Itophiyu tenne yannara illacha tugge gumultanni noohu yannitte tekinoloje mootimmatenni ikko hallanya uurrinshubba widoonni hasi’nanni owaantubba dijitaale hayyonni irkisanteenna shotu garinni afi’nanni widira reekkammanni hee’noonni. Konninni, qansootu hiittenne owaanteno hasidhe basete geeshsha martukkinni noowa heedhe hiittenne owaanteno shotu garinni afi’danno gede dandiissiisanno.
Konnira qarunni hananfoonnihu kayinni Fayda yaamamannohu gobboomu ayimmate badooshsheeti. Fayda ayimmate badooshshi xaa yannara Addis Ababaho lede babbaxxitino qoqqowubbara qansootaho uynanni hee’noonni.
Techohu wosinchi gafinkennino Fayda ayimmate badooshshi hasiishsha, gobboomu horosi hattono miinju dhuka lossatenna babbaxxitino awaawurre gargarate raghaanni noosi qeecha lainohunni Fayda gobboomu ayimmate badooshshi massagaancho ikkinohu kalaa Yodaahe Ariayasillaase ledo keeshsho assinoommo. Wosinchinke kaysino hedo kuneeti. Dancha nabbawate yanna.
Bakkalcho:- Gobboomu dijitaale ayimmate badooshshi kalqenkra balaxe hiikkiicho hanafamino?
Kalaa Yodaahe:- Ayimmate badooshshe umikki yannara woraqatunni horoonsi’ra hanaffinori Siwiizerlaandete qansootaati. Siwiizootu konne assa hasidhinohu kayinni mannu hasi’ri gede millisannonna daddalu harinshono lifixa ikkitanno gede hedatenniiti. Boode qooxeessubbara calla huxxame keeshshinohu mannu millimmonna shaqaxu daddali gobboomu ayimmate badooshshi kaiminni baalante qooxeessubbara halashsha dandiitino.
Muli yanna dhagge la’nummoro kayinni Ameerikaanete qansooti dagoomitte hobbaati kiiro hanaffunkunni 100 diro saino. Awuropu kiiro 1900 garinni Ameerikaho mittu mittunku qansichi dagoomitte hobbaati kiiro noonsanka. Mittu mittunku woraqatunniha ayimmate badooshshe leellisha diagarantannonsakanni. Badooshshu kiiro leellishatenni calla ayimmansa xawisa dandiitanno. Lawishshaho, mitticho oofaancho tiraafiike uurrissusiro oofate fajjo woy woraqatunniha ayimmate badooshshi kaarde hasiissusikkinni badooshshu kiiro kulatenni calla tiraafiikichu ledo sumuu yaa dandaanno. Ninke gobbara tiraafiikete wodho sae leelliro taarga tira woy oofate fajjo haa’ne qorichinshanni keeshshinoonni. Xa kayinni togo assa hasiissukkinni oofaanchunniha ayimmate badooshshi kiiro calla la”atenni hasiisanno garinni qorichisha dandiinanni.
Bakkalcho:- Xaa yannara gobboomu ayimmate badooshshi Itophiyaho hasiisinohu korkaatu maati?
Kalaa Yodaahe:- Itophiyu 1284/2015 dijitaale ayimmate badooshshi lallawa kaajjishshino. Lallawu hasiisino korkaata tittirotenni worroonni. Dijitaale ayimmate badooshshi baca horo noosi. Gobboomu hobbaati, danchu gashshooti, looso lifixisate, miinju lophoranna labbanno handaarrara qeechisi luphiimaho. Xa iillinoommohu kalqoomu ikko gobboomu akati garinni dijitaale ayimmate badooshshiweelo lopho buuxisiisa didandiinanni.
Tekinoloje kalqenke soorritanni no. Soorrantino kalqe kayinni soorrantino loosu hayyo hasidhanno. Konni albaanni woraqatunni uynanni keeshshinoonni owaante xaa yannara dijitaale tekinolojenni uynanni hee’noonni. Mootimmate uurrinshuwanni hasi’nanni owaante afi’rate uurrinshubbate geeshsha hara gadachotenka. Tenne yannara kayinni mini giddo hee’ne owaante afi’ra dandiinanni hee’noonni. Owaante aannohunna hasi’rannohu alba albaanni xaadate harinsho gattanni daggino. Angatenni malaatinsanniri gateenna dijitaale hayyonni malaatisa adda ikkitino.
