Ayirradu Dr Artist Addunya Duumo Meine yaamamanno; ilaminohu albihu Sidaamu zoone, xaahu kayinni Sidaamu dagoomu qoqqowira Booni gaangaawi woradira Malgaano yinanni addi basera Birra 21/1958M.Draati. Anjesinnino sirbaancho woy gaadaancho ikkate jawa hasatto noosiha ikkanna sirba hanafinohuno anjesinni hatte yannaha Dargete gashshoote giwatenni gobbasinni darame Somaaliyu gobbara hee’ranno yannaraatinka. Ikkinohurano Sidaamu afiinni umikki yannara Sirbinohu 1972M.Dra Somaaliyu gobbara hee’re ikkanna sirbisi huuro hinkiille raadoonetenni fincate dandiissannohu sirbu uduunni nookki daafira barmeelle gonbise dibbete gede gananni dukkisameeti sirbinohu.
Aaneno Sidaamu wolaphote millimillo gaadaanote kaampe giddo gorrinoonni mei goganna gaadaanote sagalimmate woy raashinete zayte shiqishate hirroonni jarkiinna mure suudise dibbe loosatenni horonsi’ranni seeda yannara sirbanni sainota dhaggesi kultanno. Kunino Artistichu Addunyi Duumohu anjesinni kayse noosi ajuuja gumulate noosi hixamanyo, seesi-qalote noosi baxillinna ayirrinyi, mageeshshihoro leellishannoho. Artistichu Addunyi Duumohu gobbasinna dagasira noosi ayirrinna baxilli jawa ikkinohura hatte yannara gobbankera noohu Dargete gashshooti dagate aana iillishanno miiconna kado giwasinni horrame ama gobbasinni fule Somaaliyu gobbara hee’ranni daganke aana iillinshanni miico gattannonna dagano effidhe sharrantanno gede kakkayisate dandiissitannota poletika kissanno sirbuwa Sidaamu afiinni qixxeessanni dagate maccara iillisha dandiino.
Artistichu Addunyi Duumohu dartunni ha’rinowa Somaaliyu gobbara hee’re baca gobbate baxille xawissannota yannasincho sirbuwa qixxeesse dagate maccara iillishino. Lawishshahono:- ‘’Amaama’ya Gobba’ya’’, ‘’Gobba’ya Beetto Woyyate’’, yitannonna labbannori yanna sa’eenna bagantannokkirinna diro du’ma banxanni macciishshinanna sanunni sana sa’anni taraabbanno sirbuwasiiti. Artistichu Somaaliyaho keeshshi yannara 200 ale ikkitanno sirbuwa dagate maccara iillishino.
Ayirradu Dr Artistichi Addunyi Duumohu batise baxannoti ama gobbasinni 1971M. Dra darame fule Somaaliyu gobbara keeshshi gedensaanni 1983M.Dra Dargete gashshooti baeenna gobbasira higi gedensannino yannate geeshsha heeshsho injiitinota ikkano hoogguro seesi-qalote noosi baxilli kayinni lexxannilla ha’rino. HWHT gashshooti yannarano Seesi-qalote ogimmasinni horonsi’re dagate saysanno sokkanni hatte yannara huuteessinoonnisi, usuramino, waajjishiishshanna shinasirano wo’naalsha assinoonnitanna sirbu uduunnisi gatiikkinni qawwetenni ganate geeshsha iillinoonnitano heeshshosi dhagge kultanno.
darame ha’re keeshshinowano ikko konniicho gobbasira jawa jifo iillitannasinni iillannosire baala cincatenni sae umisinni haammata sirbuwa dagate maccara iillishanni keeshshi gedensaanni albaanni noohu zoonete tantanonni ‘’Wolliimma Budu Sirbu Gaamo’’` uurrinsi kawano gaamote miila ikke seesi-qalote loososi jawaantetenni xiiwe ha’rate dandiino.
Ayirradu Dr Artist Addunyi Duumohu xaa yannarano Wolliimma sirbu gaamo miila ikkatenninna miillasira bayi’ra rodoonsa ikke amaalatenni, jawaachishatenni, isiha dancha rosicho sayisatenni, afuunna wogate latishshinna lophora hattono dagoomittenna miinju lophora assinanni millimillonna latishshu gaado seesi-qalotenni irkisanni jawaantetenna albisa ikke loosanni afamanno. Artistichu Addunyi xaa geeshshano 500 ale ikkitanno sirbuwa ba’rete sirbatenninna attamote iillishatenni addinta naandanni looso loosino ogeessa ikkanna Sidaamu afiinni calla ikkikkinni gobbankera wolootta afuubbanni yaano Amaaru afiinni, Oromotenna Sumaalete afiinni hattono gobbaydirinni Arawetenna Siwahili afuubbanni sirbu geewo qixxeessanno; sirbannono.
