Amasalu Felleqe
H/Qu/Quchumu/L/Ko/biddishshi layinki sooreessanna gumulsate dhuki kaajjillinna qooxeessu latishshi handaari sooreessa Bilchaatu gate qottisi’re galino manchi horichosi buuxenne seekke afinoho. Busulu allaalaanchino saadasi akati akatinsanni bade afanno. Bushinoreno seekkannoho ;xeinoreno wonshanno. Seinoreno bade afe sufisannoho. Hawaasi quchumi gobboomu deerrinni 7 marro hoode hoode quchummate foremenni umiha ikkanni dayinoti addaho.
Quchumu albisaanchimma sufisate maa loonsanni hee’noonni? Xeinori mayi no? hiittoonni tirranni? Quchumu turizime goshooshannoha assate maa loonsanni hee’noonni? Hanafante gooffukkinni keeshshitino latishshu pirojektuwa xa madeerrira afantannonna togoore lainohunni Itophiyu pireesete uurrinsha Bakkalcho gaazeexi Hawaasi quchumi gashshooti quchumu latishshinna konistiraakshiinete biddishshi layinki sooreessanna gumulsate dhuki kaajjillinna qooxeessu latishshi handaari sooreessa ikkinohu kalaa Taariku Taammenehu ledo assino. Nabbawaanonkera dancha yanna!
Bakkalcho:- Hawaasi quchuma roorenkanni latisate tayxe dirinni mixi’ne loonsanni hee’noonniri maati? Quchumu egennaminohu mayinniiti?
Kalaa Taariku:- Hawaasi quchumi egennaminohu umihunni haanju latishshinniiti. Layinkihunni co’ichimmatenninna babbaxxino xintu latishsha biifadu garinni loosatenniiti. Quchumu kuri handaarranni konni albaannino gobbate giddo afantannori jajjabba quchumma insa insaneetiwa heewisantanno heewora lamala doyicho geeshsha umiha ikkanni keeshshino. Konne quchuma xa noowiinni woyyino deerrira lossate maa assa hasiissannoro bandoommo. Latishsha halashshate bandoommo bixxilluwa giddonni haanju latishshi alba noowiinni woyyino garinni halashshinani ha’ra hasiissanno.
Mootimmatewiinni afi’nanni woxinni calla ikkikkinni dagate beeqqonni loonsanni loossanni annu annunku nafarchosinna hee’ranno battala biifisi’ratenni; mootimmate biddishshuwano, uurrinshuwano ikkito mootimmate gobbaanni noori uminsanni loosidhanno uurrinshuwa baalanti albiidonsa biifisidhanno gede dagate millimmo kalanqe loosu giddora ea hasiissannonke yaannohunni bilookete, olluubbate, sinu quchumma deerrinni dagate beeqqo kaajjinshanni loosa hananfoommo.
Albaanni quchumaho dooggate mereero calla haanju latishshinni latinsoonni hayissonna daraaro calla la’nanninka. Xa kayinni lekaasine hadhanno doogganna annu annunku waalchosi haanju latishshinni biifisi’ranno gede assinoonnihunni jawa soorro dagganni no. Konni garinni dagate beeqqonni calla 30 kume kaare meetire ikkanno bayichi haanju latishshinni latino. Xaa geeshsha loonsoonniha woxeho soorriniro 10 miiliyone ale ikkanno woxe mootimmanniha fulo gatisa dandiinoonni.
Latisate looso callano ikkikkinni yanna tuqa towaatanna awuutate, garunni latanno gede assate lowo woxeeti fushshinannihu. Mootimmatenni calla loonsanni woyte jawa miitiimmaatinka noohu. Xa kayinni dagate beeqqonni loonsoonni daafira waa hayikkisate, babbaxxitino harishsha worate diqarrammanni. Saada ittannokkinna mannu kadannokki gede annu annunku nafarchosi towaaxxanno daafira konni ragaannino fula dandaannoha lowo woxu fulo gatisa dandiinoommo.
Bakkalcho:- Co’ichimmatee ledo amadaminohunni Hawaasi quchuma wole quchummanni baxxinoha assannori maati? Teesaanote qeechina? Ishine mullawa mulaagissannori aana adhinanni qaafo no?
