Itophiyu Aliyyenni Wodiidi, Soojjaatinni Galchimi geeshsha babbaxxitino yannara haammata bareedda kalaqidhino gobbaati. Horraano wolquwa Itophiyu bayirreenya siyatatenni hoowinsara worate hedde lowo geeshsha wo’naaltino. Duucha higge lawanno wo’naalsha assitino horraano mereero Awuroppunnihu Xaaliyu qarunni afamanno. Firaancheskonnihu Kirispiwa Xaaliyu Adiwaho iillitinosi qeelama qeelletenni qo’late hedatenni Faashistichu Beneto Musoloninni massagamanni shigiggisanno garinni horre Onte dirrara Itophiya kadotenni gashshate wo’naalsha assino.
Xaaliyu Adiwaho iillitinosi qeelama rabbisirate 40 dirrara qixxaawanni keeshshihu gedensaanni yanna yannantenni Itophiyu mootimma ledo poletikunni, miinjunninna budu handaarranni malaatissinore keerunna halammete sumimmenna mangistuwate maamarra miilimmasenni e’inoha kalqoomu gadacho baalanka qodhote sharronni dara hanafi.
Konni garinni 1925 M.D nni Itophiya horri. Mamooteno ikkiro gobbatenna wolaphonsa aana haariimo egentinokkiri Itophiyu daga Faashistu gashshoote “Maahoyye” yite diadhitino. Roorenkanni waa waasa yitukkinni qacce maddetenni fulte wolaphonsara sharrama hanaffu. Xaaliyunniri horraano wolquwa mitto barrano fooliishshidhe ofoltukkinni onte dirra cinca gudisiissanno sharro gedensaanni marro qeelante Itophiyu gobbanni shorrantu. Dotteessa 27,1933 M.D dartetenni higinohu Atse Hayilesillaase Addis Ababaho bayiriidi gashshootu mine afame Itophiyu baandeera sutino.
Konni maala’lisannonna naaxxisiisanno kakkalote hodhishshi giddo Itophiyu bareedda leellishshinoti iibbado worbimmate dhagge wo’manka woyte hawantannota di ikkitino. Itophiyu bareedda horraano faashistete oli aana qeelle baraadhinohu lowo geeshsha qaraaro sharro assite kakkalo baatteeti. Ammajje 12 Addis Ababu, Onkoleessa 12 Debre Libaanoosinna Dotteessa 3 Amatsanyu Waashshi shigiggisanno raafati kakkalote xawishshubbaati.
Ikkollana Faashistu xaaliyu shigiggisanno raafati Itophiyu daga faashistu giwaano sharro uurrisa didandiitino. Bareedda gari sinqenna qodho heedhunsakkinni oosichonsanna galtuwansa fushshite diratenna yannate nooti giddoyidi sharre hooltunsakkinni lekkansa caretenna gagasonsa urdete uyite ama gobbansa luphi yino baxillinna worbimmanni faashistu borojjimmanni woxxitino. Itophiyu dagano mitticho kadote gashshaanora guluphitinokki Afriku gobba assatenni su’mase xawisse borreessitino.
Sa’u dirra giddo Itophiyu gobbayidi diinna aana qeelle baraarate widoonni kalqe xaggeeffattanno dhagge borreessiissino. Guura, Gundet, Sehaxi, Dogali, Adiwa, Kaarramaaranna faashistu giwaano (Tsere faashist) bareedda qeelle tenne dhaggera shiima xawishshuwaati. Tini qeelle Itophiyu daga gutu illachira mitteenni dirante kalqe maala’lissino dhagge wo’mante kalqera leellishshino naaxxisiissanno qeelluwaati.
Ikkeennano tini qeelle abbitino atootinna kalaqqino kaayyo garunni horote aana dihosiinsoonni. Tenne qeelle tironna elto hendanni Itophiyunnita sa’u dirra (baxxinohunni 50 dirra) hodhishsha la’neemmo woyte “Itophiyu daganna Gundeti, Guura, Adiwu, Kaarramaaru, Faashistu giwaano (Tsere faashist) bareedda Dotteessa 27 qeelle egennantino?” yine xa’mate gadachammeemmo. Gobba hudete, gaancete, sirchunna olu doogo aana duucha higge hodhasenna buximate ledo mittoo’mite keeshshase tini jajjabba qeelluwa abbisiissinose elto de”asenna horonsidhinokkita xawisse leellishshanno.
Kalqe maala’lisinohu bareedda Itophiyu ooso dhaggete sharro kullanni woyte techo ilama doyissinose qarra hiittoonni qeela dandiitannoro roso adhanna rumushshunni heda hasiissannonsa. Yannate bareende gobboomu horo balaxisiisatenna gumahono sharrama ikkinota huwata hasiissanno.
Gobba qarru giddonni fultannohu baalunku qansooti halammenni ikkinnina callinni assinanni qaafonni di ikkino. Bareedda faashistu oli aana qeelle baraadhinohu halammetenni assitino sharronniiti. Halammironna baalunkuri albaanni gobba balaxisiisa dandiiniro Itophiyunniha techo qarra qeela dandiinannita bareeddate gutu sharronninna qeellenni rosicho adha dandiinanni. Itophiyu daga qarransa qeelate halammetenni loosa gadachonsaati. Halamme loonsoonnikki loosi sufo noohanna ammansiisanno guma abbate noosi kaayyo shiimate. Konni daafira wolqa gamba assi’nenna qinaambe diramate murciraanchimmanna qixxaawo hasiissanno.
Itophiyu mitiimmano cinca gudisiissanno sharro, cincanna hexxo mudha hooga xa’mitanno. Mittu qarri tidhamanno woyte wole qarru buicho burqitannota la’noommo. Tenne qarrubba fiine hunate kayinni hexxo mudha hooga hasiissanno. Baalunku qarri kaima mooshshate dandiissannota cincate wolqa qodha lowo geeshsha hasiissanno. Itophiyu daga mitto qarra tirtuhu gedensaanni wolu qarri kalaqamanno woyte hexxo mudhitannoha ikkanno woyte qeelle diafi’nanni. Sufo nootinna ammansiissanno qeelle ayidde ikkate qarrubba yanna yannatenna darga baalaho kalaqantara dandiitannota balanxe agadhanna qixxaawa hattono baalanta qarrubba qeelate kaajjine uurra hasiissanno. Itophiyu baalante handaarranni qeelaancho ikkitanno gede qeelaanchimmate kakkaooshshi hee’rara hasiisanno. Wodanu daafurironna kakkaooshshu hoogiro qeelaanchimma dihendannite.
Tenne yannanni bareeda ikkate albi gede qodhine fulle shitta ikka hasiisa hooggara dandiitanno. Yannate bareende xawisantannori batinyu dani no. Bobbankoonni loosu handaarinni gobbanna daga ammanamatenni owaata hattono poletiku mannootinna gaamo yannate geeshshire, gobba kayinni uurrinshunnita ikkase hedatenni wo’manka woyte gobbate horo hedo qotira uurra kuri dawaro mereerinni qarunni kullannireeti.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Dotteessa 30, 2017 M.D
