Farcote handaari owaante woyyeessatenni dagoomu hasi’ranno owaante lifixanna kasseenya lossitannota assate mootimma illachunni loossanni afantanno.
Qixxaawote kifilenkeno tenne lamala wosinchu gafinni Sidaamu Qoqqowi Farcote Biiro Sooreessi kalaa Mato Maaru ledo keeshsho assatenni qoqqowoho farcote amanyooti loossa gummaamimmanna xa’mamaanchimmatenni hattono handaara yannitte tekinolojenni irkisate loossa lainohunni wosinchinke uynonke xawishsha aananno garinni shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna.
Bakkalcho:- Farcote Biiroti qara sokko maati?
Kalaa Mato:-Farcote Biiroti qara sokko seeru aliidimma ayirrisiisanna qoqqowoho latishshunna danchu gashshooti hee’ranno gede hattono dimokiraasete amanyooti bowiranno gede assate. Kuri illachubbarano sokkote gede amandoonni hajubba no. Kunino, seeru huwanyoote kalaqa, assootinsanni hunaano ikkitino qansooti aana seeru aliidimma buuxisiisa hattono labbino loossa gumulate.
Bakkalcho:-Sidaamu qoqqowo ikki kawa farcote uurrinshuwa ragaanni assinoonni woyyeesso maati?
Kalaa Mato:- Qoqqowu tantano kawa farcote uurrinshubba ijaarate looso, seera fushshatenna xaphooma amanyootu hajubba aana illachishatenni loonsoommo. Sa’u onte dirra giddo qoqqowoho farcote amanyoote lifixa, gummaamonna iillado assate dandiisiissanno uurrinshubba tantannoonni. Zoonna tantannummo gedensaannino farcote amanyooti iillado ikkanno gede zoonnate deerrinni farcote uurrinshubba tantanate loossa loonsoonni. Kuri loossannino xaphoomunni farcote amanyooti gummaamimmanna xaphooma handaaru owaante lainohunni woyyaawino loosi loosamino yannaatinkanni.
Ikkeennano, gobboomu deerrinni xaphoomunni farcote amanyooti lifinxenna gummaamimma ragaanni soorro maareekkanturono; dagoomu widoonni kayinni gobboomu deerrinni farcote amanyooti ammanamooshshe hoogate qarrubba nooha ikkasi xiinxallubba leellishshanno.
Ninkeno assinoommo xiinxallonni xaphooma farcote amanyooti woy dagoomu widoonni ammanamooshshenna iillote ragaannino qarrubba nooha ikkasi huwante farcote amanyooti reekko mixo qixxeessine loosu giddora e’noommo. Tenne farcote amanyooti reekko mixo sase dirrara aante aantetenni gumulate qixxeessinoonnita ikkitanna addi addi gafubba noosete.
Lawishshaho, umihunni, qoqqowoho dagooma illachishshino farco loosu aana hosiisatenna irkisate loossa mitte paakeeje gede assine loonsoommo. Layinkihunni, massagaanonna ogeeyye garunni loosonsa gumultannore, baichu assootinni angansa noonsare, hattono danchu gashshooti qarrubba kalaqqannore buunxe badate looso loonsoommo. Sayikihunni, farcote amanyoote yannitte tekinolojenni irkisate loossa loonsoonni.
Konni ragaanni addi addi tekinolojete waacubba konni dirinni egensiisate looso loonsoommo.
Shoolkihunni, waaxote loossa kaajjisha noonke yaannohunni haaru garinni massagooshshu hajo assatenni waaxame loosate hayyo gadacho assine loosu aana hosiisatenni babbaxxitino korkaattanni waaxamenna qinaambe loosa hoogate foonqubba tirroonni. Ontikki deerrinni, farcote amanyooti iillado ikkanno gede zoonnate deerrinnino farcote uurrinshubba yaano aliidi Yoo mine, aliidi seeru allaalshi, hattono poolisete biddissuwa zoonnate tantanatenni looso loonsoonni.
Baxxinohunni, Bansi qooxeessira konni albaanni seeru seejjo mini dinoonkanni. Albaanni ijaarshu loosi hanafame nooha seeru seejjo mine konni dirinni ijaarshu looso gunde owaante aanno gede assa hananfoommo. Kuri loossa baalanti xaphooma farcote amanyooti reekko biso ikkitanno gede baca loossa gumulleenna xaphoomunni gummaamu loosi gumulaminota keennoommo.
