Techoohu seyoote gafi wosinchinke yannaasincho loosi’re galinoha ikkate anje ajuujasi gumu’late kalaqamunna mannu loosino dano ledo sharramatenna dirosi wo’ma daafurino jiro mararikkinni fulo asse seyoote iillino Gidaawo qinaawino gibrinnu uurrinsha anninna qaru loosu gumulsaanchi kalaa Seid Haseniho.
Kalaa Seid Hasenihu ilame lophinohu albi Gaamo Goofu awuraajji Sawula Bulqi quchumi giddooti. 1-10 kifile geeshsha noo roso Botirenna Sawula yinanni rosi minnara harunsino. Addis Ababaho Medihanialemi rosi mine e’’e jawiidi layinki dirimi rososi jeefisino. Addis Ababaho daddalu loosi kolleejenni (Komersi) daddalu loosinni dipiloomasi afi’rino. Hattono Yuniti Yuniversitera marketing Manajimentetenni umi digresi, Addis Ababu Yuniversitenni ‘Excutive Business Managemente’ rosu golinni layinki digresi loosino.
Techoo 23 diri albaanni dipiloomasi adhanni hee’renni qaxaraminohu “Ekuwatooriyaal Buziness Group” yaamantino uurrinsha giddo 500 birri aganu baatooshshinniiti. Hatte yannara baantannisi baatooshshi umisira aja hoogirono; gaamaminohu maatesinni baxxe Hawaasi quchumira ikkasinni minu kiranna mite mite fulo dandaate ayirrinosita qaaganno. Konninni kainohunni lowontanni keeshshikkinni looso agurate gadachamino.
Addis Ababa galagale hige ledosi rossino jaallasi ledo amaalamatenni ‘Horn of Africa Steel Trading (HAST) Interpirayize’ yaamantinota siwiilla abbisiissanno uurrinsha 10 kumi birrinni fa’nitu. Uurrinshansa lame dirra giddo dhaggeeffachishshanno rankenni lophitara dandiitino; womaashshu dhukinsano 300 kumiwa lophanno.
Ikkirono, ledosi loossanno jaalla sumuu yaa hoogansanni baalunku suutuu suutunni umi uminsa uurrinsha fa’nite fultanna kalaa Seidinna maatesi siwiilla abbisiisate looso loosansa suffanno. Batinye siwiillate uduunne Chayinunni abbite beehatenni dikko amada hanaffu.
Uurrinshansa hala’litanna, woxu dhukinsanno 10 miliyoone birriwa lophi. Ikkollana xaano loosanno loosinni kassi yaara didandiino. Konni akati giddo hee’re rosaminonte gede siwiilla abbate Chayina ha’rino hedeweelchonni daddalosino ikko heeshshosi gedeni geeshsha soorranno coyi xaadannosi; Kunino duucha woyte siwiilla hidhannoseti Chayinu mancho ayee woyte siwiilla hidhitanni ha’rantenni mayra Itophiyunni wole laalcho abbite dihi’ratto? yite xa’mitusi.
“Tenne Chayinu mancho xa’mo surre’ya kissue; hatto yite xa’mitue xiqqeessinni hanafe mittu Itophiyu qansichi gede gobba’yara assa hasiissanno’’e coye heda hanafummo” yaanno. Baxxinohunni anje hasattosi ikkinoha irshu looso adda assatenna babbaxxitino gobbuwa soyaate dandaanno doogo hedi. Konnira albaanni kayinni womaashshu dhukasi kaajjisha hasiissannosita ammani. Hajote aana maatesi ledo hasaawihu gedensaanni jawu illachisira dhuka ikkannoe yinoha “Firik belt processing and Injinering Company” yaamamino ijaara Addis Ababaho Alem Gena qooxeessira fa’ni.
Konne calla diuurrino; aantetenni “Intermetal Enjinering” yaamantinota wole hirranni uurrinsha fa’ne abbisiisanno siwiilla aana waaga lede haaruuddenna tekinoloojetenni irkisaminoha siwiillate laalcho laashshatenna hirate hattono ijaara biifisate loosi giddora e’’i. Riil Isteetete handaarirano bobbahe dhukasi lossi’rara dandiino.
Ikkirono, xaano wodanisi tese’e yee ofollara didandiino; anje halchosi ikkino irshu loosi giddora e’’ate mudhi. Looso hanafate umikki doorshasi assi’rinohu ilamino qa’’e Gaamo Goofa Sawulaho. Ajuujasi daafira hatte yannara noo mootimmate biillootira amaa’lironoha ikkirono coyi hedino gede ikka hoogasinni Saawulaho baatto afi’rara didandiino.
