Amsaalu Felleqe
Malga woradi giddo Guguma yaamamanno olliira ilamino. Umi dirimi rososi hakkiichonni ilamino olliira rose; mereerimu dirimi rososi kayinni Wondo Gennetete Busa mereerimu layinki dirimi rosi mine haruunsino. Layinki dirimi rososino Oromiyu qoqqowira galchimi Arsi zoonera Kofole jawiidi layinki dirimi rosi mine 12kki kifile geeshsha haruunsi gedensaanni Hawaasa Giwirinnu kolleejera ‘’Giwirinnu Mihindisinna’’ yinanni rosu golinni dippiloomunni maassame Arooreessu woradira giwirinnu ogeessa ikke owaatino. Rosu deerrasi woyyeessi’rate Itophiyu Sivil Serviisete kolleejera Ikonoomiksetenni umikki digirenni maassame hakkiichonni Ikonoomiksete rosiisaancho ikke sasu dirira loosi gedensaanni layinki digiresi Neezerlaandete Rasmas yaamantanno yuniversitenni adhi gedensaanni Wodiidi daga dagoominna qoqqowu mootimma quchumu latishshi biiro sooreessa ikke lamu dirira loosi.
Hakkiinnino Hawaasi quchumi kantiiwa ikkatenni owaati gedensaanni wirro hige albaanni loose fulinowa qoqqowu quchumu latishshi biirora miseessa 2ki sooreessa ikke mittu dirira loosi gedensaanni Hawaasi yuniversitera rosiisaancho ikke qaxarame mittu dirira loosi. Hakkiinni sufe Bizinesenna developmentete layinki pirezidaante ikke loose hakkiinnino gashshootunna rosaanote owaante layinki pirezidaante ikkino.
Ayerlaandete (Irelands) yuniversitenni Ikonoomiksete rosu golinni PhD amadino. Xaphoomunni lewu dirira loosi gedensaanni xaa yannarano hakkiichonni Hawaasi Yuniversitera shoolkiha ikke pirezidaantimmatenni owaatanni afamanno. Dr Ayyaano Baraasohu. Itophiyu pireesete uurrinshara techoonkehu wosincho ikkinohu Dr Ayyaano Baraasohu techonke Bakkalcho gaazeexi wosinchonkeeti.
Bakkalcho:- Hawaasi yuniversite mamaro xintantu, xaa yannara mamiichira iilitino yaa dandiinanni?
Dr. Ayyaano:- Hawaasi yuniversite xintamasenni Hawaasi giwirinnu kolleeje, Wondogennetete dubbu kolleejenna Dillu rosiisaanotenna fayyimmate sayinse kolleejubba deerrinni amadde 1992M.D Debuubi yuniversite yaamante xintantinote. 1992M.D yuniversitete deerrinni looso hanaffu yannara 18 rosu gollanni 2000 rosaano haa’neenna looso hananfoonni.
Hakkonni gedensaanni kayinni Dillu rosiisaanotenna fayyimmate sayinse kolleeje umose dandiite Yuniversite ikkiteenna Wondogennete dubbu kolleeje hundaseenni amadde keeshshitino uurrinshaati. Hawaasi yuniversite xaa yannara hundaseenni lamala /7/ kaampaase nooha ikkanna Yuniversitete deerrinni looso hanaffu kawa xaa geeshsha 43 kume ale rosaano rosiinse maassiinsoonni.
Bakkalcho:- Hawaasi Yuniversite hoowe biifadonna giddoyidi ikkadimma woyyeessatenni rosatenna rosiisate injiitinota assate ragaanni loonsoonni loossa xawisinke.Jawa bejete hoowe biifisate diru dirunni gaammannita kullannina.
