Galadu maariyye (Mpox) dhibbi ‘Genus Ortopox’ yaamantino Galadu vayiresenni daannoha taraawanno dhibba ikkanna dhibbunni amadamino manchi ledo bisu kikkisamanni woy dhibbunni amadantino saadanni mannunniwa taraawaranna horrote suudinni kalaqamara dandaanno dhibbaati.
Dhibbu afamino gara
Galadu maariyye (Mpox) vayirese Deenimaarkete faranjootu diru kiiro 1958 nni Galadu giddo afantinoha ikkanna umikki yannara mannu ooso aana afantinohu Dimokraatik Rippaablik Kongoteeti. Vayiresetenni umikki yannara amadaminohu Honsu agani qaaqqooti. Faranjootu diru kiiro 1980 nni maariyyete dhibba (Mpox) hunatenna kittiwaate kalqoomu deerrinni uurrase harunsite vayirese Mereerimu, Soojjaatinna Galchimi Afrikira sufotenni leeltanni afantanno. 2022 – 2023 geeshsha kalqoomu taraawo kalaqantino. Qamalenna amaaru afiinni Shikookko labbeemmeri babbaxxitinori shiimmaadda qansitanno saada dhibbaho reqeccaabbinoreeti.
Faranjootu 1970 gedensaanni Galadu Maariyye (Mpox) dhibbi mereerimunna Soojjaati Afrikira (Clad 1) nna Galchimi Afrikira (Clad 2) sa’’e sa’’e kalaqamino. Faranjootu 2003 nni Ameerikaho kalaqantino taraawo gobbayidinni e’anno dubbu saada (Calad 3) ledo amadantanno. 2005 nni hanaffe Dimokraatik Rippaabilk Kongote diru dirunkunni kumunni kiirrannire huluullammoonni xissamaano rippoorte assinanni.
Faranjootu 2017nni Galadu Maariyye (Mpox) dhibbi Nayijeeriyaho marro leelle wo’mante gobbaranna qachu gobbuwa hodhitanno daga mereero hala’lino. Faranjootu 2022 nni (Clade 1) MPXV korkaatinni Mpox taraawo Sudaanete giddo afantanno daramaanote mereershuwara kalaqantino.
Kuni dhibbi sircho, amma’no, dironna koo-tee badikkinni hiikkonne manchono amadara dandaanno. Danchumma kayinni rooru manni wo’munni wo’ma hurannoha ikkanna gamu kayinni quuxxotenni xissamaranna lubbamate geeshsha iillishara dandaanno. Dhibbu baxxinohunni qaaqquulle, godowunni noo amuwanna dhibba gargadhate dhukinsa ajino manni aana jawaatanno.
Tenne lamala giddo IFDR fayyimmate ministerenna Itophiyu dagoomu fayyimmate inistituute Galadu maariyye (Mpox) dhibba lainohunni gutunni xawishsha uyitinoti qaangannite. Lamenti uurrinshuwa xawishshinsanni gobbate giddo Galadu maariyyenni (Mpox) amadamino manni afaminota kultino. Uurrinshuwate xawishshi garinni; dhibbunni amadamino manni afamininohu Oromiyu qoqqowira Moyalete quchumiraati.
Vayiresete noota buunxoonnihu 21 barri marqu qaaqqi aana ikkanna amasi aana assinoonni buuxonnino vayiresetenni amadantinota afate dandiinoonni. Marqu qaaqqi annino qachu gobba harinota anfoonniha ikkanna marino qarqarto hattono manchu ledo xaadooshshu noonsa mannoota badatenna harunso assate looso hananfoonni.
Vayiresetenni amadamino qaaqqinna amasira balanxe qixxeessinoonni bande xagisate basera hasiisanno xaginaatenna harunso assinanni hee’noonninsa; uurrinshuwa xawishsha fushshitu yanna geeshsha akkimalu fayyimmate qarri dixaadinonsa.
Fayyimmate ministere; dhibbu Ahigurenkera leelli yannanni hanaffe gobbate giddora e’’annokki gedenna e’’iro nafa gawajjo iillishikkinni ittisate dandiissannota balaxote qixxaawo assitanni keeshshitino. Dhibba gargaratenna ittisate Itophiyu dagoomu fayyimmate inistituute giddo hedeweelcho dano qineesso mereersha uurrisse loossanni afantanno. Konni gobbaanni tenne vayiresenni amadantino yine huluullammoonni mannoota bande keeshshiinshanni uurrinshuwa qixxeessinoonniha ikkanna vayiresetenni amadantino mannoota xagisatenna hasiissanno owaante aate babbaxxitinori fayyimmate uurrinshuwa qixxaawo guddino.