Dagoomu farco lainohunni addi illacha tugate ragaanni Sidaamunni ha’nura yooaanchimmate amanyooti konni albaannino farcote qarrubbanna gaance tirranni amanyoote ikkasinni xibbuunni 40% ikkitanno hajubba qooxeessu geerrinna dagoomittenna budu uurrinshubba widoonni tirranni harinsho no. Wolootta bissanni ikko ninke assinoommo xiinxallubba leellishshannohuno konneeti.
Konnii, albaanni noota budu farco amanyoote kaajjinshe sufisiisatenni mootimmano irko assiteenna “Affini” amanyooti farcote amanyootira irko ikka noosi yaatenni sai 2016M.D seera fushshine kaajjinshoonni. “Affini Songo” afamishsha aanno seera fushshine kaajjinshoonni. Bayi’riidi seeri garinni fajjinoonniha ikkasinni “Affini Songo” haaru garinni tantanatenna ha’nura budu farco amanyootubba kaajjishatenna irkisate dandiisanno seera fushshinoommo.
Konni kaiminni, wodho fushshine tantano qixxeessatenni “Affini Songo” amaale mineno uurrinsoommo. Sa’u lamalarano xaphooma olluubbatenna woraddate hattono ha’nura budu uurrinshubbara afamishhsa aate looso faajjetenni hananfoommo. Haaru garinni tantanateno olluubbate Geerra filatenna qajeelsate loossa hananfoommo.
Konnira, xaphoomunni dagoomite farcora irko ikkanno gede “Affini” gobboomu ikko kalqoomu deerrinni egennamanno gede assa; umihunni, ha’nura bude seekkine agarate. Wolu garinni kayinni xaphooma farcote amanyooti qarrubba tirannoha ikkasinni kaajjinshe loonsanni hee’noommo. Affini amanyootira afamishsha aate, irkisatenna kaajjishate loossa loonsanni hee’noommo. Konne garunni loosu aana hosiinsummoro xaphooma farcote amanyoooti ragaanni nooha loosu hekko shotisanno.
Bakkalcho:- Amandoonni baajeettete dirinni sai umikki bocu dirinni dagoomaho hasiissanno farco iillado assate ragaanni loosantino loossa hiittoonni xawisatto?
Kalaa Mato:- Sai umikki bocu dirinni soorronnita reekkote mixo garunni loosu aana hosiisate loossa loonsoommo. Farcote amanyooti gummaamimma ragaanni farcote amanyoote isilancho assate loossa 99.08% gumula dandiinoommo. Kunino, buuxo gundeenna Seeru Allaalshira daggino mazigabba wo’munni wo’ma yinanni garinni owaante uynoommo. Kuni yaa, xaphoomunni danchu gashshooti qarrubba, owaatamaano tultaabbannokki gede assate dhuki noosi. Hajamaasine adhite daggino hajo tulbaabbukkinni garunni owaante uyne gumula dandiinoommo yaate.
Farcote gummaamimma safaraanchinnino qorichishiishate bikka lainohunni mixotenni 97% gumula dandiinoommo. Kunino, umihunni ikkado farco shiqqeenna; layinkihunni, ikkado yekkeero assineenna gumulo sayinsoonni.
Yoote mine gumulo afidhino fayillanni 97% ale ikkitannore hunaanote yine qorichishiisha jawa gumaati. Kuni yaa, xaphoomunni Seeru Allaalshinni fanneenna Yoote minira shiqqino kisse (qaxxaro) 97% ale qorichishiishatenni seyootenni gumulloonnita leellishanno. Tenne gumulo tiro; umihunni, kaphu farconni seerimale doogonni mannu usuramannokki assanno. Baxxinohunni, mannihimmate qoosso agarsiisate ragaanni jawaachishanno loosi gumulamino.
Wole ragaanni, mussinnu jaddo gargaratenna hasiissanno farco aate jawa illacha tunge loonsoommo.