Dr Ayyaano:- Hawaasi Yuniversite wolootu gobbankera afantannori jajjabba rosu uurrinshuwanni baattote ofolla garino injiinoha ikkasinni baxxite egennantinohu hoowete biinfillinniiti. Yuniversite albaanni safantu dargi baatto loosi’nanniwa irshu baatto aana ikkasinni babbaxxitino haqqe, duumu bushshi kuusaminowa, ikkasinni irshu loosi uurri yannara utaame haqqe ciirte hoowete biinfille huntinoha taashshine haanju latishshinni biifinseenna rosatenna rosiisate biifadonna injiitino hoowe assinoonni.
Yiniversitete hundaanni afantannore wolootta kaampaaseno konni garinni biifinsanni hee’noommo. Ronsanni hoowe biifa yaa sagale shiqinshanni uduunnichi gedeeti. Rosaano biifado qooxeessa la’anni,dacha diilallo foo’litanni rosonsa danchu garinni xiinxallitanno gede assanno. Konniraati balaxo uyine bejete gaamme loonsannihu.
Bakkalcho:- Albaanni Wodiidi qoqqowi quchumu latishshi biiro sooreessanna Hawaasi quchumi kantiiwa ikkite loossanni quchummatenna yuniversitete hoowe biinfilleno haruunsattonkannina pirezidaante ikkitto gedensaanni kayinni hiittoo soorro daggino yatto?
Dr.Ayyaano:- Wodiidi qoqqowi quchumu latishshi biirora loosanni layinki digire’yano quchumu latishshi rosu golinni rosa’yanni quchumma hiittoonni lattannoro huwatoommo daafira; Wodiidi qoqqowira afantannota 19 quchumma woyyeessate soorrote aana noo yanna ikkasenni looso hanafe gumaamo ikkino garinni gumulamanno gede wo’naaloommo. 19 quchumma maazzagaajju deerrira noori quchummate gashshooti tantano heedhannonsa gede woyyeessate loosono loosoommo.
Hawaasi quchumi kantiiwa ikke loosummo yannarano Hawaasi Yuniversitera boordete miila ikka’yanni Yuniversitete hoowe giddoyido babbaxxitino diizayinenni biiffanno gede hedo aanni kaajjishanni haruunsanni keeshshoommo. Albaanni noo haqqe baalanta haaronna biifado haqqenni soorratenni yanna yannatenni woyyaanbe dagganno gede ikkino.
Hawaasi Yuniversitera rosiisanni layinki pirezidaantichano ikka’yanni konistiraakshiinetenna hoowete biinfilli handaari loosono ani massageemmo gede yinita anino uyinoonni sokko garunni fulate handaarunni loossanno komite uurrinseenna hoowe babbaxxitino handaarranni biifisate; loosu hasi’noonni garinni gumulamanno gede wo’naalsha assoommo. Haanju latishshi looso balanxe hananfoommo yaa dandeemmo. Giddo’yanni loosate halcheemmore loosunni leellisheemmo gede kaayyo afi’roommo daafira lowontanni tashshi yaannoe.
Bakkalcho:- Gobbankera soorro daggara albaanni noo gashshootinni jajjabba rosu uurrinshuwa poletikunni calla kuttuwante keeshshitu yannara Hawaasi yuniversite hiitto qarri giddoonni sa’u? Soorro daggu kawa noo woyyaanbe maati?
Dr Ayyaano:- Soorro dagganno woyte baxxinohunni jajjabba rosu uurrinshuwano tuncu yaannonsari hee’ranno. Korkaatuno jawu garinni nabbabbanno wolqaati hakkiicho nooti. Mittoricho dukkisateno ikko giwateno badhera higgannokki wolqa ikkitinohura jawa hekko kalanqanniwaati. Hoowete gidoonni rosiisaano, rosaanono ikkito loosaasine 1-5 waaxonni, hiwaasetenni tantanantanno gede shetto ganatenni hasi’nanniikki hedo abbine sumuu yinanni gede gadachinshanna sa’noonni yannaati.
Gobboomu deerrinni soorro daggu kawa kayinni yuniversituwate ledo hasaawa assiineenna rosu uurrinshuwa poletikunni coittenna hiikko garinnino hekko iillitannokkire assineenna egennotenni bilchaattinota mannu wolqa qunxanniwa ikkitanno gede sumuu yinoonni harinsho kalanqoonni. Soorrote kawa rosunna xiinxallote loossaati halashshine loonsanni hee’noonnihu. Xaa yannara poletikunni tatanbanniri gatino.