Galadu maariyye (Mpox) dhibbi babbaxxitino Afriku gobbuwara kalaqamanni noo dhibba ikkanna qara loosu minesi Addis Ababaho assi’rinohu Afriku dhibbu gargarooshshinna qorqorshi mereershinna kalqoomu fayyimmate uurrinsha halamatenni dhibba gargaratenna ittisate mitteenni hala’lado looso loossanni afantanno. Fayyimmate ministereno kurinna wolootu hajo la’annonsa bissa ledo halamatenni dhibba gargaratenna ittisate gumultanni keeshshitino loossa kaajjishshe suffannota buuxissino.
Galadu mariyye (Mpox) dhibbi vayiresenni amadamino manni ledo xaadooshshu noosi manchi aleenni xawinsi malaatta (Buusano, iibbabba, umu damuume, badhete xisso ) nna wolootano leellishiro rahotenni fayyimmate uurrinshuwa mare hasiissanno buuxonna xaginaate af’ira hattono angate co’imma agadha, vayiresete malaatta noonsa xissamaano qooxeessira afuunna sanote maaske horonsiratenni hasiisanno qorophishsha assiranno gede woshshatto assitino.
Xaa yannara tini xisso mite mite qarqartora calla leeltinoha ikkasinni dagoomu masillaawikkinni rosantino heeshshonsa sufa dandaannota hattono fayyimmate ministerenna Itophiyu dagoomu fayyimmate inistituutenni fultanno yannate mashalaqquwa garunni harunsatenni umonsanna maatensa tenne vayiresenni agartanno gede huwachishshinoti qaangannite.
Galadu Maariyye (Mpox) hiittoonni taraabbanno?
Galadu maariyye (Mpox) taraabbanno xisso ikkitanna dhibbunni amadamino manchi woyi saada ledo kikkisamatenni taraabbara dandiitanno. Dhibbunni amadamino manchi foo’linanni bisu kifile kiifonni, gogu madanni woyi mannimmate du’namaano widoonni gamba yine kikkisamatenni, sunqamatenni, hanqafamatenni, siimu xaadooshshinna gogu kikkisamanni taraabbanno. Hattono dhibbunni amadamino manchi horonsi’rinno uddano, mini uduunnichonna wolootta coyubba kisatenni taraawara dandaanno dhibbaati. Godowunni noo amuwi vayirese godowu giddo noo qaaqqiwa sayisara dandaanno.
Dhibbu malaatta maati?
- Dhibbu malaatta leella hanaffannohu mittu manchi vayresetenni amadamihunni mitte lamala gedensaanni ikkanna mite mite yannara rahotenni woyi wole yannara gede’nite leeltara dandiitanno.
Rosantino malaatta kayinni
Iibbabba
Umu damuume
Mikitate xissonna daafuro
Gansho labbanno malaatta
Gogu aana fultanno mada/ woyi shifi yaa qara xawishshubbaati.
Tini gogu malaatta balaxxe duu’me shifi yee hanafe hakkiinnino darshite waa kuussanno. Aanteteno kuusino waayi dhoohe madi’ranno. Tini mada albaho, afuu giddo, anguwate aana, lekkate, gagasoho, sirote bissaranna labbeemme bisu kifillara fultara dandiitanno. Mada keeshshite moolte sholoolante ubbanno. Hakkiinnino dargu haaru goginni riqiwamanno. Ledoteno babbaxxitino basera mujajje darsha hanaffanno. Malaatta duucha woyte 2-4 lamala geeshsha keeshshitanno. Madate aaninni akeeka adhine laboratoorete buuxo assinara dandiinanni.
Xaginaatu
Qarunni xaginaatu dhibbunni amadamino manchi umosi wolu manniwinni badate. Iiibbabba woyyeessitanno dhagga adha woyi xissote woyyimma uyitanno xagga adha calla ikkitara dandiitanno. Mada hurteenna wolu gogi fula geeshsha umonsa callachisha hasiissannonsa. Kuni 3 nni 4 lamala geeshsha adhara dandaanno.
Dhibbunni amadamino manchi assa hasiissannosi qoropho
- dandaamiro mini giddo umosi bade keeshshiisha
- Anga marro marro hige saamununna waayinni hayishshira woyi sanitayizeretenni angate co’ichimma agadha
- Maaske wodha
- Wolu manni ledo gutunni horonsi’nanni uduunni hee’ra dinosi.
Galadu maariyye kittiwaate adha mada gargarate kaa’litanno. Kittiwaate baxxinohunni dhibbu noosi manchi ledo xaandihunni 4 barrubba giddo adha hasiissanno.
Dhibbunni amadamino manni roore anga wo’munni wo’ma hurannoha ikkirono aleenni xawinsi qorophishshunna gargarooshshu doogganni umonkenna dagoomanke dhibbunni agara hasiissannonke. Hiittoonni taraawannoro huwatatenni, malaatta buuxatenna gargarooshshu doogga harunsatenni vayirese gargarate, taraawo ittisatenna iillishshanno gawajjo ajishate kaa’litanno hayyo angankera noota wodancha hasiissannonke.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Onkoleessa 21, 2017 M.D