Kalaa Taariku:- Co’ichimmate ledo amadisiisaminohunnino Hawaasi quchuma wolootu quchummanni baxxinoha assannosihu haanju latishshinna co’ichimma ikkinohura, konneno dagate beeqqonni loosa hasiissannonke yaannohunni loosa hananfoonni garaati noohu. Kunino mininni fushshine tunganni ishini no. Mannu doogote ha’ranni hee’re tuganno ishini no. Konne anfiwa baala tunganni ishini hee’ra dinosi; mannuno ishine doogote anfiwa baala tuga aguranna rosicho assi’ra hasiissanno.
Ishinu umisinni jiro ikkinohura doogo fula dihasiissanno yaannohunni annu annunku ishine garunni gamba asse amade horonsi’ranno hayyooti loosu aana hosiinsanni hee’noommohu. Quchumaho hoqe harishshate widira soorrama dandaanno ishine gamba assinanni kompooste qixxeessa hananfoonni. Sagalimmate horonsi’ne ka’ne tungoonni ishine gamba assine uyininkero hakku ishini gamba yee hasi’nanni tekinolooje wirro horonsi’ta dandiinanni garinni haanju latishsha halashshate loosira harishsha ikkannohuranna konneno daganke seekkita afa hasiissanno yaannohunni eela hala’lado loossaati loonsanni hee’noonnihu.
Wole kayinni laastike, siwiilla lawinorino ishineho yine tunganniri woxeho soorramannoreeti. Hakkoreno mannu mullawa doogote tuganni sa’’annoha wirro horonsi’ra dandiineemmo. Dooggate aananna qaccera anfiwa baala tunganni laastikka hadhe marte Hawaasi garbira e’urono garbu waa daaffanno daafira gawajjo iillishshanno daafira konneno gargara dandiineemmotanna laastike umiseno bushshu giddo heedhe keeshshitannonna hoqqannoha ikkiro bushshu daafamanno gede assitara dandiitanno daafira togooha ishine gamba assitannonna kayissanno gede uurritino maamarra no. ishine baala albi gede karsiinse mitteenni tuga agurre kompostete widira soorramannoha addinni; laastikenna siwiilla lawinoreno addi addinni worranni gede assinanni hakkonne haa’ne soorrate ragaanni jawa loosooti loonsanni hee’noonnihu. Ikkollana konni garinni loonsanni hee’noonnihano ikkiro goofino looso di-ikkino; jawa sharro hasi’rannoha ikkinotati la’noommohu.
Lawishshahono mite mite hoteella hashsha ishine fushshite doogote aana tuggannore qorichisha hananfoommo. Mitu mitu mannino hattonni mininsanni fushshite doogote tugge agurtannori no. Togoori ikka dihasiissanno yaannohunni uyinoonni rosichi kaiminni daga umisenni halante gargara hanaffino. Konni ragaannino hala’lado loossa loonsanni hee’noonni; woyyaambeno leeltanni noo garaati noohu.
Bakkalcho:- Mite mite owaante uytanno uurrinshuwanninna hoowenni hashsha gaaretenni hogonbe ha’nanni woyte doogote giggilanno ishini roorenkanni quchuma ishinshanna la’nannina togoore gargarate ishine basete geeshsha shinqe haa’rate gari maa lawanno?
Kalaa Taariku:- Quchumaho du’namaanchonna moola ishine yannaasincho ikkitino hayyonni kaysate ragaanni hanafote deerrinni la’niro wolootu quchummanni balaxe hanafaminori no. Kayinnilla rahe halashshate widoonni foonqe noota la’noommo. Konnirano boode Isuzu kaameella no; shiimmaadda baajaajetenni ishine kayissanno maamarra gobbate deerrinni baraarsha afidhinori noohuno konniichooti. Ikkollana hasi’noonni deerrira di-iillitino. Pilaastike gamba assate ragaani noori sasunna shoolu aleenni ikkitino kaameella afidhino maamarra quchumu giddo heedhurono gamba assatenna gamba assinoonni ishine danu danunni badde hogobbe kaysate ragaanni foonqe noota ninkeno la’noommo.
Konnirano ishine garunni kayisa dandiinanni hayyo yannaasincho assate ragaanni hananfoommori no. Umihunni ishine kayinsanni amanyooti umisinni quchumu maazzagaajji loosantenni konni illachira uurritino maamarrara kayissanno gede insa ledo wowe e’ne yannaasincho kaameella shiqinshe kilaasteretenni kayissanno gede assineenna kayissanno basera noo ishine wowe e’ino garinni maamarra uminsanni marte kayissanno gede; doogote nooha kayinni ninke ledo e’ino wowe garinni kayissanno gede; annu annu mininni fulanno ishine kayinni fushshanno manchi umisinni lamalate giddo ikko aganunni wowe e’’e baatanni ha’ranno amanyoote kalaqa hasiissanno garinniiti loonsanni hee’noommohu.
