Abbebech Maatewoos
Batinyu manni Teshoome baalaageru yaanni woshshannosi. Korkaatuno gobbasi ayimma wodanisinni calla ikkikkinni uddiratennino xawisanni doyaannoha ikkasinniiti. La`annosi woyteno baadiyyenniha Itophiyu bude xawise leellishannohura baxxannosi. Giddo keeshshinoommo dhagge illenkenni leellishinonke; sanonkenni ulachishinonke yitannosi. Muli yanna giddo gobbate yannate hajo lainohunni assino assooti gobboomu baxille kakkaysannoha ikkinohura batinyu mannira korkaata ikkinota tuqu xaadooshshi aana tuqanna la`noommo.
Artist Teshoome Ayyeleha /Baalaageru/ “Sewote” qoolira wosinchonke assinoommosi. Heeshshosinni baca guma afi`rino coye rossinanni yaatenni koyinsoommo`ne.
Wosinchinke heeshsho soorrantara kaima ikkitinosiri maate, qooxeessu dagoominna rosu mineeti. Baxxinohunni Itophiyimma heedhannosi gede lossosi lowo qeecha afidhino. Akatisinni jannanna gobbasi baxanno mancho ikkanno gede kaa`linosihuno olantote amanyoote annisiwiinni rosanni lophasiiti. Itophiyu maatete aleenniiti yitannota olantote wodho harunsannohuno tennenkuraati.
Qawwe ganate rosicho annisiwiinni afi`rinoha ikkirono; qooxeessu budino ikkiro baca kaa`linosi. Korkaatuno ilamino basera xiyyite adhammete, dadilleho hattono taawoota fushshinanni woyte gannanni. Gobba agadhateno ikkiro amandeeti ka`nannihu. ikkinohurano isinna jaallasi illachishshe gantannore ikkite lophitanno gede kaayyo uynonsa. Konniraati techo gobba qarru giddora e`uta hee`noommohe yaa dandiitinohu.
Teshoome akatisinni mannaho hee`rannoho. Konni daafira kaa`lanna mannu ledo beeqqe ita addi badooshshesiiti. Wosinu minisira mariro insa assitannore assansara hasi`ranno. Ikkinohurano kuni rosichi manna baxanno gede asse keeshshisinota coy`ranno.
Teshoome ilame lophinohu Amaaru Qoqqowira Jawiidi Shewa Kasiima olliira Wenzaamba yine woshshinanni baseraati. Debire-birihaanetenni lekkatenni shoole saate, kaameelunni kayinni mitte saate ha`ne marranniwaati. Ikkinohurano te basera baca qaaqqimmate yanna saysino. Addi addi assooteno tenne basera gumulino. Baxxinohunni maate kaa`late widoonni techora sinqe ikkannosi looso gumulino. Lawishshahono qooxeessaho meyaa beetto loossanno looso labbaa beetti diloosanno yinirono insa mini giddo kayinni togoo badooshshi loosannokkihura amasi looso wo`munni wo`ma yinanni deerrinni loosanno. Buddeena gana, qaamatto loosa, mine fiyaanna buna gafa isira haaro ikkitukkinni qaaqqimmasinni gudinoreeti.
Qaaqqimmate haaqeesi jironna jajja afi`re manna kaa`lanna noosire beeha ikkitinohu Teshoome, ay woyte halaale golo assi`re qaafanno beettootinkanni.
Roso 10nnetenni
Amasinna annisi qooxeessu dagoominni baxxino garinni rosoho shiqqi yitinoreeti. Quchumunnitano ikko baadiyyete heeshsho seekkite huwattanno. Roso baxansanni kainohunni lamu qooxeessu manni ledo ikkatenni qooxeessaho rosu mini fa`namanno gede assitino. Teshoome umi dirimi roso rosinohuno Bezo yite woshshitino rosi mineeti. 1-6 kifile geeshsha hakkooti harunsinohu.
Lamalanna sette kifile Debire-birihaane haratenni Atse Zeria-yaaqoowi rosi mine rosinohu wosinchineke; maatesi budenna rosichonsa calla ikkikkinni rosoho noonsa uurrinshano ragissinosihura mamooteno roso`ya uurriseemmo yee dihedanno. Konnirano Addis Ababa ha`re nafa barra loosanni hashsha rososi diuurrisino. Tonne kifile geeshsha Shimellis Habite rosu mine hashshi rososi sufinohuno ko garinniiti. Ikkollana kayinni coyibba hasi`rino doogonni dihadhinosi. Konni daafira hatte yanna gedensaanni rososi sufate didandiino.
Maatesiwa hee’ranni rosi yannara coyibba injiitinoreetinkanni. Lawishshaho rosiisaano nafa mulesi noonkanni. Korkaatuno maatesi qooxeessahono ikko osoonsara yite rosiisaanote mine baatooshshiweelo heedhanno gede uytannonsa. Hasidhure hurbaaxxitanno gedeno hattonni. Ikkinohurano mitiinsannonsa coy dino. Addisa Ababa eita kayinni loosu xiiwo millo miqqo ho`litinosi. Konni daafirano amasi rosara hasidhe assitannosi amadooshshi wodanisinni ba“a hoogirono hawate wo`naale baxanno roso uurrisate gadachamino. Konninnino xaa geeshsha gaabbanno. Rosa maatesi maganye calla ikkitukkinni umisi haaqe wonshanno doogo ikkitinotano huwatannona hatto ikkikkinni gatasinni giiramanno. Mitto barra kayinni seekkannosita hexxo assi`ranno. Roseemmono yiinonke.