Haammata gobbuwa tenne yannara dijitaale ayimmate badooshshe horoonsi’ra hanaffino. Woraqatu attamo nookkiha badooshshu kiiro calla ayimma leellisha dandiitino. Albaanni horoonsi’nanniti ayimmate badooshshi kaarde babbaxxitino awaawurrera reqeccaabbinote. Shotu garinni kaphu kaarde attamme tuqisa dandiinannihura qansootu ikko gobba kisaaraho reqeccaabbanno.
Kaphunni qixxeessinoonni ayimmate badooshshi kaardenni baanketenni woxe fushshinanni, baattote kaarta hirranni, giwire awaawurranni, mittichu manchi babbaxxitino su’muwanni fushshiishi’re horoonsi’ranni addi addi jaddo loosara dandaanno. Xaa yannara kayinni kuri assootubba gattanni daggino.
Bakkalcho:- Gobboomu ayimmate badooshshi haaroo’mate kofatto noose geeshshi horo noosita mitte yannara Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) coyi’rinoti qaangannite. Tini yaatto mayaateetikka?
Kalaa Yodaahe:- Itophiyu dijitaale hayyo giddora ea hoogase korkaatinni luphiima jiro hoogganniiti noohu. Xaphoomu ministirchi tenne yiinohuno gobboomu ayimmate badooshshi noosita jawa horo seekke afino daafiraati. Barru barrunkunni gumulantanno awaawurre, owaantamaano oraisa, daddalu loossa ledo xaadinohunni kalaqantanno gano, giwiru awaawurre, baattote ledo xaadinohunni moorunna bainchu assootubba labbinori assootubba gatteenna miinju widira soorrineemmero luphiima jiro dagatenna gobbate afisiissannoreeti. Tenne jiro garunni miinjaho soorrine horoonsi’ra dandiiniro haammata latishsha loosa dandiisiissanno.
Lawishshaho, Itophiyu giddo 2.3 miliyoone mootimmate loosaasine no. kuri loosaasine kiirotenni xawinso ikkinnina loosu basensara leellito hooggo afate qarrisanno. Daddalaanono la’nummoro dadda’litino bikkinni giwirensa baata hooganna base soorritanni awaawurate assootubba rosantanni daggino.
Mito woyte mittichu manchi addi addi jaddo loose babbaxxitino base soorri’ranna jaddaaleessu iso ikkasi bande afate qarrammanni ikkito kalaqantanno. Xaphoomunni, kurinna labbino qarrubba tirama dandiitannohu yannitte hayyo garunni horoonsi’ra hanafiro callaati. Itophiyu hanaffinohu gobboomu ayimmate badooshshino kuri qarrubba gatisate dhuki noosi.
Bakkalcho:- Faydu ayimmate badooshshi wolootta ayimmate badooshshi kaardenni baxxinoha assannosihu maati?
Kalaa Yodaahe:- Gobbankera xaa yannara noori ayimmate badooshshi kaardubba lamu gari horo noonsareeti. Mittu, ayimma xawisannoha ikke rosichunni olluu borro mininni uynanniha ikkanna; owaante afi’nanniho. Kunino, oofate fajjo, paaspoortenna lawinore amadanno. Kuri owaantubba uynannihu qarunni qixxeessinoonni hajubbara calla ikkanno.
Faydu ayimmate badooshshi amadino illachi gedeehu kayinni Itophiyaho xaa geeshsha dinoonka. Fayda ayimmate badooshshi kayinni mittichu manchi ayimma baxxino garinni leellisha dandiissiisannonna duuchanta mootimmatenna hallanya uurrinshuwa sowaantubba mittichu ayimmate badooshshinni calla afi’ra dandiisiisannoho.
Faydu ayimmate badooshshi gobbate giddo heedhanno qansootira calla ikkikkinni heerate fajjonni, loosu fajjonni rosunna wolootta hajubbanni Baara wido fultinoreno horaameeyye assannoho. Ledotenni, Baarawidi qansootanna daramaasineteno ikkannoho.
Fayda ayimmate badooshshi hasiissannota haammata taje mitteenni amadinoha ikke gobboomu deerrinni uynanniha ikkasinni hiittenne baserano horo aannoho. Kalqoomu safaraanchono wonshinoho. Ikkeennano, wolootta ayimmate badooshshubba riqiwanno yaa dikkino. Fayda ayimmate badooshshi wolootta ayimmate badooshshuba ledo xaadanno gede assine qixxessinoonni ikkinnina wolootta riqiwanno yaa dikkino. Fayduno owaante aanna woloottuno owaante uytanni suffanno yaate.