Wole doorsha hasi’ranni Addis Ababunni 800 km xeertinyi aana afamanno ‘Amoraate’ yinanni base ha’re latisate wo’naalirono Oomo lagi gibrinnu latishshira injiinoha ikkirono; dargu xeertinyi dandiisiisannoha ikkinokkita huwatanno. Konninnino wole base hasa sufanno. Lowo sharro gedensaanni egennino massagaano qummeessinna kaa’looshshinni Sidaamu qoqqowi Gidaawu lagi qooxeessira afantannota 1200 hektaare baatto adhino.
Dillunni 20 km nna Hawaasinni 100 km xeertinyi aana afamantannoti tini irshu baatto quchumaho mule ikkiturono xi’mu dubbinna ishinunni amadantinoha, mannu lekka co’ontanni kadde egentinokkitenna batinye dubbu saada noowa, hiittoohuno safote latishshi nookki qooxeessa ikkasi rahotenni latishshu giddora e’’annokki gede assitinosi.
Hatte yannara federaalete mootimma Gidaawo lagi aana gorsu kofatto hanaffinoha ikkirono jeefama hoogasenni horonsira didandiino. Konni korkaatinni loosaasinesira ikkannoha xalala anganni waa afi’rate lowokm xeertinye hodhate gadachamanno. Gidaawu lagi diro wo’ma du’namannoha ikkirono qooxeessu daga xalala anganni waayi horonsiraano ikka hoogansanni irshahono ikko dagoomaho ikkitannota waayi bale umsiisi. Baatto irshaho injeessate loosira qoteho 20km ale ikkitannota jawiidi doogo ledo xaadissanno doogo umisi fulonni doozere eesse loosiisino.
Kalaa Seidi qooxeessa irshaho injeessate loosi xaphooma 10 diro adhinosiha ikkanna tenne dirra giddo mitte horo nookkiha luphiima jiro xa’mitanno investimente dunate gadachaminonkanni. Irshaho noosi baxillinni, gobbasinna dagoomasi horaameeyye assate noosi ajuujanni kainohunni seeda dirrara wolootta uurrinshuwara loose gamba assi’rino jiro Gidaawoho hosiisinota coyi’ranno.
Baxxinohunni laggate waa dare qo’late luphiima fulo assinota kulannohu kalaa Seidi; gorsu kofatto looso gumultannori qajeeltino mannu wolqa afi’rano jawa qarra ikkitinosita qaaganno. Qooxeessaho irshu loosi lowontanni afamannokkiha ikkasinni, diilallote gadeno ikko qooxeessu kalaqami ledo sumuu yaannohanna e’’o abbannoha gidu dana afano wole kalaa Seidi mitiimmaati.
Tenne baala hekko gedensaanni badala laashsha hanafi woyte kayinni wixino laalchi baattote aana hee’reenna mooraanotenna galadunni gawajjamanno. Tenne yannara irshasi gide laashshantenni gummate laalo latishshiwa soorrate mudhanno. Qotehono olluu massagaano ledo hasaawatenni umisi woxinni Polisete xaawa minsiisate gadachamanno.
Gati muronna gummate laalo laashsha hanafi woyte doogote qarri korkaatinni laalchu le”e ba’annonkanni. Konnirano mala dihoogino; wolu qooxeessinni adhino rosichi garinni Barmeellete yowolo loose quchumaho multanno doogo Gidaawu laga tayse laalchosi Dillanna qooxeessaho afantanno quchummara tuqisa dandiino.
Tini hayyo sufote mala ikkitara didandiitino; Mitto barra rosaminonte gede agarooshshu loosaasinesi wole loosu miillasinna qooxeessu teesaano hattenne yowolonni wole lagu qacce sayise higanni hee’reenna hedeweelcho lolahu daye isonna hogowamino yowolo fee adhinsa.
Kalaqamino coyinni masillaawinohu techoonkehu seyoote wosinchinke wole doorsha hasi’ra noosita ammani. Kunino miillasinna lagunni xaaddanno Gujinna Sidaamu daga ledo amaalame luphiima baajeete gaame irshu loosaasineranna qooxeessu dagoomi horonsi’rannoha 40 meerite seendille afi’rinoha siwiilu buusa ijaarino. Buusu su’mano Gidaawu lagira lixe gatino agarooshshu loosaasinchisi su’minni “Taariku buusa”yee su’misino. Seeda dirrara baxxinohunni hawadu dayi kiiro Gidaawu laginni qarrantanni keeshshitino daga yaaddo nookkiha saadansa gattukkinni shotunni sayisi’ra, wodaninsa gede dargunni daraga millisa dandiitino.
