Mitte gobbara duucha lophora qaru qeechi noonsa yine ammannanni hajubba mereerinni dagate fayyyimma balaxxe ka’annote. Qansootu fayyimmansa agaranteennanna heeshshonsa deerri woyyaaweenna laashshaano ikkitanno woyte gobbate miinjinna lophono hattonni halaale ikkitanno. Gurchotenni kayinni fayyimma raaqqannori taaraabbannonna taraabbannokki dhibbuwa qansoota gawajjitanno yannara hallanyunni sa’inoti gobboomitte danote bidhatto golantanno.
Dagate fayyimma agarsiisa dandiinanni doogga giddo mitte qansootu saga’la (saga’late amanyoote-Nutrition) woyyeessa ikkitinota handaaru ogeeyye coyidhanno. Daga vayitaaminetenni jiroo’mitinota, hasiisannoha taalo sagalete amanyoote harunsitannoha ikkiro dhibba dandaate (reqeccamme ajishate) kaayyo hala’lado ikkase coyidhanno.
Wo’ma sagale anje harunsite daggannota qaaqquullu quunxenna/ciigga/ qelpheephote anje gatisatenni; dagganno ilamara wo’ma fayyimma heedhannosenna gobba riqibbannota ikkitanno gede sagalete amanyooti ayeerichirano aleenni luphiimu qeechi noosita handaaru xiinxallaano hegersiissanno.
Kalqete Fayyimma Uurrinsha mashalaqqe leellishshanno garinni sagalete amanyooti anje ledo amadante daggannoti quunxenna fayyimmate xe’nera korkaatootinsa duuchu danireeti. Qarunni kayinsanniri buximatenna moollete hala’la, kiphonna horrama qummeessinannireeti. Kuri xiibbanno korkaattanni kalqenke aana haammata miliyoone qaaqquulli hasi’nanni qelpheephora woroonni ikkite ilantanno; quuxate, qelpheephote anjenna hojjate hara’ma xaaddannonsa. Uurrinsha tenne fayyimmate xe’ne gargarate kalqoomu hixamanye assate, haranchonna seeda yanna timo fushshatenni gumulate aana leellitanno.
Mashalaqqete garinni ikkiro kalqoomu deerrinni quuxate bikka ajishate, amuwunnita godowinni noo yannata Vayitaaminetenna Foliiki Asiide anje ajisha, qaaqquullu amate unuuna afidhanno gede jawaachishshanno hospitaalla, kilinikootanna fayyimmate mereershubba halashsha labbanno pirojektuwa amadde loossaanni noota leellishshanno. Quuxxino qaaqquullira uynanniti bowirsitanno sagaleno sagalete amanyooti anje ledo amadante kalaqantannota fayyimmate anje xagisate dandiinannita coyidhanno.
Kalqoomu Fayyimmate Uurrinsha mashalaqquwa leellishshanno garinni, Awuropu Kiiro Garinni 2020 calla baattonke aana 149 miliyoone qaaqquulli quuxate woy ciiggate iillitino.
Itophiya sagalete amanyoote woyyeessatenna Itophiyaho leeltannota quuxate /ciiggate/, qelpheephote woroonni ilamanna taaltino sagale anje ajishate 2007 M.D Seqoxu qaalu sheemaate gumultino. Sumimme haammata woraddaranna baadiyyete qooxeessuwara hala’ladunni kalaqantanno quunxe ajishate mixidhinotenkanni. Hakko garinni Itophiyu Daga Fayyimmate Institiyute mashalaqqe aana safantinoti pooliisete qaafubba, irkonna mitiimma hala’ladunni leellitannonsa bayichuwa badate dandiissannota sayinsete xiinxallo loossa gumultanno.
Seqoxu qaalu sheemaati pirogiraame gummaamimmasi leeltinoseta, rakke gumulote widira eatenni soorro leellishshino pirogiraame ikkase Fayyimmate Agarooshshi Ministeere fushshitino mashalaqqe leellishshanno. Gobboomu deerrinni sagalete amanyootenna niyutirishiinete looso tantanamino lifixishshinni kaajjishate dandiissanno haammata pirogiraamubba gumulantanni nootano mashalaqquwa leellishshanno.