Bakkalcho:- Soorrote kawa xaphooma rosu poolise woy finoote kaartano soorratenna woyyeessate looso loonsoonnina konne hiittoonni laitto?
Dr Ayyaano:- Soorrote albaanni sai gashshootinni massagantannoti rosu poolise noose xe’ne, maatiro haja la’annonsa bissa ledo seekkine la’’atenni hasaanbenna hasiisanno garinni hasiisannore lende; hasiisannokkire hoolle taashshate dandiinoonni. Albaanni rosu ministere hundaanni noohano jajjabba rosu uurrinshuwa sayinsenna jajjabba rosu ministere yine su’mineenna massagantanno gede handaarano bande fushshinoonni. Albaanni noohu gashshootu amanyootino ikko rosu poolise tantano qarru noote; finoote kaarta soorrini yannara tirroonni.
Handaara bandeenna ministirootuno uminsanni dhuka kalaqidhe loossannonna handaaru loossa gumaamma ikkitanno gede assinoonnita laoommo; kuni lowontanni ilamateno gobbankerano rosu handaari gumaamo ikkanno gede dandiissannoho yee ammaneemmo.
Soorrote kawa gobboomunniha rosu amanyoote woyyeessate xiinxallo assitannno gede bandoonniri onte jajjabba rosu uurrinshuwa giddonni Hawaasi Yuniversite mitticho ikkitanna ontenti jajjabba rosu uurrinshuwa qinaabbe rosu ministeere ledo ikkatenni balaxote rosinni kayise 12 kifile deerri geeshsha nooha rosu amanyoote woyyeessate kaarikuleme qixxeessate looso halamme lonsoonni.
Jajjabba rosu uurrinshuwa rosu poliseno qixxeessinoonni balanxeno lallawa fushshini gedensaanni rosu poolisenna biddissuwa qixxaabbino; konne duucha loonsi yannara Hawaasi Yuniversite fullahaano agarranninsa qeecha baala fultino; fultannino afantanno.
Aantanno 10 dirra loosu mixo lainohunnino bacare woyyeessinoonni. Jajjabba rosu uurrinshuwara konni albaanni sasu dirinni gundanni roso shoolu dirinni gundanni gede kaarikuleme haaroonsatenni loosu giddora e’noonni. Kuni rosu isilanchimma agarsiisatenni ilama egennotenni bilchaattinota assate jawa horo noosi yee ammaneemmo.
Bakkalcho:- Albaanni nooti rosu polisenke gobbate giddo egennora base diuytinotena kaarikuleme woyyeessa konni ragaanni abbitanno soorro heedhanno?
Dr Ayyaano:- Gobboomu deerrinni rosu handaarinni bilchaantete mereershuwa (center of excellence) yine filloonniri onte jajjabba rosu uurrinshuwa mereerinni Hawaasi Yuniversite mitticho ikkitanna; balaxote risinni hanafe 12ki kifilenna gaamaareeyyete rosi amanyoote woyyeessite qixxeessitinori gobbate giddo fullahaanooti.
Albaanni loonsanni keeshshinoonnihu gobbayidi qansichimma noonsa amaalaanonna fullahaanonniiti. Xa kayinni gobbankeha rosu amanyooti qarra gobbanke fullahaanonni tirro yaannohunni meessiha ikkinohu gobbate giddo egenno mereersino garinni horonsi’ra dandiinanni gede ontenti jajjabba rosu uurrinshuwa xiinxallonsa gudde shiqishshino.
Konni ragaanni jawa woyyaanbe leeltino. Albaanni gobbayidi amaalaanonna fullahaano loossanna fultannota lowoha woxu fulono gatisa dandiinoonni. Gobbanke qarra gobbate giddo manninni tidhino yine ha’noonni harinshono lowontanni gummaamete.