Sai bocu dirinni mussinnunni awaawuraminoha 17 miliyoone birra qolsiisa dandiinoonni. Fitaabeerete seerinni mootimmate horo agarsiisate ragaannino 46 miliyoone ale birra mootimmate eo assa dandiinoommo. Wole ragaanni danchu gashshooti loossara irko ikkitannore, qoqqowoho mootimmate loossara ikkitannore babbaxxitinota 17 seerubba fushshineenna kaajjinshoonni. Kunino, jawa loosooti yaa dandiinanni.
Wole ragaanni, farcote amanyoote yannitte tekinolojenni irkisate looso lainohunni Hawaasi quchumira sheemaatanna riqiwote xaphooma sanadda maareekkonna buuxo yannitte assate onlayinete (online) owaante hanafisiinsoommo.
Wole ragaanni, farcote amanyooti iillo buuxisiisate ragaanni Bansi seeru seejjo mini looso hanafanno gede assinoonni. Hakkiinnino sae, seeru seejjo minna farcote amanyootinni Seeru Allaalshi (Farcote Biiro) hundaanni ikkansanni laalchu (laashshate) mereersha ikkitanno gede haammata loossa loonsoonni. Seeru seejjamaano maamarunni tantanantanni Irshu loosinni, Lukkuwu ceattonni hattono wolootta angate ogimma loossa handaarranni laashshaanchimma lossidhanni gummaamma ikkitanni noota la’noommo.
Bakkalcho:- Qoqqowoho qansootu budu amanyooti garinni hasiissanno farco qooxeessinsara heedhe afi’ra dandiitanno gede “Affini Songo” uurrinse lallawunni tantannoonnina; tenne songonni dagoomu hiitto farco agadhanno yine hendanni?
Kalaa Mato:- “Affini” amanyooti woy dagoomu farco (Indigenous Justice) yaamamannohu dagoomu giddo ha’nura ikke owaante aanni keeshshino amanyooteeti. Konne amanyoote seeru garinni irkisatenna afansha aatenni mootimmano jawa irko assitanni hadhanno yannara baca farcote qarrubba tiranno. “Affini Songo” Yoote minnanna xaphooma farcote amanyooti hekko ajishshanno.
Farcote amanyooti muxxete. Mittichu manchi farcote amanyoote hasi’re maranno woyte ayyaayyamaancho adheeti ha’rannohu. Babbaxxitino yannara dinye uynanna hattono keedote geeshsha yekkeerote duucha yannara harama heedhanno. Tenne yannara woxu fulo luphiima ikkitara dandiitanno. Jeefoteno, uurrinshu farcote amanyooti qansoota araarsannohanna sumuu assannoha ikkinokki daafira; “Affini” amanyooti kayinni woxu fulo ajishanno; qansootu heedhanno qooxeessubbara halaalaancho farco afidhannoho. Wolu garinni dagoomu mittimmansa agadhe araarunni hajo gumulanno amanyooteeti.
Konni kaiminnni, kuni ha’nuru amanyooti hasiissanno irko afi’riro luphiima ikkinoha farcote amanyooti hekko ajishanno. Aantanno lee agannarano haammata hajubba Affini farcote amanyootinni gumulantanno yine agarreemmo.
Bakkalcho:- “Affini” budu amanyooti Sidaamu daga ayimmate xawishsha hattono mimmito macciishshatenni farco uynanninna hajubba araarunni tirranni hayyo ikkasinni, Affini Songonni aantetenni dagoomu hiittoo farco woy guma agadhanno yine hendanni?
Kalaa Mato:- “Affini Songo” mootimmano illacha tuggeenna lallawunni kaajjinshe loonsummoro mitto widoonni Sidaamunniha ha’nura budenna balchooma agarsiinse aantanno ilamara ragisiinseemmo. Wole ragaanni, farcote amanyooti ragaanni leeltanno qarrubba tiranno. Xaphooma danchu gashshootinna farcote amanyooti qarrubba lainohunni dagoomu qooxeessinsara farco afi’ranno yine ammannanni. Konni kaiminni, Affini Songonni uynanni farconna loossa gummaamma ikkitannota agarranni. Konni ragaanni handaarunni loonsanni loossa maareekkine amandannita dikkitino. Afansha uynonni loossano dikkitinonkanni. Qansootahono rosicho uynannihano dikkinonkanni.