Dokteri Indaale Amaare Itophiyu Dagate Fayyimma Institiyute sagalete sayinse xiinxallaanchonna divizhiine soreessi yaanno garinni taaltino sagale anjenni kalaqantanno hude gargadhate uurrinshansa duuchu dani hixamanye assitanno.
Xiinxallaanchu xawishshi garinni; gobbanke tenne irkissanno pooliise fushidhe gumulote aana hosiissino; konninnino hobbaatinsa agaraminori latissanno sagalla baalante qooxeessuwara tuqqinorenna suffinore ikkansa buuxama hasiissannota; irshunni kayisse sagalete gawate geeshsha sagalete hobbaate buuxa, gibrinnu laalchuwa sagalimmate hobbaatensa buuxa; sagalenna taaltino sagale xaadooshshe kaajjishate aana loossanni noota coyi’rano.
Xintantunkunni 100 diro ikkitinoseti Itophiyu Fayyimmate Institiyute Itophiyu daga fayyimma woyyeessate loossanni noo sayinsete xiinxallo looso kulanni Dokter Indaale Amaare; gobba hude, taaltino sagale anjenna sagalete hobbaate tirate assitanni noo hixamanye tittire coyi’rino.
“Ayee mannino sagalete hoonge woy taalo sagale hooga dinosi; ninke loosi lubbo baxxinohuunni qaaqquullenna amuwa gatisate’’ yaatenni saga’latenna sagalete amayooti ledo xaadinohunni isi loosanno handaari gumulanni nooha sayinsete xiinxallo looso xawisanno.
Xiinxallanchu halanti mootimmuwate Uurrinsha kalqoomu xiinxallo kaima asse huwachishanno garinni kalqenke aana AKG 500 miliyoone shiqanno manni 2030 rumuxxitino hude xaaddannonsa. Itophiyuno tenne mitiimma tirate kaajjite loossanno gobbuwa giddo ikkitannota kullanno. Tenne kalqoomu bidhatto harunsite dironsa ontu woroonni ikkitino qaaqquulli quuxatenni, sagalete anjenninna hasi’nanni qelpheephora woroonni ikkate bidhatto noonsa.
Inistitiyutenniti gobboomu mashalaqqe leellishshanno garinni 2019 AKG 37 anga ikkanna 2022 noo mashalaqqe leellishshannohu kayinni 39 anga widira gotti yinotaati. Qelpheephote woroonni ikkite ilantannori kayinni 2019 lamala anga ikkannohu nooha ikkanna 2022 kayinni 11 anga widira gotti yitino.
Dokter Indaale Inistitiyute xiinxallotenninna saga’late amanyooti aana gumultanni noo loossa odeessaanote egensiisino harancho niwaawenni leellishino garinni; Itophiyaho ontu dirira woroonni ikkitino qaaqquulinni shoolu giddonni mittu taaltino sagale anjenni xaaddannosi. Konni korkaatinni fayyimmansa, albillichote heeshshonsanna rosinsa aana busha gawajjo iillishannonsa. Tenne mitiimma hegersatenninna sayinsennita fayyimmate tiro aana illacha assatenni inistitiyute xiinxallote gumma fushshitanni leellitanno.
Inistitiyutetenni loosantanni noorinna gumulantanno gede amaalete hedo uyinoonninsa hajubba mereerinni maxinete giddo karsantanno Ayodiine, Fooliiki Asiidenna maate vayitaamine horonsidhanno gara woyyeessitanno laalchuwa shiqisha afantanno. Konni garinni Maxine jiroo’minse sagalimmate hosiisa dagate fayyimma agarate kaa’litannota assinoonni xiinxallo gumi leellishanno. Amuwu Fooliiki Asiidenninna Ayodiinetenni jiroo’mitino maxinenni sagalensa qixxeessi’re saga’lansa fayyimmansa agaratennino aleenni iltanno qaaqqi mure qaaqqimmasinni hanafe fayyitte heeshsho afi’ranno gede assanno.
Dagate Fayyimma Inistitiyute gumultanno sayinsete xiinxalluwa mereerinni taaltino sagate anje (malnourished) noonsa qaaqquulle xagisate haaruudde doogga leellishate. Konni ragaanni inistitiyute ragiweeltinonna yanna adhitanno xagishshootinninni xaanxoonni latisaano sagalla barru baala aa gumaamo assitannotanna hexxo uytanno malaatta leellishasi assitanno sayinsitte xiinxalluwanni leellishshanni no.