Soorrote kawa gobbankeha xaphoomu rosu polise xiinxallo assine gundoonni. Gobbankeha rosu isilanchimmanna xaphooma rosu poolise qarra meessi amaalaanonni, gobbate giddo fullahaanonni la’nenna hasaanbe tiratenna woyyeessate ha’noonni harinsho albillicho handaarunni dancha guma maareekkisiisa dandiissitannote.
Konni albaanni gobbabnkeha rosu poolise gobbayidi qansichimma noonsari qixxeessitino mixo gumulatenni gobbate qarra tirateno ikko hedotenni sumuu yaate dandiinikkinni sa’noonni ikkito noonkanni. Xa gobboomu deerrinni worroonni faasho garinni gobbanke qarra meessinni tidhate hananfoonni gari loossa garunni gumulateno injaannoho yine adha dandiinanni.
Bakkalcho:- Diru dirunkunni rosaanote sagaleranna woloota owaantera yine baajeette amandirono kayinnilla xaa yannara gobbankera barru barrunni lexxitanni dagginoti waagu lexxo ledo amadisiisaminohunni Hawaasi yuniversitera mitiimma ikkinori dino?
Dr Ayyaano:- Rosaanote sagalera ikkitanno shiqisho lainohunni albaanni sa’u dirranni heewinsiro tayxe dirinni tuncu yitinonke mitiimma jawate yine adha dandinannite. Korkaatuno baajeette dilexxitino; baxxitino irkono assinoonniri nookkiha rosaanote shiqinshanni sagalete ikko uduunnu waagi kayinni barru barrunni lexxanna albaanni shiqishshanno daddalaano xaa geeshsha shiqinsheemmo waaginni shiqishate kisaaru giddo e’neemmona yite shiqisha gibbeenna shentoonni garaati noohu.
Hawaasi yuniversitera daabbo shiqishshannori albaanni mootimma gobbayidinni eessitanno qamade adhitanni shiqishshanno gede irkote borro uyineennansa woffi yino waaginni adhitanni shiqishshannonka. Xa kayinni hakko garinni qamade afi’rate dandiitinokki daafiranna albaanni 130 giraame daabbo 2 birrinni shiqishshannori xa kayinni ga’rafo fushshini yannara waagu lexxo kaiminni 130 giraame 4 birrinnii kkino daafira kisaaru ganannonke yite daabbo shiqisha gibbino.
Shiqishote anje calla ikkikkinni yannate waaginni shiqishshenke yiniro isilanchimmate anje nooreno shiqishsheenna rosaanote widoonnino adhamooshshe hooggino garaati kalaqaminohu. Konni kaiminni barru barrunni luphi yitanni dagginoti waagu lexxo yuniversitete gidoonni rosaanote owaantera baxxinohunni sagalete shiqisho widoonni jawa qarra gantinote.
Xaa yannara rosaanote sagale shiqisho lainohunni albi gede hasiisannore yannatenninna noo baajeettenni hirre shiqishate dandiinoonnikki daafira tuncu yitino mitiimmuwa la’’ante rahotenni tirantanno gede hajo la’annonsa bissara egensiinsoommo. Wolu garinni ga’rafo /carata/ fushshineenna daddalaano shiqishshannonke gede assateno hidhote amanyootino difajjannoho. Daddalaano e’ino sheemaati garinni shiqishshanno gede assateno noo halaali woleho; rosaanote sagale shiqisho ledo noohu qarrisanno coye ikkeeti leellinohu. Konne tirate hajo la’nnonsa bissara riippoorte assine harunsinanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Sai dirinni hanafe kalaqenkera kalaqantuti koroonu fayya gobbankera e’e taraabbu yannara baxxinohunni rosu handaarirano jawa shetto gantanna rosu taxxi yaanno gede assine sa’noonnina Hawaasi yuniversitera koroonu fayya gargadhatenni rosu loossa harinsanni hee’noonni gari maa lawanno?