Qaru coy kayinni, Affini amanyooti Sidaamu dagara jawa jiro ikkasinni konni amanyootinni qansootu owaante afi’ra dandiituro woyyaawinoha ikkasi huwanyoote kalanqeemmo. Umihunni, ha’nura ikkitino budu hornyubbanna tantano huwata hasiissanno. Lawishshaho, Gudumaaleho uynanni farcora afansha uyinummoro Gudumaale agarsiisatenna ayirrisiisate, irko assatenna labbino hajubba aana illachinshe loonsummoro Affini amanyooti farcote amuraatira noosi qeechi lophanno.
Tenne yannarano Affini Songo Federaalete Farcote ministere hattono woloottu kaa’lote uurrrinshubba leeltinowa lame woradda doorre hanafisiisate loossa loonseemmo. Wole widoonni, sa’u muli barrubbara babbaxxitino dagate bissa noowa millimillote bare harinsoommo. Konni gedensaanni ha’nura budu uurrinshubbara afansha uyneemmo. Wolootta tantanubbano uurrisatenni qajeelsha uyne faajjetenni looso hanafisiinseemmo. Konni ragaanni qoropho assa hasiissannohu kayinni uurrinshu farconni uynanni owaante budenna balchooma hoshooshshannota ikka dinose. Mootimmate loosi farcote amanyoote hasiisannorinni irkisate. Harinsho budu geerrinni uynanni farconna araaru amuraate kissannoha dikkitano.
Bakkalcho:- Farcote handaarinni leeltannota baincho assootubba gargaratenni dagoomu woyyaabbino owaante afi’ranno gede assate loossa hiittoonni xawisa dandiinannite?
Kalaa Mato:- Sai dirinni hananfe dagooma beeqqisiisinoha farcote amanyooti woyyeesso harinsoommo. Seeru Allaalshi widoonni calla ikkikkinni Yoote minnanna Poolisete tantanora hattono seeru seejjo minna widoonni woyyeesso assinoommo. Massagaanotenna ogeeyyete widoonni leeltannota baincho assootubba bande taashshate loossa loonsoommo. Kuni yaa, dagoomu olluubbatenna woraddate beeqqaano ikkatenni xaphooma farcote amanyooti qarrubba annimmatenni kayissanno gede assatenni qarrubba bandoommo harinsho no.
Konni gedensaanni kayinni farcote amanyooti owaante uynanni harinshonni loossansa garunni gumultannokkire, muishshunna bainchu assootinni angansa wodhitino ogeeyyenna massagaano badate loossa loonsoonni. Farcote uurrinshubba calla 100 ale ikkitanno ogeeyyenna massagaano aana qorophishshunna Seeru Allaalshi gashshooti songonninna uurrinshate gashshooti garinni qorichishantanno gede assinoonni.
Muishshanna baincho assootubba gargadhate qarunni dagooma beeqqaano assate. Dagooma beeqqisiisankenni handaarunni leeltanno qarrubba badate dandiinoommo. Hakkonni gedensaannino hasiissanno qaafo adhinoommo. Xaa yannarano jawa soorro daggino.
Konni ragaanni farcote amanyooti owaante lifixanna gummaame assa dandinoonni. Baincho assootubba gargaratenni qaafo adhate loosi aantino yannarano kaajje sufanno.
Bakkalcho:- Qoqqowoho uurrinshunna doyichote shiloota uurrisatenni dagoomu lifixanna woyyaabbino owaante afi’ranno gede assate ragaanni hananfoonni loossa millimillo hiittoote?
Kalaa Mato:- Qoqqowoho farcote amanyooti iillo woyyeessate rosamino garinni Yoote minna ledo qinaawatenni doyichote shiloottara woraddanniri olluubbate hadhe owaante uytanno gede; zoonnanniri woraddate hattono qoqqowunniro zoonnate shiloottara iillite loossanno gede assatenni haammata loossa gumullommo. Kuni rosamino loosooti. Konni dirinni ikko albaanni zoonnate tantanora kaajjado farcote uurrinshubba tantanatanno gede assinoommo. Saeno, konni albaanni lowontanni shenteemmohu Bansi qooxeessira seeru seejjo mini hoogasinni hajonsa amandoonni bissa kowiichinni Bansi geeshsha massinanni qolatenni jawu qarri giddo e’nannihonkanni. Konne qarrano konni dirinni tirate dnadiinoommo. Konni ragaanni doyichote shilootta, meentu qoossonna horo lainohunni farcote iillo ragaanni woyyaawu loosi gumulamino yannaati.
