Abebech Maatewoos
Kalqenkera labballu gede baca ikka hoogurono meentuno xiinxallote handaarira beeqqitanno. Lawishshahono A.K 2021 jeefishshi geeshsha gordo hodhitino 550 astiroonenni woy gordu xiinxallaano mereerinni meentu kiiro 65 calla ikkinota “Al-Ayn” yaamantano mashalaqqete bue xawissanno.
Bacu meenti xiinxallote handaarira loosate hasatto heedhunsarono labballu gede seyannansa dileellanno. Kunnira qaru korkaatino meentimmansanni iillitannonsa xiiwo ikkitinota batinyu meenti coyi`ranna macciishinanni. Ikkolla ikkinnina handaaraho meentu dino yaa kayinni dikkitino. Wo`mitino.
Gordu xiinxallora jawa beeqqo assitinori mereero Arabete kalqera umi meya xiinxallaancho ikkitinota Nora Al Matroshin, baattote gobbaanni afantanno ikkitubba xiinxallitanno xiinxallaano mereerinni Dr Kiley Peynini kula dandiinanni.
Ingiliizete giddo ilantinoti baattote gobbaanni afantanno ikkitubba xiinxallaancho ikkitinoti Dr Kiley Peyni kunni handaarira onte maxaaffa attamisiisatenni haammata baraarsha afidhino. Tenne baalate iillishshinoseti xiinxallote loossase ikkitanna baxxinohunnino beedahe ilantino barra, heedhannowa, bobbakkannowa, reytanno doogga woleno kuri labbannore gumulate ragaanni xiinxallote loosisenni assitino qeechi jawaho. Ikkirono kawira iillate hodhitino doogora meentimmase lowo geeshshsa jiffinose. Kambriiji yuniversitera beeddahete xiinxallo jeefissu gedensaanni astiroonoome rosa hasidhurono meehaata ikkase korkaatinni didandiitino. Konni korkaaatinnino ilantino Ingiliizete gobbanni Ameriku widira hadhe harvaardi yuniversitera loosatenna rosate gadachantino. Yuniversitete giddo loossanno yannara uynannise qoodi lowo geeshsha shiimahonka. Wole agurranna rosiissannori rosu danubba nafa korsete tittirshi giddora e`inore dikkitino.
Kiley tee/koo korkaatinni xaaddinose jiffa baala dandiite harvaardi yuniversitenni raadikliifi kolleejjenni (Radcliffe College) amma`note rosinni (Theology) doktireetete digirese afi`ra dandiitino. Itophiyu giddono batinyu meenti gumaamu coyra iillitannohu Kiley sa`ino gedii jiffa sa`e ikkinota heeshshonsa dhaggenni huwata dandiinanni. kunninnino mitte kaa`laancho piroofeesercho Tsigge Katamite.
Hanafonke meentu xiinxallaano aana assanke techota borronke meya xiinxallaancho kaa`laancho piroofeesercho Tsigge Katamite aana illacha assate hendeeti.
“Meyata ikka umise xiiwote” yitannoti kaa`laancho piroofeesercho luphima rosu handaarira jawa rosicho afidhinonna Jimmu yuniversitera xiinxallotenna dagoomittete owaantera layinki pirezidaante ikkite owaatino. Ilante lophitinohu Arsi zoonera afantanno Diksiisi yinanni shiimu quchumi giddooti. Maatese rossinore ikka hoogurono “Rosoho waaga uytanno” yinanniri ledo gaamantanno.
Kaa`laancho piroofeesercho coyidhino garinni dirise rosoho iillita maatese qooxeessaho noo uminna layinki dirimi rosi minira eessituse. Konni rosi mine mittetenni settete geeshsha rosatenni rosose jeefissu. Layinki dirimiha rosose hakkonni Arsi giddo afamanno “Roobe Diida Luphima Layinki Dirimi Rosi Mine” fiixisewa galtanni rossu. 1988 M.Dra layinki dirimi jeefote fonqolo adhitu.
PHD rosu deerri geeshsha iillishasera dandiinoha, luphima roso hanaffino gara loosise heeshsho ledo amadisiisatenni hasaabbinonke.
