Mito mito barra tonnu barri geeshsha qaaqquullu goxano hoogate qarri amadinke yee kiirotenni luphiimu amuwi hasaawanna macciishinanni. Qaaqquullu goxano hoogatenni kainohunni caaccabbanna hattono giirante wi`litanna la”a amuwaho lowo jifooti. Marqu qaaqquulli goxano hoogate qarri hiittoonni daanno? Kaimisi maati? Yitanno xa`mo “Qaaqqu kaayyosinni lophoonke” yaanno maxaafa borreessinohanna Qaaqquullu ispeeshaliste ikkinoha Dr Heenooki Zewuduha hasaawinse konni woroonni noo borro haa`ne shiqinshoommo. Dancha niwaawe.
Qaaqquullu fayyimmara lowota hasiissannorichi giddo mittu ikkado goxano afi`rate. Mittu ilaminohu marqu qaaqqi barrunni 14- 19 saate geeshsha goxanotenni yannansa saaysa hasiissannonsa. Lamu diri geeshsha noo qaaqquulli qole 10-14 saate goxanotenni saayissara dandiitanno. Tini kiiro qaaqquullu dirinsa lophanni ha`ranno woyte goxanonsa yanna ajjanni hadhanno. 5 diri qaaqqi 9- 13 saate geeshsha goxanotenni yannasi saayisara dandaanno. Dirinsa lowota shiima ikkino qaaqquullira luphiima saate goxa hasiissannonsa. Konnericho amuwunna annuwu huwatte qaaqquullu goxanote yanna sa`u ikkinni garunni qaaqquullensa goxisa hasiissannota afa hasiissannonsa.
Umi qaaqqo ilino amuwi lowo yannara marqa qaaqqonsa goxisate qarramanna la`nanni; baxxinohunni umi agani qarrisannoho. Kuni qarri lamunna sasu agani gedensaanni goxanote yannansa biddi yiteenna seeda yanna goxa hanafanno.
Techohu marquullu qaaqquulli di-gonxeemmo yite qarrissuro hoccunni woy fooxunni seekkine xaaxate. Togo assa qaaqquullu amansa otootto giddo noo gede assite heddanno gedenna iibbishidhe goxxara kaa`lannonsa. Ikkado ibbille aate; kunino uduunne seekkine uddisiisatenni woy amate ledo bisunni bisosi kisiisatenni (kaangaarote gede) amande uduunne insa dhukkinni aleenni dinbummoikkinni qorophine goxxanno gede assate.
Uddisiinseemmo uddanno fuuttunni loonsoonnita ikka hasiissanno; daaypere (shumate hocco) unuuna qantara albaanni soorra, korkaatuno qante ka`u gedensaanni hakkawontenni goxxanno gede kikkisa agura, keerunni goxxanno gede assa hasiissanno. Unuuna qani gedensaanni qaaqqu ledo albasi la”a agurate. Illetenni albasi la”a goxanotewinni baqqi yite ka`anno gede assanno ikkinninna goxano di-abbanno.
Goxinsammora albaanni ikkadu garinni qansate; dewee`lanno gede assate; wo`manka barra goxanno woyte badhetenni goxisate; goxinseemmo daallasi suwinnoha ikka noosi; giddollite xenfe`e yiinoha ikka di-hasiissannosi. Barra goxxanno saate sase saate ale ikka di-hasiissannonsa. Konnira qaaqquulle baqqi assa, unuuna qansa, hasaawisanna milli assa hasiissanno. Ikkollana, barra lowo yannara godoshiinshe daafursa di-hasiissanno.
Barra barra goxanno woyte caabbichu noowa goxisa, hashsha kaayinni tunsichohonna ga’labbo noo basera goxisa addintanni danchate, korkaatu, qaaqquullu barranna hashsha bade afanni hadhanno gede kaa`lannonsa, hattono insata kalaqamu saatensa (circadian rhythm) garunni biddi assate kaa`litannonsa.
Hashsha goxanonsanni ka`anno woyte godoshshiisha di-hasiissanno. Kunino, hashshi yanna goxanote yanna ikkitinota affanni hadhanno. Goxxanno woyte qaaqquulle kikkisa di-hasiissanno. Dogisiisa, shaqado faarso faarsate, usuusu usuusu /hayye/ assate; goxano dagganno gede kaa`lannonsa. Qaaqquullu goxxanno woyte wo`ma afiinsara xuuxxo wora hedeweelcho fugantanno daafira togoore rosiisa di-hasiissanno.
Qaaqqunna ama mittu daallasi aana goxa di-hasiissanno. Mamooti gesshshsaati amate ledo goxa hasiissaannosikkihu? Umisi daallasi mamooteeti hasiissannosihu? Yitanno xa`morano Dr heenoki dawaro uyno. Ameeriku qaaqquulli fayyimmate ogeeyye Akkaadame qaaqquullu amuwinsa ledo mittu daallasi aana goxxanno gede di-amaalano.
Qaaqquullu goxxanno woyte badhensanniitinso midaadunniti goxa hasiissanonsahu? Yitanno xa`mora wo`manka woyte qaaqquullu qoxxanno woyte badhensanni ikkiro danchaho yitanno dawaro qolino. Hatto yaa kaayinni haxxonsanna umonsa soorra hasiissannota hawa di-hasiissanno.
Qaaqquullu ilami barrinni hanafe lopha geeshsha amanna annu seekke lossa towaata agara hasiissanno yee Dr. Henooki Zewuduhu sokka saaysino.
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Woxawaajje 27/ 2013 M.D