Aristichu Addunyi anjesinni hanafe techo geeshsha Sidaamu afii sirbi lophora assino sharronna jawaantetenni loosatenni Sidaamunniha seesi-qalote handaara ilamate saysate ragaanni jawa ikkinoha dhaggete qeechasi fulino; fulannino afamanno.
Sidaamu daga sirba ikkinore qeexaala, faaro, hano, hore, geeraarsha, weeddo, woowaxo, sunuuna, layye, bulduuda, waalloole, nashutte, hamaaraancho labbinori uminsaha ikkino kiirranninna sirbinanni hayyo afidhinoreeti. Kiironsanna sirbinanni hayyono hattonni bacate. Xaphoomunni 500 ale sirbuwa kaasseettetenninna mitto mitto sirba addinni qixxeesse macciishshaanote iillishinori giddonni Addunyi kikkisinokkinna sirbinokkiri Sidaamu budu sirbuwa dino yaa dandiinanni.
Sidaamu daga budu sirbuwa gobbaannino yanna yannantenni dagoomu haja lainohunni sirbunni sokkasi sayisatenninna sharramatenni duumbara yee diegennino. Konni ragaanni dagatenna gobbate wolaphora calla ikkikkinni daga latishshaho, mittimmate, roduuwimmatenna buximate aana jirsa karate assinanni sharrora seesi-qalote dandoosinna ogimmasinni daga kakkayisino; jawaachishino. Baxxinohunni dagatenna gobbate mittimma kultannonna leellishshannori ‘’Baxille roori yoommo’’, ‘’Itophiya ilamoommo gobba’ya; anera ayirrinye’ya teesso’ya’’ yitanno sirbuwasi kullannireeti.
Somaaliyu raadoonete xaawira fincote hossino sirbuwasi gobbaannino ama gobbasi hige day kawa kaasseettunni attamote iillishino sirbuwa:-
– 1986 nna 1987M.D Boyingi muuziqu mine,
– 1988M.Dra Daalaasi muuziqu mine,
– 1989M.Dra Kontaakti baandenni,
– 1992M.Dra Sidaamu SDP (Sidaamu Lophote Pirograame) irkonni qixxeesineenna Boyingi muuziqu mine attamamanno gede assatenni,
– 1996M.Dra Daanieeli muuziqu mine kaasseettetenni, 2005M.Dra Kuukkisi muuziqu mine attamsiisatenni macciishshaanosira dikkote shiqishino.
Dikkote shiqqino sirbu kaasseetuwa gobbaannino iibbino garinni ayirrinsannihu Sidaamu daga haaro diru soorro Fichee Cambalaallate ayyaanira 1986M.Dnni hanafe diru dirunkunni sase sirbuwa hojjinni fushshatenni sae woloottano yannate hajjubba kikkissannonna daga rosiissanno sirbuwa dagate maccara iillishino. Lawishshahono:-
– Rosu handaarinni dagoomu oosonsa rosu minnara sokkanno gede rosicho sayissanno sirbuwa 2 kaasseettenni,
– Meentunna qaaqquullu qoosso agarantannonna bushanna gawajjanno rosicho gargadha hasiissanno sirba 1 kaasseette,
– Maatete damboowishsha horonsi’ratenna HIV/Eedisi gargadhate sokka sayissanno sirbuwa 1 kaasseette,
– Muishshunna mooru iillishanno gawajjo rosiisanno sirba 1 kaasseette,
– Dagoomu suuqi’ra budesi assi’rannonna womaashsha garunni amnde horonsi’ratenni miinja kalaqi’nanninna buximatenni fullannio hayyo rosiissanno sirbuwa amddinota 1 kaasseette,
– Gorsu loosinni horonsi’nanni laashshi’nanni hayyo kultanno sirbuwa 1 kaasseette,
– Giwire ammanamatenninna yannatenni baata hasiissannota kultanno sirbuwa amaddinota 1 kaasseette,
– IRC (International Rescue Committee) yaamantanno hallanya uurrinsha ledo qinaawatenni way daafamanni kalaqamanno dhibbi taraawonni lawishshsahono;- mudde godowa gobbara qolanno dhibbi hattono, shekkeere, gawajjanno rosicho ikkinohu seenne ofoshshiisha, dii’ra lainohunni qoqqowu giddo duucha qooxeessuwara dikkuwatenna daga haammate leellitannowa quchummatenna baadiyyete olluubbarano Wolliimma sirbu gaamo ledo ikkatenni rosicho sayisatenni,
