Sukkaarete xisso kalqenke aana luphiimu garinni lexxitanni leeltanno kalqete fayyimma mitiimma ikkitinota marro marrotenni xawinsanni. Kalqete fayyimma uurrinshano fushshitanno mashalaqquwanni hegersiissanno. Konni ragaannino uurrinsha kalqete aana 830 miliyoone ale ikkanno manni sukkaarete xisso ledo mitteenni hee’ranno yitanni xawissanno. Qaaqquullu aana kalaqantannoti sukkaarete xisso kayinni kalqete aana boco miliyoone ale ikkitanno qaaqqimmate diri aana afantanno ooso mitiimmate gawajjamaano ikkansa kultanno.
Kalqoomu qaaqquullu sukkaare xisso maamari mashalaqqe kayinni; diru du’ma 108 kumi ali qaaqquulli sukkaarete xissamaano ikkansa buuxanteenna xagishsha hanaffannota huwachishanno. Kalqoomu deerrinni xiinxallinoonni xiinxallo hooggurono addinni gamba assinoonni taje garinni xaa yannara sukkaarete xisso gawajjamaano kiiro lame miliyoone iillitannoha ikkanna; hattee giddonni 100 kume ajjinokki qaaqquulli umikki dani sukkaare dhibbi xissamaanooti.
Itophiyu sukkaarete xissamaano maamari taje leellishshanno garinni; miillate batinyinni calla mitiimmate huluullisa dirunni diro badooshshe abbitanni nooha ikkanna; lawishshu gedera shoolu dirira albaanni maamaru giddo noo umikki dani sukkaare xissamaano kiiro settunni honsu kumi geeshsha calla iillitannotenkanni. Xa mitiimma lexxitanni daasenni kainohunni kiiro erotenni lophitino.
Ikkina tini qaaqquullu sukkaare xisso maati? kaimu korkaati maa ikkara dandaanno? Itophiyu deerrinni noo gari maa lawanno? xagishshisenna gargarooshshu dooggasena yitannotenna amadantino xa’mubba aana xagishshu ogeeyye hasaawinsoommo.
Ogeeyye Aantaanchu Miniliki Kompirihensiivi ISpeeshalayzidi Hospitaale qaaqquullu ispeeshalayzidi xagisaanchi Dokiter Roobeeli Xilahuninna Addis Ababu Yuniversitera Xiquri Anbessa Ispeeshaalayzidi Hospitaale qaaqquullu hormoonenna sukkaare xagisaanchi hattono Itophiyu sukkaarete xissamaano maamari boordete miili Dokiter Sewuagenyi Yeshiwaasi tenne hajo laisse hala’lado xawishsha uyitinonke ogeeyyeeti.
Sukkaarete dhibbi mayimma
Ayee millimmono assate bisinke wolqa woy dhuka hasi’ranno. Hattee wolqa afi’rannoti umikki doogo kayinni sukkaare woy xagishshu su’mishshinni gulukoose ikkitinoti xawoho. Konni ragaannino gulukoose bisinke qorqorannoti umisi doogo noosi. Qorqoranno doogga giddo mitte hormoonubba yaano insuliinenna homogilagooni yinannire horonsi’ratenniiti. Tini qorqoranno doogo qorqorshu gobbaanni ikkitanno woyte; sukkaarete bikki ledara woy ajara dandaanno. Sukkarete bikki ajate gari woy qorqorshu gobbaanni ikkinohu sukkaarete bikki bisinke giddo afamanno woyte kayinni sukkaarete xisso kalaqantino yinanni.
Sukkaarete xisso bisu giddo sagale baxxinohunnino sukkaare (kaarbohaydireete) bisinke dhukiwa soorrate dandoo aana mitiimma kalaqqannoha ikkanno woyte xisso kalaqantino yine adhinara dandiinanni. Ikkina xisso hittee dagate kifile gawajjitanno yiniro dawarose ayee mannano gawajjitannota ikkase coyi’ra dandiinanni. Dhibbu diro; koo/tee; sircho; kuula dibadannoho; baalanka gawajjanno.
Qaaqquullu sukkaare xisso maati?
Sukkaarete xisso danuwa haammatate. Ikkeennano lame hala’ladunni kalaqantannoreeti. Sukkaarete xissonni qarunni qummeessinannirinna afantinori umikki dananna layinki dana yinannireeti. Hajonke qaaqquulle ikkansanni insa kayinseemmo woyte xaaddannonsati sukkaarete xisso dani umikki dana yinannite. Umikki dani sukkaarete xisso kalaqantannohu mannaho bisinsa insuliine laashsha hoogisannosi woyteeti. Konni ragaannino batinyunni leeltannonsarino ooso marquwunna aju diri aana noore ikkitanna; sukkaarete xisso ontu dirinni lamalu diri geeshsha noo ooso aana hala’ladunni leeltanno. Kunino kiirote deerrinni xiinxalluwate mittimma noonsare ikka hooggurono 100 kume ajjinokki qaaqquulli umikki dani sukkaarete xisso gawajjamaano ikkitinota xawinsanni.
