Loosu hoonge qarri gobbankeha calla ikkikkinni kalqenke qarra ikke leellanno. Mootimma konne qarra tiratenna qansootu horaameeyyimma buuxisiisate qoqqowubbate haammata loossa illacha tugge loossanni afantanno.
Wedelluno injeessinoonninsa injo horonsi`ratenninna huwanyoote afi`ratenni agaraanchimmate laooshshinni umonsa fushshite addi addi ogimmate qajeelshubba adhatenni tantanante loosi`rate hasattonsa luphi yitanni daggino.
Hattono gobbaydi gobbuwa loosu kaayyo kalaqo bobbaasono yanna yannantenni lexxitanni dagginota mashalaqqubba leellishshanno. Konni kaiminni Sidaamu qoqqowira baajeettete dirinni loosu kaayyo kalaqo loossa noo deerranna ontu agani gumulsha lainohunni qoqqowu loosu dandootenna interpirayizootu latishshi biiro layinkinna, loosu kaayyo kalaqo handaari sooreessi kalaa Keffiyaalew Kebbedehu ledo assinoommo keeshsho aanino garinni shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Sa“i ontu agani giddo gumulantino loossa maa labbanno?
Kalaa Keffiyaalew:- Galateemmo! Baalunku anfummonte gede loosu hoonge qarri kalqenke qarraati. Gobbanke xaa yanna geeshsha tidhitanni daggino qarra ikkirono; qoqqowinke qarraati yine adha dandiinanni. Konne qarra tira dandiinannihu qinaambetenninna ikkado huwanyo deerru deerrunkunni noo bissara kalaqatenniiti. Konne gumulateno Sidaamu qoqqowi gede 2017 M.D looso hanafankera albaanni 2016 M.D loosantino loossa tittirshunni keenne kaajjadonna laafa midaado badatenni; kaajjado midaado kaajjinshe sufanno gede assatenni laafu midaadira qole addi illacha uyine hara hasiissannota keenatenni hananfoommo.
Konne assinummohu gedensaanni 2017 M.D mixo widiraati e`noommohu. Hakkiinnino qoqqowu mereershinni kayse eela olluu geeshsha deerru deerrunkunni noo bissa, loosu hasi`raano ikkitino wedelli, loosu hasi`raano maatenna wolootta konni loosi ayiddeeti yine hendanni bissa baalanti ikkado huwanyo afidhanno gede assate looso loonsoommo. Hakkunni gedensaannino sunfe looso hooggino wedellanna qansoota filate widiraati e`noommohu. Konneno assinummohu gedensaanni dandootenni massagantino kalaqo harunsineemmore ikkanke ledo amadisiisaminohunni hiikku wedellichino loosu widira bobbahasira albaanni qajeelsha adhe e“a hasiissannosihura mootimmatenna mootimmannita ikkitinokki kolleejjuwanna uurrinshuwa konni handaari aana baqqeenyunni beeqqitanno gede assate looso loonsoommo.
Konne assankennino baajeettete dirinni ontu agani giddo yaano bocaasu agani geeshsha 488 kume ikkitanno deerru deerrunkunni afantanno dagoomu kifillanna looso hoogino wedelli loosu kalaqo huwanyo afidhanno gede assinoommo. Xaphooma 72 kume ikkitanno qansootinna looso hooggino wedella badate looso loonsoonni.
Bakkalcho:- Qoqqowoho amandoonni baajeettete dirinni mageeshshi qansootiraati loosu kaayyo kalaqate mixi`ne loonsanni hee`noonnihu?
Kalaa Keffiyaalew:- Konni dirinni 60 kumiraati loosu kaayyo kalanqeemmo yine mixo amandoommohu. Sidaamu qoqqowi gede qole looso kalanqannihuno uurrinshunniiti. Gobbate gede uurrinshunni 80%, yannate geeshshi looso qole 20% yineeti istiraateejetenni qixxeessine worroonnihu. Ninke kayinni yannate geeshshire irkinsanni suuqo suuqidhanni fajjo afidhanno gede assatenni uurrinshu widira lophitanno gede assineemmo.