Itophiyu wodiidinni soojjaati; galchiminni aliyye geeshsha addi addi budu sagalla giduwa laashshinannise gobbaati. Kuri budu sagallanna gobbate giddo shotunni laashshinanni gide garunni horote aana hossoommero latisaano coyibba amaddinonna taaltino sagale hasatto wonshitara dandiitannore ikkitinota Dokter Indaale coyi’ranno. Lawishshahono atara, anchote, baaqeela labbinore kaysanno. Gidu vaytaaminetenni jiroo’minoha ikkasinnino aleenni diilallote akati hekko dandaannoha ikkasi hegersiisanno. Inistitiyute gide daga horonsidhanno gede jawaachishanna horonsa sayinsitte xiinxallo hayyonni buuxate loossa loossanni leellitanno.
Dagate Fayyimma Inistitiyute gumultanno loossa mereerinni qansootu fayyimma danote aana tugganno hadhaamma coyibba karsantinonsa sagalla dagoomu horonsi’rannokki gede gamba assanna huwanyo kalaqate aanaati. Kunino daganniha sagalete amanyoote hembeelate aleenni taaltino sagale adhinnanni ha’rinsho wirannoha ikkasi Dokter Indaale coyi’ranno. Baxxinohunni malawunni, buurunninna adote labbino sagalla aana karsantannori hadhaamma coyibba aana qorowo adhinanni gede loonsannita hegersiisanno. Hadhaamoricho karsitanno daddalaano qajeelatenninna assootunni qorophitanno gede huwanyo kalaqate qeecha fultanni nootano qummeessanno.
Wole widoonni inistitiyute rosaano itisate amanyooti aana umise widiidi qeecha fultanni noota kaysatenni baxxinohunni sagalsiisa taaltinonna sagalete amanyooti wodho wonshinoha ikkanno gede uurrinshuwate ledo loossanni noota coyi’ranno. Konninnino rosaano sagalensa aana barrunni mitto quuphiicho afidhanno gede assa rosinsa aana baqqeenyenna wo’ma wolqa aa dandaannonsata xiinxallotenni buunxoonnita kaysino.
Laafa saga’la hude calla ikkitukkinni dhibba dandaate wolqa daafursitannota Dokter Indaale coyi’ranno. Qacalennita angoolete lopho ajishatennino aleenni jajjabbu loosinsa wowe aana gumaamma ikkitannokki gede assitanno yaanno. Fayyo saga’la kaajjado daga kaima ikkasenni tenne aana illacha assine loosa hasiissannota kaysanno. Mootimmano tenne timo seekkate Itophiyu gobboomu sagaletenna taalo sagale istiraateeje (2020-30) wortino timo garinni baalunku qansichi hobbatinsa agarantinta babbaxxitinota taalo sagalla afi’ranno gede assa ikkitinota coyi’ranno. Konninnino fayyo saga’late gara rosiisa, hadho gargadhanna danote yannara kalaqantannota sagalete anje gargarate loossannotaati coyi’rinohu.
Mootimmanna fayyimmate handaari aana loossannori gobbommunna kalqoomu uurrinshuwa wortino timo seekkino ikkitanno gede; sagalete anje mitiimmanni kalqantannota qaaqquullu reyoo, quunxenna agarrannihura woriidi qelpheepho adhite ilama gargarate tuqu xaadooshshuwa halaalu aana safantino mashalaqqe iillishatenni halama hasiissannonsa yaanno Dokter Indaale.
Tuqu xaadooshshuwa Itophiyu saga’late biddissa yannisate; loosidhe galtinori diilallote amado dandaaanno gidde laashshitanno gede, sagalete amaale akatoomunni harunsaanote tuqisatenna rosiisate rosu minna, kilinikootunna gobboomunna kalqoomu uurrinshuwa ledo halama hasiissannonsata amaalensa hedonni kayissanno. Baxxinohunni mashalaqqete aana safamintino amaale dagate iillishatenni qansootu uminsara, maatensaranna gobbate latishshira udumitte horo heedhannonsa gede loosa hasiissanno yaanni amaalanno.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Badheessa 25, 2017 M.D