Qaaqquullu sukkaare xisso kaima
Qaaqquulle sukkaarete xissora reqeccaabbanno gede assitanno korkaatta sase doogganni bebbeenke la’’a dandiinannita xagishshu ogeeyye coyidhanno. Umikkihunna qaru xagishshu woshshattonni sirchu badooshshi reqeccishammeeti. Kunino maatete dhagge giddo sukkaarete xissonni xissamanno manni hee’riro oosote aana kalaqantara dandiitanno. Ikkollana kayinni wodancha hasiissannorichi no. Kunino baalunku maatete dhagge noosi manchira sukkaarete xisso heedhannosi yaa ikkitinokkita hegersa hasiissanno. Coye adha hasiissannohu sukkaarete xisso maatete dhagge giddo heedhuro xissote reqeccishamme leddanno yitannotaati.
Layinkihu sukkaarete xissora reqeccishamaancho assannohu qooxeessu reqeccishammeeti. Qoxeessu reqeccishamme yaa vayresetenni dagganno taraawo ikkitanna; tini godowinni hee’noonni yannara, qaaqqu ilami gedensoonni woy umikki sase dirranni kalaqantanno vayrese taraawonni gawajjama xaaddanno woyte kalaqantannote.
Wolunna sayikkihu qaaqquulle sukkaarete xissora reqeccishamaano assannonsahu bisinke giddo gargarooshshu looso loossanno efeleqqu aana laashshantannori insuliinete gedee danirino laashshantanno seella (Beta cells) bisinkeha gargarooshshu amanyoote allaggicho asse hunannonsa woyte kalaqamannoho.
Bisu dhibba gargadhannohu umisiha ikkino amanyooti noosi. Ikkeennano mite mite yannara bisu umisiha gargarooshshu amanyoote allaggichu/ hadhote gede asse la’’anno. Konneno xagishshunni ‘’Autoimmune diseases’’ yinanni. Gargarooshshu amanyootiti qara horo gobbaydinni e’’anno bakiteriyanna lawanno dhibba abbitanno tareessaano gargara ikkiturono mito mito woyte gargaraano tareessaano gobbaydinni e’anno hadho/ gawajjaano coyibba gede asse adhannonsa.
Sukkaarete xisso malaatta
Qaaqquullu sukkaare xisso malaatta la’ne shotunni dhibbu gede assine adhate gari addinta ajinoho. Baxxinohunni daga mitiimmuwa la’e xagishshunniwa abbate ragaanni luphiima foonqe leeltanno. Xiquri Anbessu Hospitaalera rooru 80% ikkitanno qaaqquulli xagishshu uurrinshawa daggannohu dhibbu goofimarchu deerrira iilli gedensoonni woy kayinni bisinsa asiidete coyinni hadhaawi gedensoonniiti. Ikkinohurano malaattasi hegerse xagishshunniwa daate ragaanni noo foonqe beeshsha hasiissanno. Konni widoonnino xissamaano ooso aana leeltanno malaatta haammata ikkiturono qara qarate yinannire kaysate wo’naallo.
Malaatta woloota xisso malaatta ledo lawate kaayyono heedhansara dandiitanno. Ikkeennano qaru qaru malaatise balaxe noohunni shumate bikki lexxa, shuma ranke ranke shumaara baxxinohunni hashshi yannara, gonxoonniwa mudditeenna shumaara, waa ranke ranke aga, alba noohu du’naamaanchu bikki ale aga, bisu qelpheepho aja, dhuka hooga, albaanni assinanni millimillo ajisha, looqqi assatenna xissote macciishshamme macciishama yitannoreeeti. Ledotennino duucha yanna oosote aana kalaqantannota ikka hooggurono sagalete hasatto lowontanni lexxano malaatu gede ofoltanno.