Quchuminkera xaano jawa qarra ikke leellinohu gaarete ledo amadiisiisaminoreeti. Konni ledo amadisiisaminohunni Shaashamannete ‘’Xaamra’’ yaamantanno uurrinsha ledo muli barruwa giddo hasaawa assinoommo. Hawaasi quchumira xaa geeshsha 352 ikkitanori harrichu gaare noonsare ikkansa bandoonni.
Kuri bandoonnire maamarunni uurrisa hasiissannonke. Maamara uurrinsanni woyte kayinni dirinsa wolqate loosira iillinonsakki qaaqquulle konni loosira bobbakkannokki gede hoola hasiissannonke. Korkaatuno mitootu gaare hidhite ooso qaxarte loosiisidhanni nqaaqquullu wolqa doogimale horonsidhannori no. Togoo assootinni loosiisidhannore hiiko garinni ittisa dandiinannirono hasaamboommo.
Konnirano tini ‘’Xaamra’’ yinanni uurrinsha 20 yannaasincho ikkitino gaare; iimaanni siwiilu noota; sharunni dimbe usurrannita; fanne hogombannihura hogowateno qarru nookkita; ishine hasi’nanni basera iillinshi gedensaannino shotu garinni fanne duna dandiinanni gedee gaare ogimmanna tekinikete rosi biddishshi ledo halamatenni hajo la’annonsa bissa la’anno gede assatenni qixxeessinoonnireeti. 352 ikkitannori gaare amaddannori giddonni 70% ikkitannori uminsa gaare afidhinoreeti; 30% kayinni wolotaho qaxarante loossannoreeti. Kuri irkisate gaare maamarunni tantanne loosiinseemmo. Gaareno albiwiinni woyyino garinni worroonni shini giggilikkini; iimaannino dimbeenna ha’ranno; hogowateno dirrisateno injaannoha ikkinohura konni garinni maamarra irkisate loonsanni.
Wole kayinni quchumu deerrinni ‘’Garbage Compactor’’ yaamantannore yannaasincho kaameella tayxe hirate mixo amandoommo. Qoleno ‘’Skype Loader’’ yaamantannota ishine umisenni hogobbannonna dirrissannota; doogote reytino saada kayissannota; albaanni massine worranni gandira wortanninna kayissannota kiirotenni lame hirate mixo amandoommo. Albaanni federaaletenni sase uynoonninke; ninke kayinni quchumu deerrinni 6 ikkitannota lende hirate hexxo noonke. Quchuminkera xaa yannara gaaretenni ishine kayinsanni ha’nanniri dibiifanno. Quchuma lowo manni daa’’attote, boohaarate, gambooshsheho hattono babbaxxino korkaatinni daannohura wosinahono ikko teessaanote biifadonna injiino quchumano ikkanno gede assateeti illacha tunge loonsanni hee’noommohu. Xa hee’noommo deerrinni kayinni duuchankare yannaasincho ikkinorella hidhino yinummoha ikkiro woxu lowo woxe xa’mannohura giddonke noo egenno horonsi’ne biifino garinni yanna, wolqanna lowo woxeno gudannokki garinni horonsi’rateeti wo’naallanni hee’noommohu.
Ishinu kaimisinni babbaxxinore amadinoha ikkinohura doogo fiitanno amuwino ikkito maamarrate miilla daafamate woy dhibbaho reqecci yitara dandiitanno daafira konne gargaratena qorophotenni kayinsanni gede mitticho ‘’GIZ’’ yaamantanno uurrinsha 700 mannira ikkannoha ishine kayinsanni yannara uddi’nannire wo’ma uduunne hirte shiqishshinonke. Muli barri giddo Taaboori sinu quchumira noori fiitanno amuwiranna gaare amaddannori baalanko uyinanni. Wolenti uurrinsha hattonni 200 ikkannoha feyaanno manni umonsa ishinunni daafamatenni qorophate dandiissannore shiqishanno.
Bakkalcho:- Quchumunni kayinse ishine massine tunganninna dunnanni base qooxeessu dagoomi aana qarra kalaqqara dandiitannokki garinni qixxaabbinote yaa dandiinanni?