Hatte yannara abbitino bixxille dipploomu deerrinni eessannohonka. Ikkinohurano rosiisaanote kolleejjera gaamante dipploomunniha uurrinshu rosose lamu dirira harunsite maassantu. Jimmu yuniversite giddono teknikaalete kaa`laanchimmanni qaxaramatenni umi yannara looso hanaffu. Sase dirrara loosu gedensaanni umi digirese harunsate kaayyo afidhu. Baayoloojete rosi handaarinnino maassantu. Suffeno “Maastersete digireya rosate kaayyo afirumma” yitanno.
Addis Ababu yuniversitera layinki digireya A.K 2008 baayoloojete kifilera baayo meedikaal saynsetenni guddu. Jimmu yuniversiterano wirro higge owaata suffu. A.K 2011 PHD woy sayikkiha rosu kaayyo afidhu. Roso hanaffinohu hedeweelcho jimmu yuniversitera ikkirono irkisannohu nookkiha gobbate giddo rosa ayirrannohura konni mereero babbaxxitino baatooshshiweelo rosu kaayyo wo`naala noosenkanni. Wo`ma xiinxallotenna rosu fulose baattinoserinninna babbaxxitino gobbuwanni afidhino kaa`lonni horonsidhe rosose harunsate dandiitino.
“Daadiing Kantri Iskolaarshiip” baatooshshiweelo rosu kaayyo garinni PHDha rosose lamu dirira harunsitanno gede kaa`lo assinise. Sufeno ”Lawuri Yuneesko Rijinaal Feelooshiip” yinannihuranna Afriku giddo noorira baxxinohunnino doktireetete rosonsa rossanno wedellu xiinxallaanora kaa`lo assanno uurrinsha xa`midhu. 300 ku`laano giddonni Afrikunni doorantino tonne ku`laano mereerinni mitte ikkatennino doorantu. ”Xiinxallote loosi`yara 20 kume Ameriku doolaare kaa`lo assiteennae qarramummakkinni PHD rosu looso`ya gudoomma” yitinonke.
2008 M.Dra jimmu yuniversitera umi maassamaancho ikkitu. Babbaxxitino yannara 20 ale ikkitanno xiinxallote loossa egennantino kalqete jornaalubba aana attamisiissino. Babbaxxitino deerru lophono afidhino. Kaa`laancho piroofeeserimma ba`lattono afantinohu kuri loossa korkaatinniti.
Massagaanchimmate widira daggino doogo kultinonke garinni Jimmu yuniversitera kolleejjete deerrinni xiinxallotenna Ms maassote qixxaawo qineessatenniti. Tenne basera loossanni heedheenna layinki pirezidaantimma base fultuta wolootu gede xa`midhe fonqolono sa`e qaxarantu. Heewote batinyu labballinna mitte meya ledose noota qaagganno. Ikkirono baalunku giddonni ise doorante yawote base amada dandiitino. Kawira dagginohu mitteenni batinye wole loossano lede loossanni keeshshatenniti.
“Ani meyaate, amate, ooso nooe” yitannoti Tsigge sasenta digire rossanni heedhe mereeroho sase ooso iltinota; rosise qotira tenne ooso lossatenna rosiisate yawo noosetano kultinonke. Xa noo deerra iilla dandiitinohu qoteho mini giddo agarantannose yawo baalantanni fultanniiti.
Piroofeeser tsigge Katamiti yitanno garinni meyaata ikkine massagaanchimmate widira danganni woyte noo xiiwo coyi`rate ayirritanno. Meyata ikka umisinni xiiwote. Meyaati dagoomu giddo mageeshshi waagi noosero, dagoomu laooshshi maa lawannoro hiikku manchirano xawoho. “Dandiitannokka?” yitannoti umise xa`mo ikkitano ikkito noota dihuluullissano. Kuni dagoomunnihu, ledo loossannori, ledo heedhanno mannooti laooshshi noo gede hee`reenanni; wole yawono hee`ransa hiitti meyaano loosonsa garunninna hasi`nanni dhukinni gumulatannokki gede xiiwo assanno. Korkaatuno minu no, ooso no, hattono wole yawo heedhannohura hedose gamba assitukkinniiti heedhannohunna massaggannohu. Konne duha hojjase folate ayirrannose.
Badhe higge bashshore hasaabbinonke garinni maatese rosu minira eessituse woytenna rosu aana noo yannara hiitte maate gede shiima woxe kaa`lo assituserono insa rossinore ikka hoogansanni rosu widoonni assitannose kaa`lo diduushshitinote.
