Jajjabbanna gobboomu pirojektuwa mereerinni mittu gobboomu (Adey Abeba) istaadoome ijaarshaati. Tuni du’manna yannitte istaadoome ijaarshise goofanno woyte ispoortete maate sannate xa’mo qolatenni sae Itophiyu haammaata dannoomunna kalqoomu heewubba owaantisa dandiisannose yine heexxo tungoonnise. Ijaarsha hananfinkunni haammata yannuwa kiiranturono babbaxxitino korkaattanni amandoonni yannanni jeefisama didandiitino.
Mootimma muli yanna kawa istaadoomete ijaarsha gudate illacha uyte millissanni leellitanno. Ijaarshunni jeefishshu loosa amaddinota jawa sumimmeno tenne lamala giddo gumultino. Tinino mootimma Itophiyaho ispoortere sa’u lamala dirra adhitino qaafubba giddonni jawiidinna hexxo tungoonnisete.
Istaadoome gudate iillinoonni sumimme Afriku Albisanna haammata kalqoomu barcimma ikkino Addis Abbabira qoleno Itophiyaho ledote balchoomaati. Itophiyu ispoortete handaarinni kalqoomu barubbara baxxinohunni atileetiksete ispoortenni gotti yino su’mi noose gobbaati. Itophiyu daga widoonni baxxillaanchimmasennni kiiro mitte ikkitinoti lekkate kowaaserano Itophiyu dhaggetenni hambannikki sumudase Afriku lekkate kowaase Konfedereshiiinera (KAF) worase anfoonnite.
Bayi’ra heewote barera oliimpikete dhagge qaaggannonsare haammata qeelle culqu kuulinni borreessitinori qara beeddahe atileetoota laashshitinoti Itophiyu, dannoomunna kalqoomunni heewubba owaantisa dandaa hoogase duuchu gaabbannote. Konnirano kalqoomuno ikko dannnoomu wodho wonshitanno istaadoome hoogase jawa kaorkaata ikkite leellitanno. Kunino Itophiyu heewubba owaantisatenni afidhara dandiitannota ikonoometenna woloota horo hoolinose.
Konnira korkaata ikkite qummeessantanno hajubba mereerinni doobbiichu qeecha amadannohu deerransa agartinori ispoortete keeshsho bayichuwi hoogansaati. Qooxeessuwantenni qacalete hasatto wonshate ikko ispoorte baxxannota Itophiyu daga xa’mo dawartara dandiitannoti keeshshote bayichuwi deerru deerrunkunni hasiisanno garinni di’’ijaarantino.
Qoqqowuwante ijaarantino jajjabba istaadoomubbano hanafonsa garinni jeefishshinsabiifikkinni noo garinni dirra kiirsiisidhino. Biree istaadoomuwano ikkituro Kaafi wortinota shiimiidi wodho wonsha hoogansanni Itophiyu lekkate kowaase gobboomu gaamo (Waaliyootu) maaxamino xawo hasidhanni woloota gobbuwara horrotenni godo’late gadachantunkunni dirra kiirantanni no. gobbate giddo gumulantanno atileetikstete heewubba qixxaawubbano ayirritinonna injiitinokki garubba giddo gumulantanni keeshshitino.
Tenne mudditinota ispoortete mitiimma tirate mootimma sa’u 7 dirrannihaammata loossa gumultanni keeshshitinoha ikkanna; luphiima womaashsha dunatennino ijaarshuwa rakkonno gede assate, woyyeessonna haaruudde ijaarshuwa gumulantanno gede loosate aana leellitannoti anfoonniti.
Konni kaiminnino aantino lame dirra giddo Itophiyu kalqoomu deerra agadhitinota yannitenna du’ma istaadoome heedhannose gede gumulloonni gobboomu istaadoomuwa jeefote fooliishsho sumimme yannara qummeessinoonni. 2009 M.D albaanni hananfoonnihu gobboomu istaadoome ijaarshi umikki fooliishsho ijaarshi goofinoha ikkirono layinki fooliishsho ijaarshi babbaxxitino korkaattanni sufa danda hoogasinni loosu murame keeshshino.