Agarate Loosi Ammanote
Umihu loosisi halanyu mine agara ikkanna; techo geeshsha baxannonna baalunku loosinni doodhanno ogimmaati. Korkaatuno dureeyye heeshshonsano ikko jajjansa maganunni aante uytanno ogimma ikkitinohura ikkasino coy`rino. Konni daafirano umo 35 birrinni hakkiinnino lowo geeshsha kaajjadonna ammanammo loosaasincho ikkasinni 40 birra assineennasi mittu diri geeshsha loosanni keeshshino. Hagiirraamo ikkinotano kaysanno.
Layinkihu loosisi baychi BGI ikkanna, Akiraam Itophiya yinanni uurrinsha giddo biira hogowannonna dirrisannoha ikkeeti owaatinohu. Konne looso loosannohuno manni mine agarate looso hashsha loosanniti. Lamu diri geeshshano konni loosi aana keeshshino. Hakkiinnino agarate looso aguratenni uurrinshu giddo wo`mu barri loosaasincho ikkino. Barra tuqisate, hogowatenna dirrisate looso gumulanni hashsha kayinni kaameelu ofaano fajjo fushshi`rinohura serviisete owaante aanno. Konni loosi akata xawisanno woyteno
“Ani looso rosoommohu galashshuwiinniiti. Isi umisira calla 13 saate u`manno. Ninke maatenna gobba heedheennanke nafa sette saate loosate gadachammeemmo. Kunino lowo geeshsha aarsannoe. Galashshunni ajoommo gede macciishshamannoe gede assannoe. Ikkinohurano isinni roorate ajanna 16 saate looseemmono” yiino.
Barra fooliishshi`rikkinni loosanni hose hashshano shoole saate geeshsha loosaasine mininsara geegiissanno. Sette saate geeshsha goxi gedensaannino gattino saate kayinni looso e`anno; loosaasine abbatenni saysanno. Konni daafirano batidhu yiniro sase saate calla goxannota coy`ranno. Loososi loosanno yannara goxannohu, itannohu, uduunne soori’rannohuno kaameelu giddo ikkanna; uduunne wodha hasi`ranno woyteno uurrinsha agartannorira maganye ee hosanno. Loosisi akati minu kira amadikkinni dirra saysanno gede assinositano qaaganno.
Tenne heeshshote akata soori`nohu galte adhi gedensaanni ikkinna; hatte yanna geeshsha kayinni soorrosira kaima ikkitanno loossa loosanni keeshshino. konninnino baxxinohunni umisi looso gumulate kaayyo afi’rino. Kuni kaajjilli babbaxxitino loosu doorshubba la“anno gede doogo faninositano hasaawinonke.
Baalaageru yaanno su`ma afi`rinohu kaajjillisinni ikkinota coy`rannohu Teshoome, umi yannara kuni su`mi xono lawannosihura aaramannonkanni. Baalaageru yaa kaajjillenna gobbate annimma xawisanno su`ma ikkinota murrichisi huwachishisi gedensaanni kayinni laooshshisi soorramino. Balaageru yinanni woyte hagiiraamo ikke yee! yaano hanafino.
Addintanni Konne su`ma fushshitinosihu wole loosaasine isinni taalo loosa hoogansanni iso itisiisittonke yaatenni qacifatatenna saalsiisate assitannoreetinkanni. Konninnino ganamate geeshsha iillinota dihawanno. Mancho raanti’ranno gede asse ganinohura looso agure lekkatenni gobbasira eateno wo`naale higino. Konni loosu mininni agure fulinohuno su`misi ledo amadisiisame ikkinota qaaganno.
Wole loosu fooliishshosi serviise aanno kaameela amade gobbuwa doyaannoha ikkanna; kaameella babbaxxitino basera hodhate kira amadatenni baca dirra owaatino. Baxxinohunnino towaataanote hala`ladunni kira amadasi towaataanote ledo xaadannonna baxxino loosu doorsha la“anno gede dandiisinosi. Ledoteno mannu ledo sumuu yaasinna owaataancho ikkasi batinyu manni hasi`rannosi gede assinosi.
Istern tiraavel, Itophiyan Inniwoq labbino daa“atisiisaano uurrinshuwa ledo loosanno gedeno kaajjillisi kaa’linosi. Ikkollanna ikkinnina tenne hedeweelchonni konni loosira dooraminoha murrichasi kalaa Fiqiresillaase galatikkinni disa“anno. Korkaatuno isi dandoosi la“e turizimete handaarira karsamanno gede assinosi. Kalaa Abiyno hattonni assinosiri baca coy ikkinota coy’ranno.
