Prof. Birhanu Borje Hawaasi yuniversitera Marketing Management rosiisaanchonna xiinxallaancho. Hawaasi yuniversitera calla ikkikkinni qajeelino handaarinni, yaano Marketing Management rosu golinni pirofeeserete deerra afi’rinohu Itophiyu giddo nookkihura woshshatto assinisiwanna koyisamiwa baala gobbankera afantanno yuniversituwara ha’ranni rosiisanno. Pirofeeserichu seeda dirra loosu gade noosiha ikkanna handaarunni haammata xiinxallono assino; assannino afamanno.
Xaa yannara gobbanke hasidhukkinni gadachante olaho e’e afantanno yannano ikkitanna tenne dago gaa’lite dagate aana heeshsho muxxe ikkitannonna miinju wolqa ganantanno gede assatenni dagatenna gobbate miinju wolqa ganantanna heeshsho hee’rate waajjinanni geeshsha iillishshanno bissanna korkaatta no. konnenna labbanno hajubba lainohunni pirofeeserichu ledo Itophiyu Pireesete Uurrinsha assitino keeshsho aananno garinni qixxeessine shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna ikkita’nera halchinummo.
Bakkalcho:- Xaa yannara gobbankera miinju ragaanni kalanqanni hee’noonni xagarro kaimisenna korkaatuno maati? Iillishshanni noo gawajjona hiittoonni xawinsanni?
Prof. Birhaanu:- Tini miinju aana hananfoonni xagarro waagu lexxo ledo amadisiisantannote. Waagu lexxono babbaxxino garinni xawinsannite. Waagu lexxo kaima assatenni mitu mitu daddalaano baxxinohunni witiita waagu lexxo (Hyperinflation) yinanni deerranna qorqorre taashshate qarrisanno deerra iillano woyte yaano sagalimmate hosannore ikko wolootu uduunni shiqisho anje kalaqantanno yannaraati togoori kalaqamannohu.
Mito woyte kayinni daddalaano uminsanni mite mite yannate ikkitubba balba’lite; lawishshahono xaa yannara Itophiyu giddo Aliyye qooxeessira kalaqamino olinni mootimma seeru qaafo adhate oli aana noo yannara tenne ikkito kaima assite affanni heedhe uduunne maaxxe ka’e uduunnu anje kalaqantinnoha lawisatenni uminsanni hasiisannokki garinni waaga ledate wo’naaltanno.
Hakkiinnino dikkote aana hakko uduunni anje kalaqantanno woyte affanni heedhe waaga ledatenni woy uduunne umosi insawiinni ikkikkinni dallaalunni afi’nanni gede assatenni maaxxinowiinni dallaalunni hirate wo’naalatenni waagu lexxo guunxo fultanno gede assitanno.
Kuni waagu lexxo dikkote aana uduunnu anje heedheenna ikkikkinni uminsanni anje kalaqatenni waaga ledde hirate assitanno xagarrooti. Daddalaano yineemmo woyteno duuchanka mittu akati noonsare assine la’’ano digaraho. Dikkuwate giddo uduunnu waaga fushshitanno daddalaano no. Hakkonne fushshinoonni waaga harunsitannorino no. kuri uduunnu waaga fushshitanno daddalaano bilbilunni woy wole doogganni wolootu ledo xaadooshshe kalaqatenni waaga harunsitannori, waaga fushshitannore harunsitanno gede assatenni dikkote giddo waagu lexxo akkimale ikkitanno gede assitanno. Konne assitannohu illachu maati yinummoro; yannate ikkito kaima assidheeti togoo xagarro loossannohu. Yannate kalaqantino ikkito irkisatenniiti.
Lawishshahono xaa yannara gobbankera Aliyye qooxeessira kaino olira mootimma seeru qaafo adhitanni noo yannara olu basera qawwetenni olammanni hee’noonni yannara quchummate kayinni uduunnu waagi lexxo guunxora fushshatenni oli kalaqamanno assatenni mannu caaccaawe mootimmate aana koffeenya adhe ka’’anno gede assatenni daddalaano horonsidhanno doogooti.
