Ayirradda nabbawaanonke, techo fayyimmate qoolinkera la’neemmo hajo afuu dandoo xagishshi ledo amadantinota ikkitanna tinino coyi’rammete afii widoonni qaaqquullunna jajjabbu aanano leellitannota babbaxxitino mitiimmuwa xagishsha lainohunni- afuu xagishshi mayimma, hiittoonni uynannironna hiittoo mannira xagishshu hasiisannonsaro hattono hiittoo garinni gumullannironna hakkuri labbinore shiqinshoommo’ne.
Addis Ababaho Yekaattiti 12 Hospitaalera Meedikaale Kolleeje afuu dandoo xagishshi ogeessiwiinni afi’noommo mashalaqqe garinni; umikkihunni coyi’rammete afii woy afuu xagishshi (speech or language therapy or pathology) yaa mayyaate yitanno hedora afuu xagishshi yaa qaaqquullunni kayse jajjabbu geeshsha noo mannira xaadooshshunna coyi’rate dandoo woyyeessate uynanni xagishshi danaati.
Coyi’rammetenna afuu xagishshi hasiisannosi manni afoo hegersate dandoo mitiimma noonsari; afoo xawisate dandoo mitiimma xaaddinonsari; egemmatenna saga’late mitiimuwanni gawajjantinori; huurote mitiimmanna qoonqote mitiimmuwa (Fluency disorders) xaaddinonsari qummi assinannireeti. Hala’linshe xawinsiro kayinni qaaqquullunna jajjabbu yaannohunni beenke la’’a dandiinanni.
Umikkihu qaaqquullu widoonni nooha la’neemmo woyte coyi’ratenna afuu xagishshi hasiisannonsa yinanniri sagale saga’late yaano xuuxxo goshooshate/ qanate, egemmate, afuu mikita hajajate woy milli assate mitiimma xaaddinonsari, kokkete woy sanote dadhamme mitiimma kalaqantinonsari, coyi’ra hasiissannonsa dirinni coyidhukkinni gatturo; dirinsanni agarranniti coyi’rate isilanchimma hooggunsaro, qoonqote tuqqo ledo amadantino mitiimmuwa kalaqantunsaro; ootizimi mitiimma xaaddunsaro; rosate dandoo lawishshaho nabbawa, borreessanna shallagote dandoo mitiimmuwa heedhunsaro; babba, qaallate soro leellitannonsa woyteeti.
Ledotennino nervete amanyooti ledo amadantino mitiimmuwa korkaatinni daggannoti nervete xisso korkaatinni rosantinokki dawaronna rosantinokki huuro kalaqantanno woyte; macciishshate ledo amadante coyi’rate mitiimma heedhannonsa woyte coyi’rate dandoo buuxonna xagishshi hasiissannonsa.
Gobbate gede oosote ledo amadaminohunni jifonniha ikkinonkehunna xagishsha mitiinsanni noo qarri oosonnihu elektiroonikise horonsi’rate gari bikka worroonnisiha ikka hoogasiiti. Ikka noosekkiti ooso seeda yannansa mobayletenna televizhiinete ledo sayissanno gede assate mitiimma.
Konninnino akatinsanni, coyi’rate dandoonsanni ajjinorenna mitiimmate giddo e’inore ikkitanno. Konnirano ila maate assitannori ba’’annonsa woyte xagishshu uurrinshawa dagganno. Mitiimma tirateno jaw yanna adhanno. Kuni kayinni woloota xagisamaano yanna adhanno gede assanno.
Mitiimmate gari shotunni tiro uynanniha ikkirono, ila maate yannannire ikkittanno yitanni agurtanna haammata ooso boorrasu giddora e’anno. Konninnino coyi’rate dandoo mitiimma xaaddanni noonsa. Ballunkurinnino roore kayinni akatinsa soorrama huluullissannote. Konninnino umonsa hunate geeshsha iillitanno ooso ikkitara dandiitanno.
Suffino ilama aanano tugannohu bushu caali hee’rannosi. Ikkinohurano ila maate tenne hedote worte hala’ladunni loossara hasiisannota kawaanni qole qaagiissanno.