Kalaa Taariku:- Ishine massine duunnanniwi woluwiinni ninkehu woyyaawinoho yineemmohu massine duunnanniwa ka’aanni ilaalu gede ikke kinchu golaminowaati; kawaanni kayinni boonu no; konnirano kawaanni massine tugate injo no; miteekke xeena gananno woyte hoshooshamanno (landslide) kalaqamanno yine lowonta diyaadisanno. Hawaasi quchumihu ishine massine duunanniwi wolootuwiinni ledo heewinsanni woyte woyyinoho; qooxeessu dagoomira lowo yaaddo kalaqannoha di-ikkinoho. Kayinnilla hakkiicho gaangaawaho noo mannira arro ikkanno woyte nafa woyyatena hawadi yannara bushu fooli eanni mannu aana qarra ganannaati la’neemmohu. Ishinu fooli qarrisannonsata qooxeessu manni ku’lanniiti noohu. Konnira korkaatu umihunni ninkehu amadooshshu foonqeeti. Soodo ishine massine tungi gedensaanni balsine iimaanni bushshunni beeshshine agura hasiissanno. Ishine tunganniwi garunni huxxamenna foolu ka’’anni qooxeessa daafannokki gede assitanno maashine duucha yannara hakkiicho qixxaabbe agartanni loossannota qixeessinanni.
Massine duunnoonni ishine wirro horote aana hosanno gede assate sheede jawa minnoonni. Harishshate widira soorramanno ishine komposte (harishsha) ikkanno gede assinanni. Laastikenna siwiilla lawinori kayinni wirro gamba assine qixxeessineenna hajo la’anowa iillinsheenna wirro horote aana hosanno gede assineenna horonsi’rate hanafaminori no. Kayinnilla maranno ishine baalanka kamala dandiitanno maamarra di uurritino. Konnira albaanni noo maamarra dhuka lossanna wolootta haaruudde maamarrano uurrisa hasiissanno garinni loonsanni hee’noommo.
quchumunniti tantanote pilaane yitanno garinni kuni ishine tunganniwi (land fill) lamu illachira qixxeessinoonnite yitanno. Umihunni baatto hatti umisenni wonsha hasidhannote. Ishine massinoonniha tunganni beeshshinanninna taashshinanni qooxeessu baatto latinse wirro horonsi’nannita assate. Layinkihu kayinni quchumu giddonni kayinsanni ishine massine hunnanni base assineeti hendannihu. Konne assateno lowo woxe xa’mannohura qoqqowu mootimmano ikkito hajo la’annonsa bissa ledo halama xa’mannoha ikkinota la’noonni.
Quchumu hala’lanni ha’ri kiironni barrunni fulanno ishini bikkino lexxanniiti ha’rannohu. Konni kaiminnino barru giddo mixote aleenni ikkino ishineeti kayinsanni hee’noommohu. Konni korkaatinnino pilaanete garinni hala’lado ishine kayinsanni massine duunanni base soorrate dandiissitanno harinshono bandanni ha’nannihaati ikkannohu.
Bakkalcho:- Quchuma biifisate loosi handaarinni qansootaho loosu kaayyo kalaqate gara hiittoonni xawisatto?
Kalaa Taariku:- Konni handaarinni hala’lado loosu kaayyo kalanqanniiti hee’noonnihu. Qansootaho looso kalanqanni horaameeyye assate jawa horo noosiho.
Bakkalcho:- Quchumaho garbaho, ilaalahonna Daato qooxeessuwara hananfoonniti xintu latishshi loossa hiikko deerrira iillitino yinanni? Woxu fulona mageeshshite?
Kalaa Taariku:- Hawaasi quchumira xintu latishsha halashshate widoonni dagate jawa xa’mo ikkite keeshshitinoti doogote. Duuchunku qooxeesira doogga garunni fa’nama hoogasenni mannu qarru giddooti keeshshinohu. Doogo hala’la hoogasenni hakko qooxeessira hee’ranno manni hodhishshu owaante diafi’ranno; daddallannire fa’ne hirate injo dino. Konnirano miinjunni calla ikkikkinni dagoomittetennino lowo qarraati kalaqanni keeshshinohu. Quchumaho dooggate qarra tirateno Daatonna wolootu qooxeessirano jajjabbanna manaadda doogga xaphoomunni 40 kiilomeetire ikkitanno doogo fanatenna doorroonniha doogote loosira ikkanno bushsha tugate looso quchumu giddo calla ikkikkinni Gaarariqatahono mitteenni 7 lamala jajjabbanna seeddaanna dooggaati loonsoonnihu.