Kuri uduunnu waaga fushshitanno daddalaanono olu basera kalaqantino ikkito quchumu giddono kalaqantanno gede assatenni jawu garinni loossanno soqqamaasineeti.
Bakkalcho:- Gobbankera xaa yannara noohu dikkote akatinna dani hiittooho yineeti xawinsannihu?
Prof. Birhaanu፡- Xaa yannara gobbankera harunsinannihu mootimma angase wortukkinni daddalaano harisidhanno dikko miinjaati (Free Market Economy) yinanniho. Togo yinanni woyteno layinki deerrira nooti ‘’Walking Inflation’’ yinanniti waagu lexxo mootimma togoore affuro rahotenni baqqi yite taashshote qaafo adhitannoti waagu lexxo danaati. Hakkiinni sa’e waagu lexxo akkimale ikkite ‘’Galloping and Hyper Inflation’’ yinanni deerra iillitanno woyte mootimma angase worte dikkote waagi dirranno gede assa hasiissannoseeti yinannihu.
Dikkote wagu lexxo wiinamunni lexxite akkimale ikkitanno woyte mootimma hiittoonniiti waaga dirrisa dandiitannohu yitannotera; mootimma umiseti miinja harunsitanno doogonni waagu lexxo ajisha hasiissanno yaate.
Umikkiha albaanni uurrinsoonniti geexaanote maamarra no. Kuri geexaanote maamarrano xa geeshsha gobbankera anfinte gede moorunninna bainchu assootinninna egennantinoreeti. Geexaanote maamarra suuqqa giddo hirtanno gede worroonni mannooti moorunninna muishshunni egennantinore ikkansa kaiminni geexaanote hasiisanno yineenna suuqete eessinanni uduunne bebbenkanni faafrikinni barra kaameelunni hogobbe eessitanno; hashsha kayinni maaxxe harretenni woy gaarretenni hogobbe fushshitanno daddalaanote galchitannoreeti.
Konne assitannohuno jawu korkaati xa’mamaanchimma nookkinna xaa geeshshanno lowohunni rosamino assoote ikkino daafiraati. Konnirano mootimma xa’mamaanchimma nooha kaajjado geexaanote maamarra uurrisate hasiissannoseti. Xaa yannara mite mite quchummara la’nannihu geexaanote maamarra uminsa suuqqanni hallanyaho uyineenna hallanyu mannooti kayinni uminsa suuqeraati uduunne worte bebbeekkannohu. Togoo assooti horontanni dihasiisannoho.
Geexaanote maamarra yini geeshsha maamaru umisi suuqe heedhasiraati hasiisannohu. Geexaanote maamarra uminsa suuqe heedhunsaro mootimmatewiinni bebbeenkanni uduunne haadhe uminsa suuqe giddo worte geexaanote fusshinoonni waaginni iillisha noonsahu. Uminsa suuqe, woy kirunni, woy mootimma qixxeessitino konteenere heedhansara hasiisanno. Hakko garinni mootimmatewiinni afidhannorenna dikkote giddo waagu lexxora kaima ikkino dagate lowontanni hasiisanno yinanni uduunne dagate kiise gawajjannokki garinni fushshinoonni waaginni geexaanote hirranni injoo kalaqa hasiissanno. Hakkiicho suuqete qaxarame hirano manchino xa’mamaanchimmatenni loosannoha ikkara hasiisanno.
Togoo injoo kalanqiro hasiisannokkinna korkaati-weelo uduunnu aana waaga leddanni hirtanno daddalaano geexaano uminsa maamarra suuqenno hidhitannohuranna daddalaanonniwa marte hidhitannokkihura insano dikko hasi’rate uduunnu waaga dirrisse geexaanote mmaamarra fushshitino waagi ledo taalo ikkino waagira hirtanno akati kalaqamanno. Konnirano mootimma assa hasiissannohu kaajjadda geexaanote maamarra kalaqanna uduunnu woy laalchu anje heedhannokki gede mootimmatewiinni maamarranniwa iillitanno gede assa hasiissanno.
