Manchi beetti baali hobbaatinna fayyimma aana jawa bidhatto gashshitno jifubba mereerinni mittu yannoomimmanna quchumimma abbitinonkehu ’’gawajjaanchu batise ofollate rosichooti’’ yinummoro naggishsha di’’ikkanno. Hundi ahaakkanke ledo heewisiinsanni woyte muli yanna kawa heeshshonke bisu guunte millimillo agabbannorinni calla ikkitukkinni; seeddino yannara ofolla xa’mitanno garubba giddo hee’ra gadachitannota ikkitanni daggino.
Mini giddo, loosu basera, hodhishshu dooggara, dagoomittetenna wolootano hee’rate gari soorrubba akattanke aana hekko abbitino – millinseemmokki gedenna ofollineemmo gede! biirote barciminke aanano ikko kaameelu giddo ka’a woyteno kayinni minenke soofu aana hakkiinnino sa’ne woxenke fushshi’ne yanna sayisate bunu minnara seeddino yannara ofolla barru baali heeshshonkera mitto bisso ikkitino.
Ikkina seeda yannara ofolla (prolonged sitting) nna millinsannikki heeshsho gara (sedentary lifestyle) yinanni woyte mayyaate? Tennera fayyimmate handaari aana illacha assite loossannoti “Sedentary Behavior Research Network (SBRN)” yinanniti kalqoomu xiinxallote uurrinsha yitanno garinni; seeddino yanna ofolla millimmiweelo ofollinoommowa, haawiinoommowa woy gonxoommowa mitte sa’’aatera woy hakkuyi ale keeshsha yine tirrara dandiinanni. Tini batise ofolla akatu widira lophite rosicho ikkitannonke woyte kayinni millinsannikki heeshsho gara yinanni.
Sigaara wiliishshatenni taalu garinni, bikka sa’ino ofollano kee’milleho, sukkaarete xissora, wodanu xissora, kaanserete hattono woloota kiiro noonsakki rumuxxitino dhibbuwara reqeccishshanno daafira bushuulle rosichuwaati. Batise ofolla diriweelo geedhissanno, yuuyyissanno.
Ledotennino batisenna duucha woyte ofolla diriweelo reyaate kaayyo addinta leddanno gede qara qara xagishshu maxaaffa aana fultannoti haammata xiinxalluwa buuxxino halaaleeti. Konninkuraati seeda sa’’aatera ofolla abbitanno mitiimma korkaatinni ‘the new smoking’ yine woshshinanni hee’noonnisehu.
Konni woroonni batise ofolla rumushshisenni taxi’re xawisate baxeemmo. Bisinketa kalaqamu amanyooti doyicho (metabolism) ha’rinsho huntannohuraati! seeda sa’’aate ofollineemmo yannara mikittanke millimmiweelo ikkitanno, intoommo sagale (calorie) digiirantanno, mundeete doyichonkeno qucu gede dunkichunni qaaffanno, wo’ma bisinke seella dunkitte ikkitanno. Tini qolte kee’mille abbitanno; insuliinete looso deisiissanno (Insulin resistance). Ha’rinshotennino duucha fayyimmate mitiimmuwa qineessitannonke. Konnirano batise ofolla dhibbu goshooshaancho ikkase reqecci yiino halaaleeti.
Tenne ‘’waajjishiishsha labbanno’’ borro qixxeessate kakkayissinoeta mitte xagisamaancho’ya dhagge (xagishshu fojo agarate akatooma/ amanyoote qaafinokki garinni) konni woroonni shiimunni beeheemmo’ne.
Tini xagisamaanchono gobbase 40 dirrara mootimmate loosi mine owaattino kee’mado amaati. ‘’Soorrote albaanni’’ loossanno uurrinshawa mittu loosu goli sooreettetinkanni; biirote uurrinshu loosinni jawa yannase ofollite sayissannota hasaabbue. Mininni loosunniwa, loosunniwiinni minira iillishannosehu gaammoonni kaameeli noosehura lekkatenni millisate yinannirichi dino. Minira e’eno woy gatinoha biirote looso gumulate kompiyuterete albaa wodhite ofoltanno, ka’a woyteno soofu aana cennite ofolte TV la`anno.