– Daga, dagoomunna mannu barri ayyaaniranna ba’rera leellatenni budenna balchooma egensiisatenni,
– Sidaamunna Oromiyu qoqqowubbara Arsinna Gujete zoonna dannuni xaaddanno qooxeessuwara kalaqantanno kipho lainohunni araara karate qixxeessinanni ba’rera lawishshahono Baleelu gaangaawira, Shaamanna Qadiida, Shaamanna Garmaama, Shaallonna Wondo Gennetete dagate mereero baxille, roduuwimmanna mittimma kalaqqanno sokka sayisatenni,
– Hawaasi gaangaawira afamannohu gobbate gargartote olantora Wondo Xiqqaho,
– Itiyo- Eertiru kipho lainohunni,
– Harari biiru faafriki baande ledo Hawaasinni—Moyale—Addis Ababau geeshsha Sidaamu leellishatenni,
– Baalageru yaamamannohu sirbaano heewissanni filtanno baande ledo ikkatenni Hawaasi quchumira qixxeessinoonni ba’rera seesi-qalote ogimmasinni daanyinatunni beeqqatenni,
– Biheeraawe Tiyaatire qixxeessonni kalqete miinju foreme aana 2 sirba qixxeessatenni,
– I t i y o — I s r a e e l e t e — C h a y n u baxillaanchimmate reqecco qixxeessini yannara Israeelete gobba geeshsha ha’ratenni gobbasinna budesi egensiisatenni,
– Sidaamu daga haaru diru soorro Fichee- Cambalaallate ayyaani kalqoomu deerrinni Yuneskote amammandannikki donna ikke borreessamannonna borreessami gedensaannino hagiirre xawisate huurotenna misiletenni qineesse VCD qixxeessatenni,
– Kalqenkera kalaqame hembeelanni afamannohu kovid-19 koronu fayya taraawo gargadhinanni gara kaasseettetenna CDnni qixxeessatenni rosicho saysatenni,
– Hojjinni qixxeessinori 20 sirbuwa mereerinni 16 sirbuwa misiletenni qineesse dagoomaho iillishanni afamanno.
Ayirradu Dr Artist Addunyi Duumohu sirbuwasinna sayisanno sokkasino babbaxxitino afuubbanni ikkatenni sae duuchu haandaarinni bude, balchooma, gobbate baxille, dagate baxillenna roduuwimma hattono latishshahonna danchi gashshootira ayi maa assa hasiissannoro, qeechu ayeehoro seekke xawisatenninna murgotenni sokka saysate ragaanni jawa qeecha godo’lino; godo’lannino afamanno. Artist Addunyi Duumohu anjesinni kayse techo geeshsha Sidaamunna wolootuno gobbate giddonna gobbaydi afuubbanni seesi-qalo halashshatenni, budunna balchoomu hornyira, dagate mittimmanna mimmitu ledo dandaamatenna baxante hee’rate daafira sayisino sokkasinninna rosichinni fulino qeechi jawaho.
Ikkinohurano seesi-qalote handaarinni dagasinna gobbasira baca loossa loosasinni Hawaasi yuniversite seneete keente la’ino garinni Artistichu Addunyi Duumohura ayirrinyu doktireete uyitinosi. Hawaasi yuniversiteno gobbankera afantannori jajjaba rosu uurrinshuwa mereerinni jawanna ilama egennotenninna danchu amanyootinni bilchaattinore assite maassiisatenni gobbate agarranni qeecha fultanni noo uurrinsha ikkitanna gobbatenna dagate dancha loosinoha bade keenatenni dancha loosinoha jawaachishatenna wolootano kakkaysate Artistichu Addunyi Duumohu loosisi bikkinni keente ayirrinyu doktora assite uyitinosi afanshira yuniversiteteno lowo ayirrinyi hasiisannose. Dancha loosinohura afansha aatenni wolootano danchummatenna gobbansara danchare loossanno gede kakkaysate ragaanni mitticho jawa rosu uurrinshanni agarrannire assitino daafira. Hawaasi yuniversite afanshanna ayirrinye uyitinohu ledo amadisiiseno Itophiyu Pireesete Uurrinshara Bakkalcho gaazeexi artistichu Addunyi Duumohu ledo harancho keeshsho assinoha qineessine aananno garinni shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Umo asse hawalle tashshi yinohe.