Ikkolla ikkinnina Jimmu yuniversite giddo loosannohu rosiisaanchu gashshaannise ise nookki woyte mini giddo kalaqantanno (kifitet bemulu bememulat) lowo geeshsha kaa`linose. Rosisennino hatto. Woleteemmero gashshaannise kaa`lo hee`ra hooggeemmero xa iillitinowa iilla dandiitannokkitaati xawissinonkehu. “Ninke looso riqiwe loosannoha ikka hoogirono ninke meentoho ikkitubba ayirritannonkekki gede hedotenni kaa`lannonke, jawaati, kaajji yaanno manchi mulenke hee`ra noosi” yaatenni meentoho amaale uytino.
Kaa`laancho piroofeesercho Tsigge Katamite hedo garinni meentu baca soorrote harinshuwa sa`a noonsa. Techo meentu duha shotisaranna woyyitino ikkito kalaqatenni yawonsa fultanno gede assitanno ikkito kalaqantara dandiitanno yitanno ammana dinose. Labballohonna meentoho loosu tuqishshi hee`ra hoogiro, meentu labballu looso gumula dandiitannota labballuno shiimu deerrinni nafa meentu looso loossunsaro duha shotissara dandiitanno yiteno heddanno.
”Duhansa huwata umisi kaa`late aleenniiti” yitanno. Ikkinohurano loosonsa loosa wolqansara aleenni ikkituro nafa qarransa huwatturo dancha ikkinotano coyidhanno. Mittu manchi looso loosa dandaannohu surresi keeraancho ikkiturooti. Keeraancho ikka baxxinohunni meyaa maateranna gashshaannisera hasiisannoreeti yite ammantanno. Xiiwote giddo noo manchi maano loosanna kalaqa didandaanno. Ikkasinnino kunni ka`a coyibba woyyaabbara dandiitannota agarantinota ikkite labballu kaa`la hooggunsaro nafa huwattunsaro xa noo deerrira meentoho jawu waagi noosita kultanno.
Meento massagaanchimmate widira abbate assinanni wo`naalsha hiitto la`annonna meento abbate wo`naalshinni ise noose uurrinsha lainohunni xawissinonke gara ikkiro meentu massagaanchimmate widira daansa irkissanno. Daa hasiissannonke yiteno ammantanno. Daggu gedensaanni keeshshitanno gede assate qajeelshunnino ikko wole doogonni dhukansa kaajjishatenninna foonqensa taashshatenni ikkadda assa hasiisannotano xawissanno. Meentu konni widoonni mimmitonsa kaa`la hasiissannonsatano huwachishshanno.
Massagaanchimmate widira daasera albaanni illachise meento xiinxallotenni ikkadda assa ikkinota kultinonke. Ise gede xiinxallote handaarira beeqqate hasatto noonsari batinye meenti no. Ikkollana meento ikka umise noose mitiimmubba wodaninsa halchino seyowa iillishannokki yanna bacate. Kunni kaiminnino massagaanchimmate widira dagguhunni ontu agani giddo meentu xiinxallote giddo noonsa beeqqo aja ikkase, tini foonqe kalaqantara dandiitino korkaata uurrinshu giddo loossanno massagaano meenti ledo baddinota xawissinonke. Meentu hiitto xiinxallote assooti giddora e“a dandiitannoro kaa`lannonsaha dhuka kaajjishate loosono mittimmatenni loossanni keeshshitinota kultinonke.
Hattono meyaa beetto umisenni loosi`reemma, dandeemma yitanno murciraanchimmanna kakkaooshshu hattono wodanu hasatto heedhusero loosa hasidhannoha xiinxallote looso loosatenni hoolannosehu nookkitano coyidhanno. Baxxinohunni meyaa xiinxallaano woxunni, hedotenni, uduunnichunninna babbaxxitino coyibbanni irkisa hasiissannotano amaalese hajo la`annonsa bissara kultano. Jaalunni hanafe maatete geeshsha, rosiisaano, rosu uurrinshuwanna dagoomu irkisaanote giddora e“a noonsa yitanno. Ninke meentuno koo/tee korkaatinni hiikko dani badooshshe assinninkerono piroofeeser Tsigge gede sewote iillinannikki hiikko dani korkaati dinona hendensanni miliqqi yaa noonsakkita qummeessatenni techo borronke gundummo.
Bakkalcho Bocaasa 2, 2014