Ikkina tini rosichoho (araadote) yinanniri noosekkiti, saga’late garisennino hundanni qorophonniti, coommadoricho co’ontanni baxxannokkiti hagiirraame mancho shiima dirrara albaanni ‘’sukkaaretenna kolestiroolete mitiimma leeltannohe’’ yinise. Ikkeennano kayinni daafurunni sainohu ayeehuno dhibbu malaati noosekki daafo deisiissu. Diru albaani dirise gesoho iillasinni loosu giddonni gesotenni fushshinise. Mararsanno garinni gesso fultuhunni layinki soodo fayyimmase dirritanni hadhu, qoleno goofimarchoho wodanu daafurre xaadduse. Xaa yannara sukkaarete, kolestiroolete, wodanu xagganna wolootano beedhote xagga barru baala adhitanno. Konniicho hegersa hasiissannonkehu tini mancho xa noose xissora qara xa’mishshu reqeccishiishaancho korkaata ikkinosehu batise ofollate kora (prolonged sitting, sedentary life style) ikkasi wodanchate.
‘’Macca noosihu macciishsho’’ yinoonninte gede aleenni qummi assini dhagge rosiissannonkehu batise ofolla heeshshotenna fayyimmate mageeshsha busha ikkitannorooti. Tashshi yaannorichi kayinni ofollannita busha hekko qeelate dandiissanno tiro angankera noota ikkaseeti. Barru baali heeshshonke giddo shiimmaadda soorro assatenni xaphooma fayyimmankenna hobbaatenke luphiimu garinni woyyeessa dandiineemmo.
Borreessaanchu Jemsi Kiliiri borreessinohunna luphiima maala’lo afi’rinohu ‘Atomic Habits’ maxaafi aana qummeessantinoti amaalete hedubba bikku ale ofollanniha busha rosicho hunne riqiwotenni bisu millimillo barru baali towaanyo assi’rate horo noonsa wodho ikka dandiitannote. Kuni maxaafi amaalannohu rosichuwa soorrira dandiinannihu yannatenni yanna woyyaabbanni hadhanno shiimmaaddanna shota murantannokki soorruwa assatenniiti. Bisu millimillono rosicho assi’rate qaru coyi shiimunni hanafatenna dandaami bikkinni xa noonke loosu akati ledo kibbamannokkiha assate.
Lawishshu gede, xaphoomu loosinke sa’’aate wo’munni wo’ma soorrate sharramantenni sa’’aate sa’’aatentenni shiimu xiqqeessira millisate (barcimunni ka’ne uurra, biirote giddo qaafa, mitto lame deerra furga’ne loosunniwa higa— ) gumulatenni hananfo. Tenne assa hakka woyinti rosicho ikkitanno woyte; suutu suutunni kuri millimillote sa’’aatubba seedinsanninna ispoortete bikkanke yannatenni yanna lendanni ha’ra hasiissanno. Lawishshahono hurbaateho xeertote noo sagalete minira lekkatenni hodhine ita ikkitara dandiitanno.
Millisa hanbeemmokki gede injiino qooxeessa kalaqano hasiissanno. Lawishshaho bilbilinkera qilleessu bilbila wonshi’ra, ispoortete koattenna uddanna shotunni leellanno bayicho wodha, loosu miillanke qaagiissitannonke gede assa ikkitara dandiitanno. Togoonni kuri shiimmaadda rosichuwa lossi’nanna uurrinshu rosichuwa gede sufotenni heeshonke biso ikkite karsantannonke woyte fayyaaleessu heeshshote amanyooti hee’rannonke yaate.
