Abrahaam Saamueel
“AGOA” yaa albihu Ameeriku Pirezidaantichi Biil KiLinteni biiloonyi diro Awuroppu kiironni 2000 Afiriku Lophotenna Injoote Looso (Africa Growth and Opportunity Act AGOA) doorantinoti Afiriku gobba laalchonsa qaraxunna kootu nookkiha Ameeriku gobbara sokkanno gede dandiisiisanno seeru gumulooti.
Itophiyuno AGOA daddalu kaayyo afidhino gobba giddo mittete. Saiha 20 diro baxxinohunni hoccootunna uduunnu laalcho qaraxu nookkiha Ameeriku dikkora shiqishshanni keeshshitino. Sai diro calla tenne kaayyonni Ameeriku gobbara sonkoonni laalchinni 30 miiliyone doolaare ikkitannota afi`noonnita xawinsoonni.
Tajubba leellishanno garinni ikkiro, Itophiyaho AGOA horo kaima assino laalcho laashidhanno kubbaaniyyi widoonni 230 kumi qansooti loosu kaayyo afidhino. AGOA ledo xaadooshshu noo kubbaaniyyi woy faafiriki laalchi ledo amadame 85 kumi ali qansooti qaxarante loossanno. Kuri giddo 95% ikkitannori amuwahonna seenneho.
Mootimma hallanyu handaari beeqqo ikkadonna mitiimma nookki baycho uyte albi yannara cufante keeshshitino handaara investimentete fano assitino. Gobbate giddono miinju kakka”anno gede assate looso loonsoonni. Loosaasinete qoosso agarate loosono loonsoonni. Sivilete mittimmanno poletiku giddo e’e beeqqaano ikkitanno gedenna hettisamaano paarteno gobbate hajo daafira e’e poletiku giddo woyyaabbino beeqqo assitanno gede assinoonni.
Itophiyu togoota qaafo adhe hee’reennanni AGOA sumimme giddo jawaante milli yaa jawaachinshannite ikkinninna qarru noote yaa dino. Ikkollana, Aliidi raga olu kainkunni kayse Itophiyu AGOA horoonsidhannokki gedenna bikkaancho diwonshitino yine daddalu kaayyonni fushshinanni gede baxxinohunni HWHT gulufaasinenni ka”anni keeshshino.
Mootimmano Itophiyu AGOA dikkote kaayyonni xeinsiro miinjunni woffi yitino dagoomu kifile baxxinohunni seennenna amuwa gawajjannota xawise; halaale huwachishate wo`naaltanni keeshshitino. Ikkollana, Joe Baydeni mootimma Itophiyu xa nooha yannate hajo seekke buuxiro AGOAnni fushshitannosita di-ikkitino. Ameeriku kayinni Itophiya AGOA sumimme giddonni ho’ro afidhannokki gede asse huninota muli barri albaanni xawo assinoonni.
Ameeriku saysino gummulo harunsite Gobbaydi Hajo Ministire fushshitino xawishshi; tini gumulo Aliidi ragi Itophiyira noo oli mannihimmate qoosso ledo amande uynoonni gumulu, Itophiyu mootimma assitanni noo wo`naalsha hedote giddo wortinokkita egensiisino.
Konnira, Itophiyu AGOA sumiimenni ho’ro afidhanokki gede assine ittisa hiittoo gawajjo abbitanno? Tenne gumulo finqilsate Itophiyu maa assa noosi? Yitanno xa`muwa kayinse babbaxxitino fullahaano hasaawinsoommo.
Hedonsa uytino fullahaanono, Ameeriku umise hasatto wonshate Itophiya AGOA kaayyo horoonsidhannokki gede assite ittisa haammatu qansooti heeshsho danote aana tugannohonna albi yannara Industirete paarkenni qansootaho kalanqoonni loosu kaayyo gawajjannota huwachishino.
Tini gumulo Itophiyu ho’ro gawajjate, wolqiweelo assatenna Itophiyu heeshshi yitanno gede haxose hiiqqate illacha assinoonnihanna poletiku hasatto nooha Konne “AGOA” xiiwo hiitto assine sa`nanni? Yitannotano qummi assanno. Balanxe AGOA kaayyo poletika ikkinotanna gobbuwa miilla ikkate wonsha hasiissannonsa bikkaancho la”a calla ikkado ikkitinota kultanno.