Kuri geexaanote maamarrano mittimmate maammara ledo halamatenni hasiisanno laalcho fushshinoonni waaginni adhitanni geexaanote bebbeekkanno doogga kalaqa hasiissanno. Wolu garinnino mootimma baalante qoqqowubbanna qooxeessuwara miinju aana xagarro loossanore qorqortannonna gargartanno wolqa uurrisa hasiissannose.
Tini uurrinsanniti miinju aana xagarro loossannore qorqortanno wolqano mootimmate bissa, geexaanote riqiwaano, daddalaanote maamari riqiwaano, hattono ga’labbote bissa hanqaffinota ikka hasiissanno. Kuri qorqorano wolqa uurrinsannihu qoqqowu deerrinni ikkiro qoqqowu pirezidaantootinni massagantannota ikkire loosinsa rippoorteno shiqishshannohu qoqqowu pirezidaantootira ikka noosi. Konni garinni waagu lexxo kaiminni dagoomu caccaawannokki gede assatenna dikko ga’labbi assate ragaanni loonsoonni loossa lamala lamalantenni iillinoonni deerranna daggino soorro qoqqowu pirezidaantera rippoorte shiqishshanni loossannore ikka hasiissanno. Woradu deerrinni uurrinsoonnita ikkiturono woradu gashshaanchira; zoonete deerrinni uurritinota ikkiturono hattonni zoonete gashshaanchi hundaanni massagantannota ikkite uurritara hasiisanno. Tini qoqorshu giwre-hayle qoqqowu deerrinni ikko zoonetenna woradu deerrinnino ikkiro shoolenta bissa hanqafino garinniiti uurrisa hasiissannohu.
Konni garinni qoqqowu pirezidaantooti zoonnatenna woraddate gashshaano shiqishshanno rippoortuwa kaiminni miinju aana xagarro loossanni afantanno daddalaano aana qaafo adhinanni gede assitanno yaate.
Woluno daddalaanote maamari (Chamber Of Commerce) yaamamannohu Itophiyu giddo noohu adda coyi’rate laafaho; dhuka diafi’rinoho. Albaanni Addis Ababu deerrinni uurrinseenna noohu xaa yannara kayinni maa loosanni noorono dianfoonniho; laafa ikke gatino maamaraati. Togoo maamarra Addis Ababaho ikko duuchante qoqqowubbara uurrinse kaajjinsheenna dhuka kalaqidhe mootimmanna daddalaanote mereero buusa ikkite xaadissannota ikkitara hasiisanno. Daddalaano kayissanno xa’monna koffeenyu hee’rinsaro mootimmate iillishshannore ikka noonsa; mootimmano biddissuwanna wodho fushshitanno woyte daddalaanote iillishshannorenna daddalaano qorqorate dandaanno deerra iillinoha kaajjado daddalaanote maamara uurrisa hasiissanno.
Konni garinnino dikkuwa qorqora dandiinanni. Kuri uurrinsanni giwre-hayle ledo daga halante loossara hasiissanno. Konneno dagoomu daddalaano uduunne maaxxe ka’e dikkote uduunnu anje kalaqantino gede lawisatenni hasiissannokkiti waagu kalaqate wo’naaltanno daddalaano heedhuro qorqortano wolqara qummi assatenninna sayisse aatenni taashshote qaafo adhinanni gede assitara hasiisanno. Dagoomuno baincho assoote qorqortanno uurrinsoonni bissara mashalaqqe aatenni; dadalaano laalcho maaxxanno woyteno sayisse aatenni uurrinsoonniti qorqorshu wolqa harancho yanna giddo iillite hasiissanno qaafo adhitanno gede agarranninsa qeecha fultara hasiisanno.