Dhaggennihu baca rosicho adhi gedensaanni “kibiraan Itophiya Midir Xoori, adino Itophiya, afke, giloobaal noomaadi” yinanni W.K.L yannate jajjabba daa“atisiisaano uurrinshuwara oofaanchimmatenninna sagale qixxeessatenni dirrate loosino. Fiixu kaameeli aanano hatto loose egennino. Loosunnino iso kaalitinokki uurrinsha nookkitanna duuchunku assitinosi kaa`lora galatannonsata kulinonke.
Mannu loosinori anera hiitto didandaamannoe yaanno laooshshi noosihu Teshoome, rosu qixxaambenna woxu wolqa gadacha ikkitusirono rosichisinna murciraanchimmasi batinyu manni ledo egensiissinosihura konne kuri assootubbasinni diwe techo daa“atisiisaancho uurrinsha anna ikkino. Umo baalaageru daa“atisiisaancho uurrinsha safinohu 1842 birrinniti. Isono ikkiro yannate ayirrannota qaaganno. Ikkolla ikkinnina kaajja hoongiro gumaamo ikka dandiinannikkita afinohura loosu giddora eino. Daafurummo cee`mishie yiikkinni loosasinnino techota haaqeesi seekka dandiino. Baalunku coy aleenni hagiirsiisannosi loosi cooviidinna olu jifo giddo nooha ikkirono isi uwa hoogasinna 12 loosaasine giddonni mittuno gatikkinni sufansaati.
Wosinchinke turizimete ledotenni “Fiqaadua Jimila nigid” yitanno uurrinsha fane loosi`ranno. Qarunni loosu Itophiyu giddo laashshinanni sagalenna saamunna beehanna shiqisha ikkanna; xeena zaayte, pasta, mokoroonenna labbannore beehanno. Zerraaf, Sixoota labbanno co`ima agadhinanni saamunna kayinni umisinni qixxeesse dagoomaho shiqishanno; konne loossannorino 20 loosaasine noosi.
Tenne baala sewora kayinni maatesinni aante galtesi jawu qeechi nooseta kaysanno. galtesi mararaancho, egennaamenna hayyite ikkitinota coy`rino. Techo la“anno gedeno assitinositi ise ikkitinota kulinonke.
Artist Teshoome, loosu halanyunni calla gumulamanno assoote di-ikkino yee ammananno. Mittimmatenninna seejamatenni gumullanniha ikkinotano hedanno. Korkaatuno isi ammanonni yannaasincho budu ledo karsiinse harinsanni gara rosinohura halamate guma ikkino gede hedannohuraati. Galtesi Addis Ababu beettooti. Isi kayinni Itophiyunnihu baadiyyete budi noosiho. Ikkinohurano lamunku ledante yannaasinchono budeno harunsitannore ikkitino. Konni widoonni ani galte`yaha, iseno ane guma ikkinoommohura oosonkeno tenne harunsitara loonseemmo yiino. konnirano woshshantanno su`minni hanafe umosi ikkate loosinota huwachishinonke. Tewodiroos, Abisiini`ya, Luusinna Itophiya yaatenni budu giddonni fulikki fushshinonsatano kulinonke.
Heeshshote Fullanke
Ay woyteno loosanno manchi aana qarru dihooganno. Kayinni ledo daanno woowanchi noohura cincatenninna loosunni tirranni. Hiikku qarrino tidhinanni doogo nookkiha dikalaqamino. Konne hasi`re afi`rannohu kayinni loosanno manchootilla. Korkaatuno kuni manchi qarru horo afi`rino yee hedanno. Qarru gumaamo assanno yitanno ammanono noosi. Manchu tennenni hee`riro qeelanno yitannoti umi fullanketi.
Ane heeshsho gobbate massagaanchinni diroortanno; yee gaadinohu wosinchinke, cancishaano HWHT giddo no yinanniri jajjabba massagaano maatensa garunni agartinore ikkansa kaysanno. Sufeno assootinsara horonsidhinoti buxane Tigirayete ooso ikkansanni xaano baca baatara hasiissanno shallago noosi. Itophiyu daga oosonsa mundee baatisiisara agarranninsa. Baxxinohunni Tigirayete ama. Korkaatuno tini gaamo riqimbeemmo yitino dagata ga`a heeshsho diheddino. Ikkinohurano Itophiya diigate diime dirrineemmo yitanno gaamora Itophiya hedonsa gobbaanni assine diime dirritanno yanna rakkanno gede assinanni sufa hasiissannonke yee huwachishino.
Sokka
Itophiyu ayno gurku assasera dandaanno yannara di-ikkitino. Xa haaroo`mate kofattonni calla dhaggese wirro qoltanno. Mittimmaseno higganni noohura loosunni salsiissannonsa. Waajuulleno ikkito Afiriku roduuwinke tenne affe xaanni hanaffe baxillensa kaajjishshuro danchate. Hakkuy gobbaanni ikkituro kayinni waagansa muli yanna giddo la`annota coy`rino; seejjino.
Bakkalcho Sadaasa 21 / 2014