Konni alba su’munni calla anfoonnihu Hanxaxe ollii borro mini biiro haqqichote caalu hunda ofolte fidala kiiratenni sainohunni yannaasincho roso affinokki qooxeessu oosora 4 kifile geeshsha rossanno rosi mine wo’ma rosu uduunni ledo ijaare uyino. Hattono mereerima xagnaatu owaante uyinara dandiinanni kilinike umisinni minsiise dagooma horonsiraano assara dandiino. Waayi anje korkaatinni babbaxxitino yannara gibbote giddora e’anni keeshshino Gidaawu lagi qooxeessi teesaano Kalaa Seidi irkshi gorsu kofatto ijaarrihu gedensaanni wodaninsa gede uminsarano ikko saadate horonsira dandiitino.
Techoonkehu Seyoote gafi wosinchinke dagoomu qarra tirate assanno sharronni qooxeessu dagawa luphiima adhamooshshenna ayirrinye afi’rasi xawisanno. Loosanno loosi dancha ikkinota huwattinori dagoomu irshasi mooraanotenna moyichunni agartannota xawisanno.
Konni alba shaqqado baattonna diro wo’ma du’namanno lagi hee’reenna qarru giddo heedhannori qooxeessu daga loosu bude soorrate widoonni umisi qeecha fulinota xawisanno. “Ninke irsha la’’ansanninna ninkewa qaxarante loosansanni konni alba loosse ita egentinokkirinna ninke loonsanna uurrite la’’annori qooxeessu daga seera yannara fano wortino baatto latisa hanaffinota coyi’ranno.
Kalaa Seidi Gidaawu irshisinni calla 400 ale ikkitannori qoxeessu teesaano uurrinshunna yannate geeshshi loosu kaayyo kalaqantino. Hee’nanni kaampenna sagalete fulonsa diwe horonsiraano assara dandiinoha ikkanna baxxinohunni meyaa loosaasinesi barra tuqa irshunni mitte mitte kiilo badala baatooshshiweelo afidhanno gede assino. Konni gobbaanni wolootu rodoo uurrinshuwasira kiironsanni 1 kume ale ikkitanno qansooti qaxarante loossanni afantanno.
“Itophiyu kalaqaanchu kalaqamu jiro uyinose gobba ikkite heedheennanni baxxinohunni diro wo’ma du’namanno waayinna shaqqado baatto heedheennanke dureeyye gobbuwanni qamade huucciranke cubboho! saalahono” yaannohu kalaa Seidi; Xa latisanni noo baatto halashshatenni sainohunni laashshanno Paappayya, Abukaado, Muuzenna wolootano gati muronna gummate laalo gobbayidi gobbuwara soyee gobbate miinjira umisi kaa’lo assate qixxaawinota xawisanno.
Xaa yannara 600 hektaare baatto aana Muuze, Pappayanna Abukaado latisanni nooha ikkanna Addis Ababunna Bahirdaarete geeshsha laalchosi beehanno. Baxxinohunni Itophiyu laalchi dikko latishshi uurrinsha ledo seeda yanna wodho e’’atenni laalchosi shiqishanni nooha ikkanna konninnino gobbate giddo dikko ga’labbisate widoonni luphiima qeecha fulanni afamanno. Konninni ledote kalqoomu dikkora e’’atenna heewisamaancho ikkate dandiisannosiha ‘Global Gap’ yaamantinota islanchimmate tajete woraqata afi’rate sharro assanni afamannota hasaawinonke.
Ledoteno Co’pheessu waayinni (Drip Irrigation) gorsu latishsha horonsi’re islanchimmansa agadhitino Burtukaane, Menderiina, Mangonna Anaanisa halashshe laashshate mixo amadino. Konnira qoteho gibrinnu laalcho qineessinanni paarke uurrisatenni laalchosi qineessatenna waaga lede gobbate lophora luphiima qeecha fulate hedo noosi.
Baxxinohunni Yirgaalamete gibrinnu laalcho qineessinanni paarke e’’e Abukaadote zayite, Muuzete chipsenna labbeemme laalchuwa laashshatenni gobbayidi soorro lossate qeecha fulate sharro assanni afamanno. Tenne ajuujasi adda assa dandiiro 2 nni 3 kumi geeshsha iillitanno qansootira loosu kaayyo kalaqa dandaannota coyi’ranno.
Gobba qansootisenni soorrantara hasi’niro mootimmate bissano hasaawunni sa’e uulla dirrite illetenni leeltino qarrubba tirate murcidhinore ikka noonsa; baxxinohunni loosu kalaqaano loosiisannokki amanyootenna danchu gashshooti qarrubba ga’ara yitukkinni tira hasiissannonsata duu’re huwachishanno.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Dotteessa 2, 2017 M.D