AGOA mite mite gobba miinji lophora mito widoonni danchaho; wole widoonni tenne kaayyo horonsidhanno gobbuwa dooramaano assate ruukkado ikkinno bikkaancho wortino. Kuni assooti wole widoonni kadote gashshonni gashshate poletiku xagarrora injiinoha ikkino daafira haammata gobbuwa mishshannonsa.
Baxxinohunni, mittowa dassitino seeru wodhote gufonsa hemamantanno. Wole dikkote kaayyo ledo heewinsiro tenne ho’ro afidhanno gobbuwa doorantino gari nafa poletiku xagarro noota leellishanno. Ameeriku loosi baalisi lophitanni noo gobbuwa lossate ikkikkinni poletiku xagarronni heeshshi assate yine worroonni wodhooti yite mishshanno.
Tenne hajo aana hedonsa uytino fullahaano xawissanno garinni ikkiro; AGOA horo uynoonni garinna bikkaanchu, mitte wolambinatu noose gobba fushshidhanno poolise Ameriku umiseta Gobbaydi Poolise gede assine fushshinara gadadissannote. Gobbuwanniti daddalunna poletiku poolise Ameerikaho injiitannotenna dureeyyeno hasidhu gede angansa miiccanno gede loonsoonnite.
Ameeriku daddaliranna investimentete guficho ikkitanno poletikunna miinju amanyoote, seera poolisenna istiraatejete ayee yannarano huna woy harinshotenni ajisha hattono gobbuwa waalchonsa halashshite fantara gadadisanno. Tenne kaayyo afidhino gobbuwa ayino Ameeriku mootimma gumulo giwa, adhinoonni gumulora yekkeero assate qoosso mitteno noonsakkita tini xiiwo kalaqannota ikkitinota duuchu mishanno; Ameerika.
Tene hedo kaajjishannota Ameeriku gumulo badheenni poletiku ajanda afidhinota sumuu yaannohu Haromiyu Yuniveriste Miinju rosiisaanchi Dr. Molli Alemaayyohu; “Ameeriku mootimma uytanno kaa`lo duucha yannara wodaninninna sunbillunni ikkikkinni gobbuwa wole widoonni hundansaanni guluphitanno gede assate assinanni xagarrooti” yino.
Ameeriku Itophiyu aana sayissinoti AGOA giddonni hunate gumulo, yannate oli ledo amadame mannihimmate qoosso kisantino yite sayissino gumulooti yinirono; tenne hajo aana Halantino Mootimmuwanna Itophiyu Mannihimmate Qoosso Komishiine ledo assinoonni xiinxallote gumi haammata kisse kapho ikkitinota xawo assinoonnita qaagiissinohu Dr Molla; “kuni ikke hee`reenna Ameeriku gumulo halaalaanchonna ikkado tajete kaimi nookkihanna mootimma loossino looso hedote giddo wortinokkita xawisanno” yino.
Dr Molli hedono irkisannohu Bahir Daarete Yuniverstera Poletiku Sayinsenna kalqoomu Xaadooshshi rosiisaanchinna xiinxalaanchi Imbiale Bayyanihu; AGOA Ameeriku Gobbara horonsa agarsiisi`rate uurrisidhinoho; baxxinohunni tenne kaayyo horonsidhanno gobbuwa insa woroonni gashshate hayyooti” yino.
Itophiyu aana tungoonni gumulo poletiku xagarro noote; Itophiyunnita yannate hajo kalqoomunnita assatenna dinbe sa”ate hattono su`ma hunate illacha assinoha ikkinota xawisannohu Fullahaanchu; AGOA Itophiyaho callaho ikkikkinni Ameerikahono horo aannota qaagiisse; tini gumulo lamenta gobbuwata 120 diro keeshshino xaadooshshe gawajjannota buuxisanno.
Tajubba leellishshanno garinni ikkiro, Itophiyu wolootu gobbuwa gede AGOA ikkadu garinni dihoronsidhino. Lawishshaho, Keeniyu Ameeriku gobbara soyaanno uduunni 800 ali miiliyoone doolareeti. Itophiyu kayinni, Ameerika soyaanno uduunne heewinsiro 300 miiliyone doolaare ale disa’’anno.
Mitu mitu laalchi lawishshaho buna adhinummoro nafa qaraxu hoogirono albano ikkiro AGOA sonke horaameeyye ikinoommo yaa didandiinanni yino.