Konni duuchu garinni qorqorsha assinanna harinshonsanni taaltannokkinna dagoomu heeshsho aana qarra gantannoha ikkiro kayinni mootimma qara ikkitinorinna laalchu woy uduunnu waaga fushshitanno daddalaano aana seeru qaafo adhatenni dikko ga’labbi yitanno gede assa hasiissanno. Dikko ga’labbi yitu gedensaannino harinsho taaltinota la’e mootimma dikkote angase wortinota kayissanno; korkaatuno gobbanketi dikkote akati mootimma duucha yannara angase wortanni massaggannota ikkitinokkihura. Uurrinsoonniri geexaanote maamarrano manna qaxarte loosiissannore ikkansanni hakko garinni insano heewisamaano ikkite loossansa sufisa dandiitanno.
Bakkalcho:- Olu hee’ranno yannara gobbate miinji gawajjamannoti anfoonnitena; xa ninke gobbara kalaqamino oli jeefamanno yannarano miinjinke hiittooha ikkara dandaanno yineeti hendannihu?
Prof. Birhaanu:- Olu kalaqamisinni hunannoho ikkinnina seekkannoha di-ikkino. Xaa yannara gobbanke gadachante e’ino olinni qasammanni hee’noonnihu cancishaanote ledo ikkasino ola konne baxxinoha assannosi. Korkaatuno cancishaano la’ure baala diiggenna giirte hunatenna jajjuno ikko lubbo ba’anno gede assate jawu illachinsa. Wolu garinnino la’niro Itophiya yinanni gobba diigante ba’annonna heedhannokki gede assa ikkinohuraati xaa yannara qodhite ka’e gobbate aana ola fante konne duucha assitanninna huntanni noohu. Anfummonte gede cancishaanchu HWHT qaalu saysaancho ikkinohu Geetaacho Reddahu coyi’ranni Itophiya diinge hunate Siooleno ea hasiissunkero e’neemmo yinoti qaangannite. Konnirano Itophiya diigate jawu illachinsa balaxxe gobbate miinja gawajjate; keeraano qansoota raafatunni shitanni gudate; jajja mooratenna giirate; dagoomaho babbaxxitino owaante uyitannota miinju, dagoomittete, amma’note uurrinshuwanna labbinore gawajjate assooteeti xaa yannara assitanni noohu.
Manna raafatunni shitanni jajja giirtanninna mulqite uminsara adhatenni sa’e xaa yannara mini saada affuwa baala raafatunni shitanniiti noohu. Kunino olu gedensaanni gobba miinju wolqase gananteenna buximate giddo keeshshitannonna lophitannokki gede hedatenniiti. Gobba tini wolootta olunni ganantenna gawajjante ba’uri gede assate sokko adhite; qodhite ka’e, wirro tini Itophiya yinanni gobba lophitenna miinjunni umose dandiitannokki gede assateeti gobbansa kaadde ka’e ola fante qassanni noohu.
Olu hiikko garinnino dihasiisannoho; korkaatuno olu kalaqamu akatisinni mannu lubbo, jajja, miinjanna hakkiinnino sae gobba gawajjannoha ikkihuraati. Konnirano xa gobbanke aana gobbaydi wolquwa badheenni kaa’litannasa wolqisse ola fantinonkeri giddoydi wolqa ledo assinanni hee’noonni oli dandaamiro harancho yanna giddo gumulamanno gede assa hasiissanno. Kuni oli harancho yanna giddo gofannoha ikkiro xaa geeshsha bainohanna gawajjamino jajjanna miinja wirro qolate lowo yanna diadhanno. Seeda yanna adhannoha ikkiro kayinni xaa geeshsha assitinonte gede lowota mannu lubbono huntara dandiitannohanna gobbate miinji aana jawa gawajjo iillishannohaati ikkannohu; konniraati olu mannu lubbonni kayse duuchare hunannohonna gawajjannoha ikkinnina ayeerano dielannoho.
Bakkalcho:- Xaa yannara gobbankera dikkote shiqannori gobbaydinni eessinannikkirinna gobbate giddo laashshinannireno doolaarete waagi lexxo ledo amadisiisatenni waaga leddanni dagooma caacceessitannori noona konne assoote hiittoonni xawisatto?