Konni kaiminni 60 kume ikkitannorira 2017 M.D looso kalaqate mixi`ne sa“i bocaasu agani geeshsha 27 kumi 18 qansoota loosu kaayyo horaameeyye assa dandiinoommo. Kurino loosu giddora e`inori baalunku qajeeltinoreeti.
Bakkalcho:- Loosu kaayyo kalanqoonni qansootira mootimma assitanni noo irko maa labbanno?
Kalaa Keffiyaalew:- Looso kalanqoonni qansootira mootimmate irko assinoonni. Lawishshaho looso hoogginori uminsanni suuqidhanno suuqo no, wole widoonni qole dagoomuwiinni gamba assinanni suuqo heedhannoha ikkanna; konni giddonni qole 10 % wirro liqoote hossanno gede assinanni harinsho no.
Suuqo dagoomuwiinninna looso hasidhanno wedelliwininni 75 miliyoone birra sa`u onte aganna giddo gamba assa dandiinoommo. Konni giddonni 10% wirro wedellaho liqoote hossannota ikkitanno.
Wolu konni alba uyinoonni woy tuqinsoonni liquubbanni xaphooma 89 miliyoone birra sa`u onte aganna giddo qolsiisa dandiinoommo. Suuqonna qolsiinsoonniha mitteenni xaphi assine 92 miliyoone birra sa`u onte aganna giddo uurrinshu loosinni bobbakkinorira liqoote tuqishsha assa dandiinoonni.
Ledote baattote owaante aana kaajjado looso loonsoommo. Sidaami anfinte gede e“o afi`nanni laalcho laashshinanni qooxeessaati. Qoqqowu baattote ruukkimma noosiha ikkasi ledo amadisiisame hakku gufisinkekkinni noonke doorshuwa maati? yaannoha garunni la`ne rosu minna qarqarira heedhanno baattuwanna wolootta xaphoomunni wedellu loosu kaayyora hossanno gede assate 2-3 diri sheemaate assinanni 549 hekitaare sa`u onte aganna giddo loosu giddora e`ino wedellira baatto shiqinshoommo.
Wolu sheedenna kontiinere lainohunni konni alba amadante keeshshitino sheedubbanna kontiinerubba qolsiisa dandiinoonni. Togoo yeemmo woyte umihunni yanna sa`inore, layinkihunni hendoonnikki illachira hossanni noore lawishshaho agattote mine ikkitinori no; wolootu qole sagale rainsannire ikkitinorinna sayikkihunni qole sayikki bisirano sayisante hirantino sheedubbanna kontiinerubba nootaati xiinxallotenni buuxa dandiinoommohu. Kurino sa`u onte aganna giddo 430 ikkitannore qolsiinse wedellaho injeessatenni laashshatenna loosi`rate hossanno gede assinoommo.
Haruudde 129 kontiinerubba Hawaasi quchumiranna qoqqowu giddo afantanno zoonna giddo noo woraddanna quchumu gashshoottara loosu kaayyo kalanqoonninsa wedelli horaameeyye ikkitanno gede assa dandiinoommo. Xaphooma loosu kaayyo kalaqo ragaanni la`nanni woyte qoqqowu baalunku anfummonte gede haaro qoqqowo ikkasi ledo amadisiisame konni alba wedellu mootimmate loosu minira e`neemmo yaanno laooshshi noonsankanni. Konni kaiminni laooshshu aana kaajjado looso loonse yanna yannantenni woyyino guma la`nanni tenne yannara sufaancho loosu kaayyo kalanqe wedella horaameeyye assa dandiinoommo harinsho no.
Haaro looso kalaqa calla ikkikkinni albi interpirayizubba irkinseemmo. Lawishshaho konni dirinni qoqqowu pirezidaantichi 50% haaro loosu kalaqo 50% albi interpirayizubba irkisa hasiissannota xawado ikkitino istiraateeje worino. Konne kaima assatenni xaa geeshsha noo harinshonni 3 kume 892 ale ikkitanno albi interpirayizubbara babbaxxitino irko assinoonninsa. Irkubbano maati yiniha ikkiro qajeelshu irko assinanni, liqoo injeessate irko assinanni, wolootta laashshinanninna hirranni bayichubbano irko assineennansa. Mitu mitu dikko hoogate korkaatinni diigamate reqeccaabbe noore assinoommonsa irkonni wirro kaajjite tenne yannara woyyino garinni loosidhanni no.