Kalqete mitturichi kalaqamanno woyte wo`munni wo`ma busha woy dancha ikke diegennino. Danchunna bushu midaadi noota kulanno, Dr Molli. Mitu mitu tungoonni agawi gobbuwa kaajjado miinja afidhanno gede korkaata ikkitanno. Turke, Iraane, Kuba, W.K.L gobbuwa konni qarrinni fulte umonsa dandiitino kaajjadda gobbuwaati. Wolehono lawishsha ikkitino gobbuwaati yaate.
‹‹Togoo gobbuwa gede Itophiyuno tungoonniha agawu gumulo danchu widira soorrate dandiitanno” yinohu Dr Molli; konnira kayinni baxxinohunni gobbuwate miinji aana tantanote soorro assa hasiissannota kulanno. Haammata Ameeriku AGOAnni ittinsoonni gobbuwa “Qansootinsa mittimmanna umonsa dandaate dhuka kaajjishinonke agawaati” yitanna macciishshinanni. Umonsa woyyeessate addi addi doogo horonsidhanno gede assinonsata xawissanno.
Itophiyu konni garinni maa assa noosero dawaro qolate, umonni Itophiyu gobbaydi daddallinna miinju lopho AGOA aana irkidhinokkitanna wolu doorshinna doogo noota leellishanno yitino fullahaano.
Yuniiti Yuniversitera Miinju rosiisaancho ikkinohu Kaa`laanchu Pirofeeserichi Demmelaashi Habtehu; “Gumulotenni Itophiyu hexxo mudha dinose” yino. Itophiyu AGOA daddali giddonni fulate korkaatinni iillannose qarra qeelte sa”ate, Ameeriku gobbaanni wolootu gobbuwa ledo daddalu xaadooshshe halashsha nooseta xawisino.
‹‹Ameeriku Jawa laalcho adhitanno gobba nafa ikkituro, Chaynu, Ruusiyunna Hinde hattono baxillaano wolootu gobbuwa ledo daddalu xaadooshshe assine lossanna baxxinohunni Afrikaho qaraxu nookki dikko giddo beeqqose lossatenni kaajjado wo`naalsha assa noose’’ yinohu Miinju rosiisaanchi Dr Qosixenxiinoosi Birukitesfa; Itophiyu albilicho kaa`lotenninna liqootenni illese kaysate gobbate giddo miinji aana illacha tugge loosa nooseta kulikkinni disaino. Togoo doorsha halashatenni Industirete paarke laalcho adhitanno gobbuwa xaadooshshe kalaqatenni kaajjinshe paarkete loosi uurrinsikkinni sufisa dandiinanni.
Kalqete noori lophitino gobbuwa lophitanni noo gobbuwara miinju lopho kaajjishatenna wirro qansootinsara laalcho shiqishate kaa`lannonsa gede haammata gobbuwara qaraxunna kootu noyikkiha kaayyo uytino. Lawishshaho; Turke, Chaynu, Hinde, Nooriwey, Awustiraaliyu, Kanaadu, Chiili, Taylaande, Aysilaande, Wodiidi Kooriyinna wolootta gobbuwa qaraxu nookki kaayyo injeessitanno gobbaati. Itophiyuno tenne gobba ledo xaadooshshe kalaqqe xiiwo qeela dandiitanno.
Konne agawa qeelatenna jawaantete sa`ne miinjunni lophate mootimma jawiidi qeechase fulate kaajjado poolise fushshatenni, doogo leellishatenni, daga mootimmate qote uurritanno gede assanna baalu coyinni halamme irkisamme laalchonna laalchimma lossate ka”a hasiissannota fullahaano xawisanno.
Tungoonni agawa qeelle sa”ate qaraxu nookki dikko dikki’ra doorsha ikkitinokkita anfe wole gobba ledo heewisamme isilancho laalcho laashshine miinju lophanno gede assate.
Afiriku gobbara noo qooxeessi ledo dikkote xaadooshshe halashsha; laalcho kalqete dagoomira iillado assate xaadooshshe kalanqe sonkanni gede egensiisa hasiissanno.
‹‹AGOA›› hegersitino sumimme ikkitukkinni yannate geeshsha horo kaajjishate yine uynoonni kaayyo ikkitinota anfoonni. Tini tungoonni Agawate gumulo loosu aana hossannohu Arfaasu agani ka`a ikkinota buunxe Itophiyu mootimmano Ameeriku tenne hajo wirro la”anno gede xa`marano dandaanno. Ikkollana AGOA daafira yine sayinse uynanni wolambinatu nookkita seekkine afa noonketa huwata hasiissanno.
Bakkalcho Bocaasa 2, 2014