Ay/Dr Artist Addunya:- Anino lowontanni tashshi yinoe. Hawalle dagankerano tashshi yii’ne yaa baxeemmo.
Bakkalcho- Aaneno hanni su’makki albi ba’lattonna xaate ledo amadisiisse kulinke.
Ay/Dr Artist Addunya:- Su’mi’yano xa deerru lophanni ha’ri geeshsha Artist Dr Addunya Duumo Meine yaamameemmo.
Bakkalcho:- Manchi beetti hagiirrisino su’misino tenne kalqe woy baattote aana noo geeshshaatillana baxxinohunni seesi-qalote loosikkinni dagatenna gobbate loosoottorinni afi’rootto ayirrinyenna ba’latto hiittoonni xawisatto?
Ay/Dr Artist Addunya:- Manchi beetti duucha yannara loosino looso badhera hige la’’annoha ikkiro lophe diafanno. Badhiidosi loososi horonsi’rino manni keenosi ikkinnina isi loosinoha badhera hige kiiranna albaanni agarinosiha jawa tullicho xiiwe fulate yannasi guxxanno. Albillicho loonsikkinni gatinore loonsanni ha’ratella hasiissannoti. Anino dandaamie wolqanna ogimma’yanni xaa geeshsha loosoommore babbaxxitino bissa la’enna keente uyitinoe ayirrinyinna afanshi la’ino bissa garinni garaho yeemmo. Loosinoha badhera hige kiidhannohu cee’maaleessaho; jawaatu loososi loosanna gatinosiha loose gumulateeti albillicho wittii’lannohu. Anera xaa geeshsha loosino yine afansha uyinierono konninni calla tashshi yeennae dese’e yeemmoha di-ikkino; albillichono lowo loosi looseemmohu gatinoehu no. uyinoonnie afanshino gobba’ranna daga’yara lowo looso loosa hasiissannoeta qaagiissinoeho. Manchi beetti heeshshosi giddo cinca ikka hasiissannosi; cinciniro marre hasi’noonni darga iillinikkinni digantanni.
Bakkalcho:- Sumaalete gobbara hadhe hee’rate korkaatu maatinka?
Ay/Dr Artist Addunya:- Hatte yannara Dargete gashshooti manninke aana adhanno qaafo lowontanni daganke miiccinota ikkitinohura tenne kado sharramme gatisate Sidaamu Wolaphote Millimillo sharramaasine albisaanchinna xintaanchi Wolde-Amaanueli Dubbaalehu 1970M.Dra millimillo xintihu gedensaanni anino 1971M. Dra sharrote beeqqaancho ikkate Sumaale ha’roommo. Lowo qarri giddoonni sa’neeti hakkira iillinoommohu. Saqqe intoonni; hallunnita qawatto’ya giireenna 10 manchi hakkonne quruuxe hosino; shuma shumaa’ne qiissine maccate cophi assi’nanniiti halalli dubbo tayinsanni sa’noommohu. Shuma lowota ikkitoommero ange goo’ro fullannina; shiima ikkitinohura shumaa’noonnita qiissinanni maccate shiimicco cophi assinanni woyte ajanni ajeenna mitte kiilomeetire doogo jawaantetenni ha’nanni; kayinni angiro hakkiichonni reyne ba’nanni; hakkiinni daafuru daanno woyte xaano hattonni assi’nanniiti marre basete geeshsha iillinoommohu. Doogoteno kumenna sette xibbe ikkanno manni hudetenna goo’rotenni goofinonke; Sidaamu ilamaati; wolaphote sharrora fulteeti gooffinohu. Tenne ikkito xawisannohu mittichu sirbi;-
Sidaama haanja gobbanke, Sidaamu manna daganke,
Daganke wolapho kulle, agurre fulle miinjanke,
Hudenna goofo goorote, baraha lekkankenni kande,
Intanni gidi goofeenna, mumurre intummo haqqe,
Giirate giirre kashille, intummo hallinke saqqe,
Doogote ubbe gattino, ayirradda sharrote jaallanke,
Taalleenya kultay gooffinona, hamboonke insata dhagge.