Fannoonni doogga konni albaanni lolahu kaiminni mannu aana iillanni saino qarrano tirtannote yine ammannanni. Xeena gani kiironni lolahu duumo shaafa (red ash) gudise abbanni dooga cufanni qarrisannoha gargatrateno Seeraamikete huxxinni kayse marte Daaka e’annota seeda doogo fanate looso muli yanna giddo loonsanniha ikkanna Daato kalaqamara dandaannoha lolahu qarra jawu garinni tirranniha ikkanno. Asfaalte hige fulanno lolahino gatannoha ikkanno. Quchumu giddo wolewano TTC, Waanzu, Koremi, Riferaaletenna DMC qooxeessuwa bande jajjabba lolahu ha’ranno doogga loonsatenni qarra tirate mixi’ne lonsanniiti hee’noommohu.
Quchumu giddo caabbicho halashshate ledo amadisiisamnohunni mittu albaanni loonsoonni caabbichuwa ba’inota ranke gatamarate looso muli barruwa yanna giddo calla 6.5 kilomeetire ikkannoha gatamarroonni. Bi’reeha akkala Bawuza soorrine LD yaamamannoha yannaasincho Bawuzinni qasate looso loonsoommo. Woleno kolishshu wayinni kayse mare Monoppolete Zelaalemi kireeshere geeshsha yannaasincho caabbicho qasate looso loonsanni hee’noommo. Wolootu qooxeessuwarano hattonni loonsanni. Kuri loossa gooffuha ikkiro Hawaasi quchumi gobbate giddo noo quchummanni calla ikkikkinni Afrikaho woyyaabbino yinanni quchumma ledo heewisame albisa ikkanno yine hendeeti loonsanni hee’noommohu.
Loosu kaayyo ledo amadisiisaminohunni quchumaho tayxe diro 19.5 kiilomeetire ikkitanno doogo seesallicho kincho karate mixo amande hee’noommo. Konni handaarira 80 miiliyone ale ikkanno womaashshaati gaammoonnihu. Konninnino 80 ale ikkitanno maamarra horaameeyye ikkitanno. Mittu maamari 5 manninna hakkuy ale hanqafanno daafira handaarunni haammatu qansooti loosu kaayyo horaameeyye ikkanno. Kolishsho doogo lainohunnino Daatonna wolootta qooxeessuwarano loonsanni.
Quchuma biifisatenna wo’mante latishshu loossara daga ammanchiinshe beeqqonsa kaajjinshe loonsanni hee’noommo. Quchumaho haanju latishshi loosira calla mootimmatewiinni fulo ikkara dandaannoha 10 miiliyone ale ikkanno woxe dagate beeqqonni loosatenni fulo gatisa dandiinoonni.
Bakkalcho:- Jeefoteno xaphi assite saysate hasi’ratto sokka noohero?
Kalaa Taariku:- Hawaasi quchumi wolootta quchummanni woyyaawinohanna woluwiinni danganni rosicho adhinanniha ikka hasiissanno yaannohunni jawa ajuuja amande loonsanni hee’noommo. Quchuminke daga gangalattannoho; turizimenniho. Gangalatu base ledo amadisiisaminohunni Taaboori ilaala latinseenna mannu hakkiicho fule gangalatannoha assate lonsanni hee’noommo. Taaboori ilaala lekkatenni giddinanni gede loonsannihu 130 dirimi noosi tiro lainohunnino Sidaamu qoqqowo ikkeemmo yee 130 dirrara sharramanni keeshshi yanna xawisannoho. Hattenne dhagge ledo amadisiinse xa afi’noommo kaayyo ledono xaadinse gangalatara day manni umisi keeraanchimmara lekkatenni hattono kaameelunnino fulannohu hakkiicho gangalatanno gede assinanni.
Hawaasi garbi qooxeessi latishshi, doogga, caabbicho halashsha, haanju latishshi hala’lanno woyte quchuminke hee’rate, gangalatatenna loosi’rate roorenkanni dooramannoha assate loonsanni hee’noommo daafira konni garinni mootimmate hexxono dagate hasattono baatto kaxxitinota assine loosunni leellinsheemmo yitanno ammano nooe.
Bakkalacho:- Loosu yannakki fajjite ledonke assootto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Taariku:- Anino galateemmo.
Bakkalcho Bocaasa 23/ 2014