Muli drra kawa IFDR Xaphoomu Ministirchi Abiy Ahimedi (D/r) hixamanyenni Yunayiitidi Arebi Immireeti mootimmawiinni afi’noonni 50 miliyoone Doolaare ali woxinni fooliishsho lamete gafihu mittu ijaarshi sufanno gede assinoonniti qaangannite. Xa kayinni layinki fooliishshohu layinkinna sayikki gafi ijaarshooti (jeefote loossa) FIFA nna KAF deerra agadhitino garinni sufanno gede fultinota kalqoomu garfo qeelinohu Chayinu Komunikeeshiini Konistiraakshiini Kampaani (CCCC) ledo sumimme gumulloonni. IFDR Budunna Ispoortete Ministircho Shiwiiti Shanka sumimmete aana istaadoomennita jeefote fooliishsho ijaarsha gudate pirojektera 18 bixxille 6 biliyoone Birri sumimme malaatisamase qummeessitino.
Hasaawisennino ‘’istaadoomete ijaarshi soorrote albaanni hanafame gongo’manni keeshshinoha ikkanna; Xaphoomu Ministirchi Abiy Ahimedi (D/r) umisi kakkaooshshinni Abudaabi mootimma ledo assinoonni dippiloomaasittete loosi seyoonni 57 miliyoone Doolaare pirojekte 7 agannara albaanni malaatinseenna xa maala’lisanno jeefishshi aana leellitanno’’ yitino.
Ministirchote xawishshi garinni, fooliishsho lamete layinkinna sayikki gafi sumimme Adey Abeba istaadoome xibbunni xibbe loosose jeefisatenni hiitteeno kalqoomu godo’luwa owaantisa dandiissannote. Kaafinna Fiifu deerre wonshitanno gedeno rosichu noonsa bissa xiinxallotenni baddino garinni gattino loossa gumulantanno. Kunino Itophiyu ispoortete latishshi seyoora jawa qeelle assine adhinanniho. Konnirano baxxino illacha, harunsonna massago aatenni shiqe irkisanni leellannoha Xaphoomu Ministircho Abiy (D/r) ispoortete maate su’minni galata hasiissanno yitino.
Gobboomu istaadoome istiraakcheraale dizayine qixxeessaanchinna Amaalaancho Uurrinsha ikkitinoti HM Injiineringi Maneejingi Dayrekterchi Messele Hayle (D/r); sumimmete giddo eessinoonni loossa aana tittirsha uyno.
Konninnino umikki fooliishsho konkiriitenna mitte mitte gobbate giddiidi godo’le gumula dandiitanno kifilla hattono meedunna dodanshote memi qixxaawo loossa gumulante gooffino. Layinki fooliishsho loosino konnira muro uynirono jeefishshisinni mitiimma korkaatinni hoollanni gede assinoonni. Hakkuyi gedensoonnino Xaphoomu Ministirchi Abiy Ahimed (D/r) hixamanyenni fooliishsho lame umikki gafa giddiidi, meedu(iilline higate godo’le assa dandiisanno) nna kaameela uurrinsanniwa (1 kume 500 kameella amadanno) loossa jeefishshi gumulamino.
Fooliishsho lame gafa lamete deerrasi agadhino godo’laanotenna atileetootu uddidhanno kifilla, tuqu xaadooshshuwa owaantamantanno kifilla hattono luphiima woxe xa’mitannori tekinoloojete loossano mitteenniiti. Sayikki gafira kayinni 70 miliyoone Doolaare fulo xa’manno yine hendoonnihu gaata diwate loosi gumulamanno. Istaadoomete ijaarshi goofanno woyte kalqe boowenna Afriku boowe cufote godo’luwa owaantisa dandaannohu deerra mitto wonshitannoha ikkanno. 60 kumi barcimi hee’rannoseti du’ma istaadoome ijaarshiti jeefote loossano lame diro ajjino yanna gooffe Itophiyu owaantisate mixidhino 2029ki Afriku boowera iillitannotanooti amaalaanchu xawisinohu.