Sidaama wonbade yite jettetenni gantu gobbanke,
Sidaama wombade yite taanketenni gantu gobbanke,
Agurina Manchu lubbo dubboho gooffino haqqe,
Hattenne waajje higara Sidaamu di-ikkino laqqe.
97 barra ha’nanni doogo keeshshanke,
Soodihu lame saatenni fanjenna taanke xammadde,
Amo anga uy yitanni mannanke guddino Darge,
Taalleenya kultay gooffinona hamboonke insata dhagge.
Konni garinni sharrammeennaati daganke techo wolaphote iillitinohu; anino iillitinoe jifonni cince sharramatenni agadhe techo ayirrinyu ba’lattora iilloommo daafira lowo geeshsha hagiirru macciishshaminoe.
Bakkalcho:- Sidaamu seeda yanna xa’mosira sharrotenni dawaro afi’rino; tenne sharro giddo ate qeechino jawahona xa la’anni noottori hasi’noonni guma abbino yaatto? Albillichona maa agarranni?
Ay/Dr Artist Addunya:- Albaanni Dargete yannara wolootu shombinni fooliinanniiti sharrammanni sa’noonnihu. Umise afiinni coyidhanno daga; affinotenni tirtannore; affinotenni araarantannore; qege tirtannore; albiidiha ayirrissannore; beettu anna ayirrisanno yannara ayirrado bude afi’rino manna hanqunni ikkikkinni habbe sa’inore dallaa aguro’ne yinanni; xa kayinni oosono jawaata rossinoti fullahaano kadote gashshoote gibbannoti iillitanni no. Aanchine la’niro sayinsetenni fullakkinorinna sayinsete buusi aanaanni fultanno ilama dagganni noo yanna ikkasenni ga’rete babbadooshshinna gosoomimmate buusi aanaanni fultannokkire ikkansanni keeranchimmatenni dagankera may eltu; dagankera may guuqqu yitanno ooso;anera calla yitannokkirinna daga’yara yitanno ooso ilantanni noo daafo tenne badhe afi’roommohu konni gedensaannino daga’yara jaware looseemmo yitanno hedo nooe.
Eewanni daganke sa’u seeda yannara jawa sharro assite xa’mosera dawaro afidhino. Xa’monke higgu kawa kayinni xaano giddonkenni mucci yinokkiri hee’riro maammaashshunnino, masalotennino, dhaggetennino, taashshinannilla. Hanqinikkinni, belenqikkinni, mimmitu ledo hayyotenni hasaanbe sumuu yinanni giddonkeenni guuqannonkere tidhinanni ha’neemmo; albillichono dagankenna gobbankera elannore loosatenni duumbara dihigeemmo.
Soorrote albaanni sai gashshooti yannarano daganke xa’mo dawaro afidhannokki gede giddo tuuce qarramino manni qarriseenna lowonta waadammoonni. Tuucino manchi coyi’re diafanno; lollobbanno; halaale coyi’re diafanno. Afe hee’renni tuuce hee’re qarraminohu ledo qarrammanni sa’noonni. Mullichu afiinni, umisi shombinni coyi’rannohu, liqii’re qaafannokkihu, halaale hasaawannohu ga’atera agurina konni ka’intera coyi’rannona; sirba sirbinanni woyteno sillissunni coyi’nanni. Cancine manna giwanshiishanno garinni dicoyi’nanni; mannu giddota hase afanno gede assineeti sirbunni sokka sayinsannihu. Afannohu saffu giddoonni afanno; afannokkihu meemote giddoonnino diafanno. Sharronkenni dancha kaayyo afi’noommo; sa’uta xe’ne noowano albillicho sillissunni sirbinanni sayinseemmo sokkanni baincho assootenna foonqe taashshi’nanni gede assinanni ha’neemmoha ikkanno.
Bakkalcho:- Macciishshaminohe hagiirre xawisatenna heeshshote dhaggekki kultanninke ledonke assootto keeshshora lowonta galanteemmo.
Ay/Dr Artist Addunya:- Anino galateemmo.
Ayirradda nabbawaanonke Ayirradu Dr.Artist Adunyi Duumohu ledo assinoommo hasaawa wole yannara Bakkalcho gaazeexinni haa’ne shinqeemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Wocawaaro 13, 2014 M.D Hamuse