Dr Ayyaano:- Sai dirira kalqoomu deerrinni kalaqantinoti koroonu fayya gobbankerano taraabbu yannanni hanafe mannu lubbo gatisate yineenna roso taxxi assine rosaano ikko rosiisaanono mininsara higge keeshshsitanno gede assinoonni. Ikkollana koroonu qarrisirono rosu uurrannokki gede hasiissannota yannate tekinolooje horoonsi’ne roso aate wo’naallirono baadiyyete heedhanno rosaanora garunni roso iillishate gara la’nummo woyte agarroonni garinni tuqisate didandiinoonni. Konnirano adhinoonni qaafo umikki digire rosaanora noonketa rosu maanuwaale halashshine qixxeessine onilayinetenni layinkinna sayikki digire rosaanorano kifilete rosonsa gudde xiinxallote aana noorirano iillitannonsa gede assinoonni.
Koviidi-19 koroonu fayya taraawo gargadhate worroonni wodho baalanta horonsi’nanni rosonsa haruunsitanno gede assinanni sa’noonni. Sai diro hafanfarino roso gunde tayixe diriha umikki semistere roso garunni uyinanni hee’noonni. Mitte semistere roso sasu aganinni gudate mixo amande loonsanni hee’noommo daafira tayxe diriha layinki rosu semistere rosono aanannohu Woxawaajje agani 2013M.D goofimarchira gudate mixi’ne roso uyinanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Gobbankera gumullanni hee’noonnihu Abbayi haaroo’mate kofatto lainohunni Hawaasi yuniversite dagoomi hiittoonni irko assanni afamanno? Xa kayinni gobbayidi gobbuwa kofattote aana noonsa laooshshinni mitte hedora di higginona konnira noohe hedonna uurrinshakki xawisinke.
Dr. Ayyaano:- Eewanni Abbay kofatto hajo baalunku qansichi hedooti. Ani kofatto gatamarranni base lame hige daa’’atoommo. Rosaanonkeno marte daa’’attino. Rosaanote daa’’ata annimate hedo kalaqqannonsa daafiraati. Lame sase hinge Yuniversitete deerrinni rosaano nafa gattukkinni boonde hidhitanno gede assinoonni. Abbayi daafira fushshinanni fushshaato di gadachote, mite suuqi’rate;layinkihu kayinni ilamate malaate tunge bero ani togo assoommo kofattooti yine naaxxatenna dhagge sayisate hajooti. Giddoyidi eonkennino kaa’lo assinoommo.
Gobbayidi gobbuwa jifo nooti addaho;konne qeelate duuchante Yuniversitubbaa ledo amaale harinsoommo. Ninke fullahaanote gede uminke uurrinsha xawisa noonke. Konne assate qaru coyi giddoyidi mittimma calla kaajjishate. Itophiyu mittimma doorshu nookkite. Gibitse di techooti Hiddaasete kofatto gufisate wo’naalsha assitinohu;hananfi yannanni kayisseeti. Kalqete baankenni liqoo afi’nannikki gedeno xiiwo assitanni keeshshitino.
Gibitsete qarri maati lawihe? Deisiisse deisiisse ka’anno. Mito wote halantinoha labbanno;mito woyite kayinni handuruffi yite ka’aanno. Togoo assootira xagichu giddoyidinke mittimma diigannore calla gargarate. Hiddaasete kofo gatamarrannihu uminke dhukinni callaati. Konnira mittu mittunku hunkii ofollinote. Duuchunku beeqqooti. Gobbayidi gobbuwa urde horonsi’ra hooggurono qaalu olinni hembeelsitanni afantanno. Xa kayinni Abbayi kofatto huluullissanno wiinni sa’ino. Korkaatuno layinki doyicho waa wonshinara duuchankare gundoonni. Layinki doyicho wo’mitu kawa adda coyi’rate kofatto diigantannokki gede illacha tugge agara hasiissannoti Gibitse umoseeti. Mayira lawihe tini kofatto kalaqamunnino ikko insa anganni nafa dhookkuro Gibitsete qara quchuma fee itanno.konnira agaraasincho nafa gaante agarsiisa hasiissannose. Coyinke aana Hiddaasete kofatto gooffuro gibitse hooggannori nookkita insa uminsa ogeeyyenna fullahaano xawissanni afantanno.