Jajjabbu widira dangeemmo woyte kayinni surrete gawajjo (traumatic injury); istirooki; hawate mitiimma (dementia); qiniidi surre kifile gawajjo; dhibbu korkaatinni dagganno coyi’rate, afuunna qoonqote mitiimmuwa; babba woy hasattote aana safantinokkiti qoonqote marro kalaqama heedhanno woyteeti xagishshu hasiisannosita amaallannihu yaanno Dokter Akaalu.
Xaginaatu ogeessi yaanno garinni; nervete amanyootinni amadantino mitiimmuwa korkaatinni daggannoti nervete xisso coyi’rate qoonqo raaqamate korkaatinni daggannori rosantinokki dawaronna rosantinokki huuro (Adult speech apraxia) hattono xaadannohu nervete dhibbi coyi’rammetenna afuu xagisaanonni xagishsha uyinanninsa gede gadachantanno xawisanno.
Coyi’rate xagishshi Itophiyaho hiittoonni hanafaminoro xawisanni xagishshu gobbate gede rosaminoha ikkinokkitanna ikkado ogeeyye noosikkiha ikkasi xawisanno. Duuchu hegerse xagishshunniwa diha’rannonkanni yaanno. Konninnino shimmu manni xagishsha afi’rate Yekkaattiti 12 Hospitaale daanno. Hospitaaleno manaado ogeeyye amadde looso hanafanno gede ikkitino. Seeda yannara gaangaanunna sanote dadhamme ledo amadante dagganno coyi’rammete mitiimmara calla xagishsha uynanni keeshshinoonnita kaysino.
Isi xawishshi garinni; xa kayinni babbaxxino garinni dagoomu huwanyo afi’ranni noohura; hurte hadhanno mannooti bati’ransanni kainohunni hospitaalete garinni xagishshu hala’la noosita ammanne no yinoonni xagishsha uynanni leellinanni. Ikkollana kayinni xagishsha hasi’rannohunna xagishsha aanno ogeessi taaltinore di’ikkitino. Ledotennino xagishsha uynanni woyte yanna hasi’rannoha ikkasinni hasiisanno garinni uyanannikki gede assino.
Konni garinni gawalame gatannokki gede kayinni babbaxxitino doorshuwa horote aana hosiisate loossa loosantanni no. Mittu ledote rosicho mini giddonna rosu minna qooxeessira assitanno gede ila maate ledo shiqe loosanno. Jajjabbahono ikkado amaale aanno.
Konne xagishsha uytannori coyi’ratenna afuu xagisaanchi woy Paatooloojisti ogeeyye ikkitanna; xaa yannara noori kiirotenni 20 disa’anno. Tenne kiiro amande kayinni barruni sayinse yitannohu shoolunni ontu manni geeshsha xagisa hasiissanno yitanno. Ikkeennano mitte fooliishshono nookkiha 10 manna owaatisatenni xagishsha dagoomaho iillishate wo’naallanni hee’noonnita xawisanno.
Mannu xagishshunniwa ha’ranno gede gadachitannonsa coyi garinni la’nanniho. Umikkihu kalaqamunni mitiimma xaaddannonsa woyte ikkanna; layinkihu mannu loosino dano korkaatinniiti. Konni ragaannino coyi’rate xagishshi lamente mitiimmuwara tiro abbanno xagishsha ikke owaatanni leellannota Dokter Akaalu xawisanno.
Coyi’rate xagishshi roore yannara rosiisi’ratenninna qajeelshunni gumullanniha ikkanna; qara qara ikkitinori borrote xagishshi; coyi’rate xagishshi; maccate irkote uduunne wodhatenni loonsanni xagishshi; qaagatenna egemmate rosiishshuwa assinanni xagishshootaati. Owaantensa uyinanni woyteno babbaxxitino doogga horonsi’ratenniiti. Mitte qara kayinni coyi’ra xagishshu ha’rinshonni mitiimmate dananna mariachi korkaatinni mitiimma iillitinoro afanna hakkiinni sainohunni hittoo xisso dani ledo xaadooshshu noosironna hittoo xisso woy dano ledo amadante mitiimma kalaqantinoro la’nanni. Hakkiinni mitiimmate garinni babbaxxitino xagishshu hayyuwanni tiro aate wo’naallanni.