Assa hasiissanno qoropho
Maate balaxxe gargadhate tenne assitona yine worate ayirranno. Korkaatuno roore daga qaaqquulle sukkaare amaddannonsa yite diammantanno. Dhibbu kalaqamanno tunconni kayinni garunni dhibba hegersite xagishshu uurrinshawa dimassitannonsa. Ikkeennano leeltanno malaatta lawishsha assidhe xagishshu uurrinshawa ha’ratenni buuxo assidhanno gede koyisa gadachitannote. Dhibbu bushinohanna gawajjo kalaqannonsaha ikkannokki gede mitiimma kalaqantu gedensoonnino luphiima towaanyonna harunso assa noonsa. Umi yannara buuxote hayyonni ogeessu sukkaarete xisso kalaqamase buuxi gedensoonni oosote maate masanna cancama dinonsa. Qarunni oosote xagishsha harunsa hasiissannota ikkitanna; uynannita ogeeyyete amaale adhatenni hajanjanni xagga oosonsara aa hasiissanno.
Xagishsha assinanni yannara maate harunsa noonsa doogga harunsite yinoonnire assa; ogeessu hajajikkinni xagga uurrisa hooga; lawishshaho ila maate oosonsa amma’note bayichuwawa massitanno woyte xagicho uurrissanno; tenne assa hooga umikkite.
Layinkihu kayinni xagga worreemmo woyte ogeessu hajajino garinni ikka noosi. Xagga hasiisannohu iibbillu bikki noowa ofolla noonsa. Wolu ooso xagicho hanaffu gedensoonni mereeri adda wole xisso macciishshamme heedhannonsa woyte insuliine uurrisa dihasiissanno. Kalaqantinota wole xisso rahotenni xagisa hasiissanno. Yinoonni yannara xagishshu bayicho afamatenni hasiissanno harunso assitanno gede kaa’lano hasiissannonsa.
Xaphoomunni umikki danira uynanniri sukkaarete dhibbi xagishshubba giddo mittu insuliine adha ikkanna; konne xagicho garunni aa hasiissanno. Sukkaarete bikkansano harunsa, fayyaaleette sagalla saga’la, duucha woyte bisu guunte millimillo assitanno gede kaa’la qara qara loosantara hasiissanno assootubbaati.
Xagishsha
Gobbate deerrinni xagishsha lainohunni ikkadu garinni aamamanni no yaate jawaachishshannokki garubba no. Mittunna jawiidihu ikkadu ogeessi hoogasiiti. Lawishshaho gobbate deerrinni qaaqquullu hormoone xagishsha uytanno ogeeyye kiiro shoolete. 130 miliyoone ajjinokki daga giddo noo qaaqquulle shoole xagisaanonni calla tuqisa kayinni addinta ayirritannote. Xagishshu waacora ikkitanno coyibba shiqishate garino togonni wo’maho yaate qarrisannoho. Itophiyu sukkaarete xissamaano maamari 18 diri woro noo qaaqquullira insuliinete waaco ikkannoha, sukkaarete bikkaancho uduunnenna labbanno coyibba dandaamisi bikkinni shiqishirono qoqqowubbate noo tuqishshi kayinni hakkeeshshaanti. Hakko aana waacuwa roorunni afantannohu gobbaydi irkonni ikkasenni kuni batinyu daninni jifamasi digattannote. Kuni qole meessi wolqanni riqiwate gara injeessa hasi’ranno. Ikkasinnino xagishshu guunte batinyu garinni jifantanno yine adha dandiinanni.
Qaaqquullu sukkaare xisso xagishshi lowonta ragiweelote yiinanniri giddo gaamantannote. Lawishshaho umikki dani sukkaare xisso buuxate sukkaarete bikki buuxo, A1C buuxo, shoomu albaanni assinanni sukkaarete bikki buuxo, 8 sa’’aate geeshsha sagale intikkinni assinanni buuxo amadannoho. Xagishshuwa uynanni woyteno sukkaarete malaatta lawishsha assatenniiti. Malaatta leeltanno woyte kayinni rahotenni xagishshu uurrinshawa ha’ratenni ogeessunni hasiissanno buuxo assa hoongiro woloota ledote buuxuwa heedhanno gede gadacharano dandaanno.
Dhibbbu xagishsha roore yanna uynannihu qubbichu aaninni haa’nanni mundeete akeeka ikkanna; sukkaarete xisso hee’ranna hooga buuxa dandaanno. Hattono sagale itikkinni woy sagale iti gedensoonni nooha sukkaarete bikka mundeete akeekinni buuxa dandiinanni.
Xagishshu xissote gari noo deerrinni ka’’atennino gumullanniho. Lawishshaho, umikki dani sukkaarete xisso noonsa ooso bisinsa giddo noohu insuliinete bikki laashshama dandaannokki daafira gobbaydinni uynanninsa insuliine hasiissannonsa. Ikkinohura oosote insuliine uynanni woyte bisinsa bikka bikkine xagishshu ogeeyye hajajjanno garinni ikkasi coyi’dhanno.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Ella 5, 2017 M.D
