraarshanna afansha uyinanna la’neemmo daafira kuni assooti digaraho yinanni xawoho fulle coyi’nanni harinsho taaltanno gede yekkeerammanni sa’noommo. Wole ragaannino taalu afanshino ikko taalo beeqqo nookkita la’nanni dangoommo daafiraati sharrote giddora eateno jawa kaima ikkinoehu. Xaphi assine la’nanni woyte sai gashshooti yannara daganke aana iillitanni sa’ino miiconna hekko hiittootero umi’yanni laoommo daafira umi’yanni farci’ra dandeemmo. Hawaasi quchumi fayyimmate biddishshinni umi’yanni biilloonye agure ha’rummo yannarano Bushulo hallanyu uurrinshara fayyimmate ogeessa ikkeeti mare loosoommohu.
Bakkalcho:- Hatte yannara dagate xa’mo dawaro afidhanno gede sharrantu ejjeetto amandi yannara ateno loosikki basenni massine usurroonnihena may macciishshamihe?
Dr Maatte:- Hatte yannara dagate halaale amandeeti sharrammoommohu. Mannu mimmito xiiwannonna shaanno gede mimmito bunshetenni la’’amannonna gaancu ka’’anno gede hende sharrammoommori mitturino dino. Manninke halaali fula hasiissanno yinanni sharrammoommo daafira looso’yano loosanni dagate halaalira sharramatenni kayinni wirri yoommori dino. Ogimma’yanni dagoomaho owaante aanni loosi’ya aana noommowiinniiti hedeweelcho amande loosoommokkirinni hasame usuramate iilloommo.
Daganke halaali daafira sharramanni usuramummorono halaale amade assoommo sharro ikkitinohura mitturi digaabbisannoe. Usuru basera hee’reno jaalla’ya ledo hashsha barra dagankeranna kalqoomu bissara noo halaale mashalaqqe sayinsanni keeshshinoommo. Dagate halaale amande usurammirono halaalu fuli barra kayinni tirammannita anfe sharrammanni sa’noommona aye woyteno halaale amadinohu uwe woy usurame digatanno. Halaalunni qaanfiro guffa baalanta sa’nannilla yitanno hedo nooe.
Usurunni tirame dayummo gedensaannino Adaare Hospitaalera albaanni meedikaale dayirektereno ikke loosoommo basera biilloonyeho yeeno kiidhummokkinni ogimma’yanni wirro dagoomaho owaante oommo. Qaru coyilla kayinni dagate owaante aatella. Nooehu loosu gadenna rosichinnino shiima yanna gedensaanni Adaare Hospitaalera qaaqquullunna amuwu xaginaati owaante handaara massagoommo. Manchi beettira jawu coyi afi’rino egennonni dagoomaho owaante aatella agarrannisihu.
Bakkalcho:- Buushulo Looqqe loossanni noottoha usuru mine eessinihe gedesaanni damoozakki rahotenni aa uurrinsoonnita kullani; addaho?
Dr Maatte:- Sharrote yannara Looqqe bushulo loosanni usuramummo yannara layinki barraati baatooshshe’ya uurrinsoonnihu. Tinino lowo geeshsha hilo ikkitinota huwateemmo. Tidhamummo gedesaannino wirro baantoonnieri dino. Sharrote eatto wote togoore ammanteeti eattohu. Ate hudaani noorira oosichohonna maateteno qarru iillannota anfoonnilla. Kayinni hasi’nannihu wolaphote. Iseno kuneeti!!0
Bakkalcho:- Xaa yannara massagganni nootto uurrinshanni dagoomaho hiittoo owaante uytanni nootto? Baxxinohunni koroonu fayya gargaratenni dagoomu lubbo gatisate loonsanni hee’noonnihu hiittoonniiti?
Dr Maatte:- Tini uurrinsha albaannino noohano ikkituro gobbomu deerrinni illacha afidhinohu sai dirira kalqoomu deerrinni hattono gobbankera kalaqante taraabbinoti koroonu fayya kaiminniiti. Uurrinsha uyinoonnise qeechanna tantano garinnino la’nummoro lawishshaho Ameerikaho CDC yinanni uurrinsha ledo xaaddanno akati noose tantano amaddino uurrinshaati. Tini uurrinsha qoqqowu amaale mininni lallawa fushshineenna uurritinotena loosise dhukanna qeechano albillicho loonsanni leellinshanniha ikkanno.
Gobbankerano ikko qoqqowinke deerrinni wirro hige hala’litanninna taraabbanni afantannota koroonu fayya gargaratenna ittisateno dagoomu deamiikkinni hasiissanno qoropho assatenni gargadhanno gede assinanni hee’noommo. Koroonu fayya manchi beetto badde gawajjitannota ikkasenni manninke qooxeessaho dagoomu lubbo gatisatenni fayyaaleessa dagooma kalaqate qoqqowu dagoomu fayyimma inistituutera xaa yannara xeinori wo’manno gede assatenni dagoomaho agarranni owaante uyitanno gede assate wo’naallanni hee’noommo.
Baxxinohunni tayixeeha Sidaamu daga haaru diru soorro ayyaana ikkinoha Fichee Cambalaallate ayyaana ayirrinseemmo yannarano dagoomu ayyaana ayirrisate noosi hasattonni kae deamikkinni fayyimmate ogeeyyenna mootimma sayissanno sokka adhite garunni loosu aana hosiisatenni koroonu fayyanni qorophitanno gede kawaanni qole sokka’ya sayiseemmo.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite ledonke assootto keeshshora qixxaawote kifile su’minni wodaninni galateemmo.
Dr Maatte: Anino lowontanni galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Dotteessa 28/2013