Prof. Birhaanu:- Konne assitanno daddalaano affanni heedhe uminsa horo calla shorrate honqooqimmansanniiti. Lawishshahono saa ado uyitannohu hayisso itteeti; ado afi’rate kayinni saate hayisso gatinnilla minde shiqinshanni woy gobbate giddo qixxaabbinota saadate hayissollla hirre shiqinshanni ikkinnina saadate hayissono gobbaydinni abbinannita di-ikkitino. Adote waagi mayra lexxi yinanni woyte doolaare lexxitino daafiraati yitanno daddalaano no. Quuphunna wolootta sagallanna sagalimmate ikkannokkiri wolootu horrora horonsi’nanniri aanano hattonni waaga leddanni doolaarete waagi lexxino daafiraati yitanni hirtanno daddalaano no. konne assitannohuno kalaqantino ikkito korkaata assitanniiti.
Tenne yannara gobbate aana diinu ola fane hee’reenna dadalaano kayinni uduunnu aana hasiisannokki waaga lendanni hira yaa gobbansanna dagansa kaade ola fanino diini ledo talo gobbansa kaadde ola fantino gedeeti la’nannihu. Olu yannara anfani hee’ne waaga leda yaa wolu garinni quchummate ola fantino gedeeti kiirranihu. Kuni assooti shotu garinni la’nanniha di-ikino; olu jaddaasine aana adhinani qaafonna uyinanni yoo gedeeti agartannonsatano hawa dinonsa. Tenne shettote yanna agarte waaga leddanni qansoota caacceessitanni uminsara duree’mate calla heddanni qara gantanni noo daddalaano gawajjitanni noohu uminsa dagoomanna gobba ikkinota seekkite huwatte assootinsanni qoropha noonsa.
Daddalaano dadda’lite hee’ra dandiitannohu hidhannonsa dagoomi hee’riro callaati; dikko umisenni hee’ra didandiitanno; daddalaano heedhannohu qarra kalaqate ikkikkinni qarra tirateeti. Korkaatuno laalchu hasiisinohu hoongu qarra tirateeti. Daddalaano laalcho noowiinni haadhe hidhanno manni noowa shiqishatenni geexaanote qarra tirateeti hirtannohu; hidhannohuno qarrasi tidhateeti. Ninke gobbara noo daddalaano qarru yanna agartanni dagoomunna gobba shettote giddo e’e heedheenna awaawurte duree’mate calla illachishshinoreeti. Kuni kayinni insano wolootu diinna gede dagatenna gobbate aana ola fantino gedeeti adhinara hasiisannohu.
Bakkalcho:- Abbay haaroo’mate kofatto loosi gumulamannokki gede gufisate wo’naltanni noo wolquwahu hasattonsa maati yaa dandiinanni?
Prof. Birhaanu:- Abbay haaroo’mate kofatto loosi 172 kumi hektaare baatto aana harinsanni hee’noonniho; tini yaa jawa pirojekteeti. Haaroo’mate kofo looso gufisate albisa ikkite dodantanni nootino Gibtsete. Gibtse konne assitanni noohu mayraati yinummoro gobbasera Aswaani kofo AK1960 kofidhino. Aswaani kofatto loosi goofi gedensaanni Gibtsete mootimma tenne kofonni qulxu’me, tumaatume, burtukaane, shonkooru agada, hoommeno hatonni hala’ladunni latisate horonsidhanno. Gibtse Aswaani kofo loosidhinohu kalqete baankenni liqiidheeti; tenne kofonni horonsidhe laashshitinohunnino 10 diri giddo asalesi qola dandiitino. Ninkeno insa gede haaroo’mate kofonni caabbichu wolqa burqisate gobbaanni babbaxxino laalcho laashshinummoro jawa eo afi’neemmotanna gobbanke miinja lossi’neemmota uminsa gede shallaggino daafiraati looso gufisate wo’naaltanni noohu. Kayinni hasatonsa diwo’mitannote; ninke qarru giddoonni qeelletenni sa’neenna gobbanke wolaphitannohalla ikkanno.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite ledonke assootto keeshshiora wodaninni galanteemmo.
Prof. Birhaanu:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Woxawaajje 27/ 2013 M.D