Coyi’rammenna dandoo woyyeessitannoreeti yine uynannihu coyi’rammete xagishshi rosiishshuwanna qajeelshuwa diro; xisso hee’ranna hooga; mageeshshi deerrinni mitiimma kaajjinoha ikkinota; noosi mitiimma daninna hasatto maa labbannonna hattoo coyibba la’ne hakkuyi aana kaima assatenniiti. Qajeelshu ha’rinshono aantaanchimma nooseta ikkite; kaajjishantannohu afantanno gumma aana irkisamatenniiti.
Uyinanni qajeelsha garunni harunsanna aa dandaa hoogiro xissamaanchu hasi’nanni guma leellisha didandaannona yannantenni lende garunni la’nanni. Korkaatuno kuri mitiimmuwa giddo noo oosora coyi’rammete xagishsha aanno manchi akata bada; akata hegersanna tantana dandaannoha ikka noosi. Xagisi’raanchu seeda yanna saysanno bayichino soorrote hasiisannohonna mini giddonna rosu mini giddo hattono loosu basera xagishshu bayichinni ledotenni wo’naalsha assitanno gede amaallanni.
Dokter Akaalu yaanno garinni; coyi’rate xagishsha uynannihu mittu manchinni calla di’ikkino. Xagishshu ogeeyyeno ikkituro babbaxxino handaarinni beeqqaano ikka hasiissannonsa. Korkaatuno xagishshu hasiisannonsa bissa babbaxxitino mitiimmuwa gawajjamaano ikkitara dandiitanno. Hakko daafira xagishsha assinanni woyte umo assine hospitaalete gumullannihu loosi baalunku handaarira nooti xagishshu ogeeyye gamba yite mitiimma la’’ate.
Aanchineno umo adha hasiissannosi xagishshi aana hasaawa assineenna xagisamaanchu umikki xagishshira eanno. Deerru deerrunkunni mitiimmuwasi la’neenna wo’ma xagishsha afi’ranno gede assinanni. Xagishshano konne gara hedote worino garinniiti loonsanni hee’noonnihu yaannino lifixishsha hiittoonni harinsanni hee’noonniro kulanno.
Yekkaattiti 12 Hospitaale Meedikaale Kolleeje coyi’rammete xagishsha uyitanno woyte hasiissanno coyibba wonshatenniiti.
Mittunna qaru qoleno wo’ma xagishsha hospitaalete hee’ranno gede assate. Ayee xagisamaanchi wole fayyimmate buuxora wole hospitaale diha’ranno. Hakkonni baalanka xagishsha afi’re fayyimmasi bireewa higgeenna fulanno. Coyi’rammete xagishshino kolleejete hasiisanno garinni aamama dandiinohu mitiimma deerru deerrunkunni la’’amasenniiti. Togo ikka hoogoommero noo ogeeyye garinni daannohura iillisha didandiinanninkanni yaanno.
Coyi’rammete xagishshi akatisinni gadachinoha ikkanno tunceessi batinye ikkasi qummeessinohu Dokter Akaalu; qara qara ikkitinori saga’latenna xaadooshsheho mitii’ma ikkitinota coyi’ranno. Korkaatuno kuri lame loossa manchi beetti lubbotenni hee’rasi hajo kaajjishshannoreeti. Ikkinohurano coyi’rammete xagishshi widoonni bireewa qolla gadachitanno. Hakkuyi ka’a kayinni mitiimma halanyunni sa’e daganna gobba gawajjitanno.
Hiitto yiniro mitiimma hanaffannohu oosotenniiti. Coommado yannansa ila maate garunni la’annokki gede assitannonsa. Oosono wodani gede darawonsa ledo xenxeqqite lophitannokki gede golannonsa. Jajjabbuno ikkituro iillitinonsa hedeweelcho dano korkaatinni loosonsa albi gede loosa didandiitanno. Mannunni iffantara dandiitanno.
Tunceessu hedeweelcho ikkinohurano shotunni hasidhinohano afidhannokki gede assannonsa. Kuni kayinni gobbate aana sumudansa wortannokki gede golannonsa. Ledotennino gobba insawiinni afi’ra hasiissannose horo afidhannokki gede assanno. Kurinninna labbanno korkaattanni xagishshu gadache hasiisannoha ikkasi ammanne loonsanni hee’noonni yaanni Dokter Akaalu xawisanno.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Badheessa 11, 2017 M.D