Konni albaanni, “TIN kiiro shiqisha hoongiro daddalu fajjo dihaaroonsinanni; woy oofate fajjo kiiro hawanturo oofate fajjo dihaaroonsinanni” yinanniri konni gedensaanni diheeranno. Faydu ayimmate badooshshi dijitaale ikkasinninna babbaxxitino owaantubbanni ledo xaadinsoonniha ikkasinni Faydu kiiro calla eessatenni hiittenne owaanteno afi’ra dandiissiisanno. Woraqatu fayle amande shinqanni harinsho gatisannoho. Qansootu heeshshono shotisannoho.
Oofate fajjo haaroonsate konni gedensaanni basete geeshsha hara dihasiissano. Muli yanna giddo mittichu manchi oofate fajjosi minesi heere haaroonsi’ranno deerrira iillineemmo. Lawishshaho, Keeniyaho oofate fajjo haaroonsinannihu angate bilbilinniiti. Itophiyuno dijitaale tekinolojera illacha tugge loossanni noohu haammata owaantubba mannu anganni kikkisamatenni co’itte ikkitanno. Kuni ikkanno yannara owaante afi’rate muishsha aanna adha, mitticho owaante afi’rate barra wo’ma ora”a labbino shettonna baincho assootubba gattanno.
Hiikku manchino jaddo loose babbaxxitino ayimmate kaardenni awaawuranni maaxame gatannokkita afanno daafira jaddo loosatenni eemaramanno. Mittichu manchi babbaxxitino su’muwanni babbaxxitino daddalu fajjo fushshannokki gede assanno. Konninni, Faydu ayimmate badooshshi
Fayda ayimmate badooshshi huluullammenna awaawurre wo’munni wo’ma gatisannoho. Sanade ba’ino woy maaxantino yinanniri wo’munni wo’ma soorramanno. Wolootta ayimmate badooshshubba kayinni konne assate dhuki dinonsa.
Bakkalcho:- Xaa yannara gobboomu ayimmate badooshshie mageeshshi qansootira iillinshoonni?
Kalaa Yodaahe:- Fayda ayimmate badooshshe gobboomu deerrinni 2015M.D aa hananfoonni. Xaa geeshsha 11 miliyoone ali qansooti gobboomu ayimmate badooshshe adhitino. 2017M.D goofimarchi geeshsha kayinni 30 miliyoone qansootira iillishate hende loonsanni hee’noonni. tenen yannara baalante qoqqowubbaranna quchummate gashshoottara uynanni hee’noonni. konni albaanni babbaxxitino doogganni awaawura rossino bissa agurranna roorima daga gobboomu ayimmate badooshshi kaarde afi’rate hasattonsa luphiimate.
Ikkeennano, mite mite baankubba suuqote shallago kiiro balaxxine fushshidhinikkinni Fayda ayimmate badooshshi kiiro diuyneemmo’ne yitannota assooti noota iillinoommo. Kuni assooti gara dikkino. Fayda ayimmate badooshshe afi’ra korkaatu gede worranniri balaxote safaraanchi dino.
Bakkalcho:- Dijitaale ayimmate badooshshi kaarde amada hoogansanni mannootu afi’ra hooggara dandiitanno owaante heedhanno?
Kalaa Yodaahe:- Boode owaantubba agurranna roorima owaantubba dijitaale ayimmate badooshshe amandanni gede gadachishshannota dikkitino. Giwiru, seeftineetetenna labbinorinna awaawurrete reqeccaabbinori gobbaanni owaante afi’rate gobboomu dijitaale ayimmate badooshshi gadacho dikkino. Layinki xaphoomu ministirchinni massagantannoti Itophiyu gobboomu dijitaale amaale mine yaamannohu no. Amaalete mini dijitaale ayimmate badooshshe uynanni harinsho aana leeltanno foonqenna kaajjado waata badanni yanna yannantenni taashshannoha ikkasinni qarrubba tirantanni hadhanno. Ikkeennano, gobboomu ayimmate badooshshe amada hoogginiro owaante afi’ra didandiitinanni yitanno uurrinshubba heedhuro assootinsa gara ikkannokki daafira eemarama noonsa.