Xa gibitse ikkito Sudaane Hiddaasete kofatto gufissanno yine huluullammanni wiinni coyi sainota huwattukkinni di gattino. Itophiyu gibitseno ikkito Sudaane gawajjate ikkinokkita kalqe afa hasiissanno. Taalo ikkitino hayyonni horonsi’nolla yitino. Tenne dhagge di habbannote. Ati ittootina ani callu yitanno gibitse buxaneno qaaga hasiissanno. Ninke soorrantinoonte;tunsote heedhe yitanno yedo kadote gashshootinni di woyyitinote. Jironkeeti; tii’’insa cufamino ikkinniina Abbayi kaimi ninkeeti fulo ninkete. Horo kayinni sasente gobbate.
Bakkalcho:- Sdaamu sharramanni keeshshinohu wolaphoteeti;wolaphote malaati,mitte daga afoose,wogase,budesenna balchoomase kalqete egensiissurooti. Konne assate afuu fullahaano hasiissanno. Konnira Yuniversite maa loossanni afantanno? Tayixe Itophiyu Pireetete Uurrinshano Sidaamu afiinni Bakkalcho gaazeexa qixxeessa hanaffinona hanni mitteenni amadisiisse kayisinke.
Dr. Ayyaano:- Yuwaasi Yuniversite afoo lossate digiretenni rosiisse maassiisa hanaffunkunni yanna kiirantino. Xa noonke hexxo Maasterete kaayyo hanafate .konnirano Yuniversite mixo amadde afantanno. Wole widoonni. Borqaallano qixxeessa hananfoommo.
Tayixe Itophiyu Pireesete Uurrinsha tenne kaayyo Sidaamaho kalaqansanni addintanni hagiirru macciishshaminoe. Borrotenni attammanni gaazeexi dhagge hanqafe ilamatenni ilama sayisannoho. Woraqatu amadinori di ba’’annona tini kaayyo addintanni hagiirsiissannote. Gaazeexu roso,fayyimma,sayinsenna bude amadinoha ikkasinni ninkeno konne gaazeexa Yuniversitenke maxaaffa mine worate sumiimmete iillinoommo. Hale ikkine mitteenni loonseemmo.
Bakkalcho:- Ilamate sayisatto sokka heedhuro?
Dr.Ayyaano:-Rosiweelo lophitino gobba dino.heewisamaancho ikkate rosa callate doorshinke. Mitte gobbara jiro rosino qansichaati. Baatto ruukkitino gobba Jaappaane lawishshunni adhinummoro kalqete woshshantannohu rosunni bilchaatteeti; Israeele la’nirono hattonni. Itophiyu kayinni hore baatto amaddinote; tenne hore baatto latisate ogeessu hasiisanno. Rosa hoogankenni Hiddaasete aana nafa xiixo kalaqante keeshshitino. Bashsho annuwinke baatto iqqitanno.
Xa kayinni ilama hala’litanna baatto ruukkitanni daggino. Roorenkanni Sidaami baatto. Konnira xa ilamatenni agarrannihu, bilchaante rosanna rosa callate. Gumano luphiima borreessiisatella. Coyinke aana buqqee noosi qansichi hiikkono mare heewisame loosanno. Tini yanna bushate;jaalunni jiixunni hattono egennamatenni gaamammeemmo yaate hexxo ilama shitanni noo daafira bilchaante ronse umonke kalqete dikkora hirro.
Bakkalcho:- harancho yannakkinni qoocce Itophiyu Pireestete uurrinsha geeshsha dagge oottonke umikki rosichinna dhaabbanno sokkakkira addintanni galanteemmo
Dr. Ayyaano:- Anino koyissinoonnie daafira addintanni galateemmo’ne.
Bakkalchoo Dotteessa 14/ 2013