Gobboomu istaadoomeha jeefote loossa gumulate sumimme einohu Chayinu Komunikeeshiine Konistiraakshiini Kampaani (CCCC) Manajeri Misteri Siini umisi widoonni uurrinshansa Itophiyaho 20 dirra loosu rosichi noosihanna 127 ikkitanno pirojektuwa gumula dandiinoha ikkasi qummeessino. Xaano noonsa wolqa baalantenni wo’ma yannanna illacha aatenni pirojekte worroonni yannanninna isilanchimmanni gumulte aate qixxaabbinore ikkansanna ammanamme tungensa tenne pirojekte uynoonninsa daafirano galatasi shiqishino.
Luphiima fulo assineennansa jajjabbaanna heewubba owaantisatenna gobboomu gaamono horrammetenni qolate dandiisanno gede yaatenni halamme assinanninni istaadoomuwa ijaarshinni sainohunni qoxxeessuwante dagooma beeqqisiissanno keeshshote bayichuwa ijaarshino jaawa illacha uynoonnisi hajooti. Konninnino sa’u 7 soorrote dirranni ispoortete latishshinni haammata seekkino loossa gumulamansa Ministircho xawissino. Baxxinohunni IFDR Xaphoomu Ministirchi Abiy (D/r) kakkaooshshinni calla 19 base aana 34 ispoortete waarranni bayichuwi ijaarama dandiitino. Kuri bayichuwano sase mittetenni yaamamatenni woshshantanno mereerimu deerri noonsa qacaloota qooxeessuwansara ispoortete millimilluwara beeqqaano assitannoreeti.
Xaphoomunni sa’u soorrote dirranni 10 kumi 494 haaruudde ispoortete keeshsho bayichuwa ijaarsha hattono keeshshitino istaadoomuwa sissonna deerru woyyeessuwa gumulloonni. Kunino 7 dirrahu ispoortete latishshi hodhishshi seyinohonkanni yaate dandiisannoho. Korkaatuno ispoortete aana soorro abate qacalenna qaaqquullu beeqqitannonna ispoortete noonsa wolqa boowirsidhanno mereerimunna shiimiidi deerri noonsari ispoortete keeshsho bayichuwa hasiissannota ikkansanni ijaarshinsa aana mixi’ne loosa ispoortete gumaamimmara umisi kaa’lo assara dandaannoha ikkasinniiti.
2010 M.D kayse gobboomu deerrinni 2 kumi 500 geeshsha ikkitanno haaruuddunna mereerimu deerransa agadhitinori ispoortete keeshsho bayichuwa ijaarantinoha ikkanna; kuri mereerinni 1 kumi 300 ikkitannori Addis Ababu Quchumi GAshshootira calla afantannore ikkitinota Ministircho leellishshino. Konnira midaadoonni koriiderete latishshi garinni hattono wowete gobbate noo gobboomu pirojektootinnino ispoortete keeshsho bayichuwi e’anno gede assinoonniha ikkanna; xibbe kiilomeetirenni bikkinanniti injiitinoti shalleette gulunfanni dooggano eessa dandiinoonni.
Dagoomu hee’ranno qooxeessuwara hattono qacalootu rossanno basera bisu millimillo assitanno gede hende ijaarroonni mereerimunna shiimmaaddu deerri noonsa keeshshuwanni sainohunni jajjabbaanna istaadoomuwa aanano haammata loossa gumulantinonsa dirraatinkannino.
Baxxinohunni bashsho istaadoomuwa deerransa woyyeessa Kaafi deerra (standard) wonshitanno gede assate mootimma adhitino murci’raanchimmanni loosantanni leellitanno. Kuri mereerinnino Bahirdaarete, Dirredaawu, Addis Ababunna Abbebe Biqili istaadoomuwa kaysa dandiinanni. Haruudde istaadoomuwa ijaarshino harisamanni nooha ikkanna; Arbaamincete, Halaawunna Aqaaqqi Qaalliti muli yannara hanafante jawaachishantanni noo keeshshuwa ikkansa Ministircho xawishshisenni leellishshino.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Badheessa 25, 2017 M.D