Bakkalcho:- Fayda ayimmate badooshshe afi’rate mite mite basera mannu haammate diraminoha la’nannina konnira korkaatu maati?
Kalaa Yodaahe:- Balanxe afa hasiissannohu Faydu kiiro ikkinotaati. Owaante afi’rate hasiissannotino kiirote ikkinnina kaarde dikkitino. Kaarde hasi’niro fushshi’nannite ikkinnina gadacho dikkitino. Haammatu manni ayimmate badooshshe yinanni woyte kaardete ledo xaadinseemmori noonke daafiraati ikkinnina kaarde attamisiisa gadacho dikkitino. Mittichu manchihu ayimmate badooshshisi Faydu kiirooti ikkinnina kaarde dikkitino. Konnira, woraqatu kaarde amadate laooshshinni fula noonke. Faydu ayimmate badooshshe attamisiisi’rate dirama dihasiissannonke. Faydu kaarde attamisiinsikkinni kiirotenni calla hasi’nanni owaante afi’ra dandiinanni.
Lawishshaho, mittichu manchi daddalu fajjo fushshiishi’rate Biirote geeshsha mariro xa’minannihu kiirote ikkinnina kaarde xa’ma digaraho. Kaarde attamisiisa safaraanchu gede assine worrannita ikka dinose.Konnira, kaarde yinanni diramanna yanna giira dihasiissanno.
Bakkalcho:- Teelenna Postu mine lede mite mite uurrinshubba Faydu kaarde baatooshshunni uytanni noona kuni digaraho yaateni?
Kalaa Yodaahe:- Kuni hallanyootu hasattooti. Hallanyootu hasidhuro kaarde attamisiisse amada dandiitanno. Hasi’ra hoogguro kayinni kiiro calla amadde hiittenne owaanteno afi’ra dandiitanno. Hallanyoota lede Teelenna Postu minna kaarde attamtanni uytanno. Kuni qarra diafi’rino. Kaarde heedhansara hasidhanno manni attamisiisse amada qoossonsaati. Ikkeennano, kaphu kaarde attamtanni uytanno hallanyooti noota huwatanna qoropha hasiissanno. coyinke aana minesi woy Biirosira pirintere noosi manchi portaalete e”e umisiha Fayda ayimmate badooshshe atta’ma dandaanno; baxxinori nooha dikkino.
Bakkalcho:- Itophiyu gobboomu ayimmate badooshshe loosu aana hosiisa hanafase miinju aana abbitanno soorro mageeshshite yaatto?
Kalaa Yodaahe:- Gobboomu ayimmate badooshshi miinju aana hee’rannosi qeecha lainohunni harinsoonni xiinxallubba no. Kuri xiinxallubba leellishshanno garinni gobboomu ayimmate badooshshi Itophiyaho loosu aana hosanna gede assa gobbate lopho aana 7% ledote lopho maareekkisiisa dandiissiisanno. Xaa yannara Itophiyu 200 biliyoone doolaare ale dirunnihu xaphoomu laalchi noose gobbaati. Konnira, xibbuunni 7% ledote jiro afisiisanno yaate.
Konni kaiminni, mootimmano baalunku qansooti Fayda ayimmate badooshshe afidhanno gede assatenni giwire baantanni yannara kalaqantanno awaawurre gargara dandiinanni.
Luphiima kiiro noonsari dagoomu bissa ayimmate badooshshi kaarde amada hoogansanni techo geeshsha woxensa suuqidhannohu woy millissannohu hasiisannokki garinni mininsa giddooti. Wolootta gobbuwa rosicho kaima assatenni konni albaanni harinsoonni xiinxallo leellishshanno garinni gobboomu deerrinni dijitaale ayimmate badooshshe loosu aana hosiisa miinju aana luphiima soorro abbate waalcho fananno.
Xaphi assine la’nanni woyte Fayda ayimmate badooshshi hiikkirano hasi’ni gede millisatenna hiittenneno mootimmatenna hallanyu uurinshubbanni hasi’nanni owaantubba lifixa ikkino garinni afi’rate dandiissisannoha ikkasinni qansootu illacha tugge qooxeessinsara afamanno maareekkammete mereershubbara leellite maareekkama noonsa.
Bakkalcho:- Ledonek assootto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Yodaahe:– Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Arfaasa 29, 2017 M.D