Bakkalcho:- Farcote uurrinshubbara gaamantanno ogeeyye bayiriidi seerinni galtinore ikkatenni ammanamatenni dagoomaho hasiisannota farcote owaante uytanno gede assate ragaanni woyaambe no?
Kalaa Mato:- Farcote amanyooti loossa seerunna wodhote garinni gumulama hasiissanno; kuni ikka hoogiro kayinni xa’mamaanchimma heedhannota hegersa hasiissanno. Xaphoomunni, farcote amanyooti ragaanni xawadimmanna xa’mamaanchimma heedhanno gede assatenni kaajjinshe loonsoonni daafira lifixanna gummaame owaante aa dandiinoonnita keennoonni. Dagoomu kasseenyino lexxinota la’noonni. Lawishshaho, konni albaanni Hawaasi gaangaawira afantanno woraddanna quchummara loossannori farcote bissa hadhanni higganni loossannonkanni; xaa yannara kayinni gaamantino woraddara galtanni dagoomaho owaante uytanno gede assinoonni. Loossansa xa’mamaanchimmatenninna yawo adhite loossanno gede assinoonni. Gumaamimmatenna isilanchimmate ragaanni gattino loossano aatetenni buunxanni ha’nanniha ikkanno.
Bakkalcho:- Babbaxxitino ikkitubbanni gawajjote reqeccaabbinori dagoomu bissa (meento, qaqquulle, geerranna bisu muso noonsari) hasiissanno farco afidhanno gede assate loossana?
Kalaa Mato:- Qoqqowinkera addi illachinni loonseemmori mereerinni; baxxinohunni, meentu, qaaqquullu, bisu xe’ne noonsari hattono geerra la’anno farcooti. Kuri dagoomu bissara konni albaanni rosaminokki garinni shoole basera mittu mereershi owaante fanne hasiissanno farco iillishate loonsanni hee’noonni. Kuni yaa, seyaataminonna gawajjo iillitinonsa meenti, babbaxxitino korkaattanni gawajjote reqeccaabbino qaaqquulli xagisi’rate owaante, seeru buuxo, tiiu dhaabbanyooti owaante mittu mereershira afidhanno gede assinoonni. Qaaqquullunna meentu aana iillitanno gawajjo rahotenni gargaratenna hasiissanno farco afidhanno gede deerru deerrunkunni hajo la’annonsa bissa ledo qinaambe loonsanni hee’noonni.
Kuri bissa hajubba konni albaanni geerru haa’ranna, kissete harinsho mommodditanna, kassassaanonna farci’raano shiqa hoogatenni mazigabba cufantanno harinsho gatisatenni konni dirinni shiqqino qaxxaro mereerinni 99% ale hajubba Yoote minira shiqinshoommo. Kuri mereerinni 98% ale hunaano ikkitino.
Tenne hajo ledo illachunni loonseemmori mussinnunna miinju jaddo lainohunniiti.
Bakkalcho:- Farcote amanyooti owaantubba yannitte tekinolojenni irkisate loossa maa labbanno?
Kalaa Mato:-Farcote amanyooti isilanchimmanna dagoomu widoonni ammanamooshshu lexxanno gede assate handaaru loossa yannitte tekinolojenni irkisama noose yitannoti reekkote mixonkenni amandoommo illachaati. Qoqqowinkera baxxinohunni sheemaatanna riqiwo hattono babbaxxitino sanadda maareekkonna buuxo dijitaale assate Hawaasi quchumira hanafisiinsoommo loossa no.
Tini owaante muishshunna awaawurshu assootubba wo’munni wo’ma gatissannote yineeti hendeemmohu. Sanaddate maareekkonna buuxo owaante dijitaale assatenni Federaalete uynanni owaante ledo xaadinsoommo. Wole kayinni jaddote tajubba buuxo dijitaale assate qixxaawo assinanni hee’noommo. Wolu garinni, qansootu seerubba shotu garinni afi’ra dandiitanno hayyo qixxeessinoommo. Konni garinni tekinoloje farcote amanyoote irkissanno gede assate loossa albillichono kaajjinshe loonseemmoha ikkanno.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite oottonke xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Mato:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Ammajje 27, 2017 M.D