‘’Agurie ballo! mitteno jiimete(ispoortete) yanna dinoena diinaggaawoommo!’’ yitinannirirano aleenni qummeessinoonni hayyo gumaamete. Millimmo ‘’murso (exercise snacks)’’ assi’ranna barru barrunku loosinke giddo rosichishi’ra jawa soorro abbitanno.
Barru baali loosinke giddo rosichishi’ra hasiissannonkere boode lawishshuwa qummeessate geeshshira; hanni lifte (jawu ijaari/ fooqe giddo babbaxxitino kifillawa giddatenna dirrate hulluuqisiissanno badiro) eantenni deerra kaxxine giddine dirrino, bilbila amandeemmo woyte ofollantenni qaanfanni hasaambo, boohaarate/waarete fulleemmo woyte kaameela horonsi’rantenni lekkankenni ha’no, kaameelanke xeerti’rino bayicho uurrinse shiima minna sa’ne qaanfo. Hattono loosinkewiinni mininkera hingeemmo woyte baasetenni woy taakisetenni ajiro mitto taqa (fermata) balanxe dirrine boco sa’’aate lekkankenni hodhino, mini loosaasinchonke ‘’rahi, waa abbie!’’ yine hajajantenni uminke ka’ne waa xorshi’no. Borreessaanchonke xaa xaanni ‘’hari-massi-abbi!’’ yine hajanjammonkunni uminkenni ofollinoommo barciminni ka’ne woraqata abbino, adhino. Xaphoomunni afi’noommo tunconni baala millinso.
Biironke giddo millisa, pushi api (pushup) dirra dandiineemmo. Xarapheeza/ barcimanke irki’ne quphi-gotti loosano wole doorshaati. Miteekke dagate womaashshi mite ikkierona — hi’’i! yaa bidhachishshunkero ofollinoommowa hee’ne woy ka’ne bisonke tittidha, anga lekka eratenninna suwisatenni millimmo assa dandiineemmo. Tenne rosichishi’rate bilbilinkera qaagiishshu qilleessi bilbila wonshi’rate mitte mitte sa’’aatenni ontu xiqqeessi ispoorte loosa dandiineemmo gede kaa’litankera dandiitanno. Marrotenni afi’noommo tunco baalantenni millinso.
Wole ragaanni seeda yannara ofolla jawaachishshanno rosichuwa ajishatenna hunate sharramano hasiissanno. Ammanshiishshaho ofollate sayisse uytannonkeri bilbilu, kompiyuterete woy TV iskiriine aana geeqamate rosichonke ajisha hasiissanno. Duuchinke barru baala mageeshshi yanna hunneemmoro nafa anfummokkinni bilbilanke kikkisatenni sayinseemmo. Kuni rosichi iskiriinete sa’’aate aana gawalo tugatenni taashsha xa’manno. ‘’Sai saoommona’’ yinanni woshshamme ‘’bunu minnara ofollino’’ yitannonke jaallanninni ‘’ilaala fullo, lekkate doogo ha’no’’ yitanno baxillaano batisi’ra woyyitanno.
Kuri shiimmaadda soorrubba yannate gedensoonni luphiima fayyimmate horubba abbitanno. Millimillo heeshshonke giddo balaxisiisatenni xaphooma fayyimmanke addintanni woyyeessa dandiineemmo. Batise ofollatenni daggannota ayirritinota dhibbu reqechishamme ajisha dandiinanni.
Qaagge! baalunku mannira ikkitannota mitte heeshshote hayyo wora didandiinanni. Qaru coyi mittu manchi baxannotanna rosichishi’ra dandiiinanni millimmo hanafate. Millimmuwa shotunni barru hoshshonke giddo eessa dandiineemmo doogo hasi’no. Millimmote dani ajono batiro millisa murci’raanchimmatenni sufisa hasiissanno. Mitte mittenti qaafo fayyimmate horo noosete. Shiimunni hananfo hakkiinni suutu suutunni millimmonke deerra yannate ha’rinshonni lendo.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Onkoleessa 28, 2017 M.D