Konninni adhinanni rosichi loosu kaayyo kalaqo yinanni woyte haaruudde hordofa calla ikkikkinni badhe galtinore woy albi interpiraayizubba yineemmoreno danchu garinni irkinse ha`neemmoha ikkiro haaruuddeho dancha rosicho shiqinshanni lawishsha ikkitanni hara dandiitannota qoqqowu gede la“a dandiinoommo. Konneno qole sa`u yannara ministerete loosu mininni loosu towaanyora daggino gaamono uulla noo halaale buuxxino.
Bakkalcho:- Loosu kaayyo kalanqoonni handaarra hiikkuriiti?
Kalaa Keffiyaalew:- Loosu kaayyo kalanqoonni handaarra la`neemmo woyte gibirinnunni 8 kume 972, Industiretenni 5 kume 32, owaantete handaarinni 12 kume 283 ikkitanno qansootira loosu kaayyo kalanqoonniha ikkanna; konni gobbaanni Sidaama ronsoonnikki garinni gobbaydi loosu bobbaasonni baajeettete dirinni ontu agani giddo 1 kume 732 ikkitanno qansootira loosu kaayyo kalanqoonni harinsho no.
Konnira qarunni qoqqowoho noo eltuwa badatenni hiikko qooxeessira mayi no? hiikkiichira ayee bobbaansummorooti danchu garinni guma abba dandiineemmohu yitanno hajo balanxe bande loosu kaayyo kalanqoommo.
Bakkalcho:- Loosu kaayyo kalaqo gummaame assate harunsinnanni hee`noonni hayyo hiittoote?
Kalaa Keffiyaalew:- Loosu kaayyo kalaqo gummaamimmara qarunni kayinsannihu mittu mereershi owaante uyinanni mereershaati. Mittu mereershi owaante uyinanni mereershi dino yaa loosu kaayyo kalaqo dino yaate. Konni kaiminni qoqqowu sa“i onkoleessu aganinni hanafe baxxitino innisheetiive qixxeesse qoqqowoho noo baalanti mereershuwa deerransa agartinore ikkitanno gede assate sumiimme kalanqe kaajjado loossa gumulloonnita kayisammora hasireemmo.
Kunino mootimmate fulo e`ukkinni dagooma calla beeqqisatenni, interpirayizubbano umonsa baqqi assatenni bacu woxi fulanno gede assatenni 85 ikkitanno mereershuwa lamewa bandoonni. Umi doyichonni 21 mereesha yine sasu agani giddo jeefisantanno gede assineenna gattinore 60 mereershuwa leewu agani giddo jeefisantanno gede assine tenne yannara 350 miliyoone birra mobilayize assa dandiinoonni.
Hawaasi quchuminna wolootta zoonnara mereershuwa deerransa agartinore ikkitanno gede assate looso loonsanni afammeemmo. Konnira qole qoqqowu 120 miliyoone ali birra irko gaame mereershu giddo kompiterubbanna babbaxxitino ferniicherubba wo`mitanno gede loosanni no.
Loosu base loosoho injitannota ikka hoogguro,looso hasidhanni dagganno wedelli umihunni hifata dinonsa; layinkihunni haaru garinni tantanantannorino albirino duuchanta owaante hakkiichinni afidhannowa ikkasi ledo amadisiisame biifadonna wedella goshooshannoha ikkanno gede assate ragaanni kaajjado loossa loosantanni noota kaysate hasireemmo.
Bakkalcho:- Loosu gumulshi aana mitiimmate gede bandoonni coyibba heedhuro?
Kalaa Keffiyaalew:- Loossa loonsanni woyte mitiimmubba heedhanno. Jawu qarri kayinni harunsineemmohu dandootenni massagantanno loosu kaayyo kalaqo ikkasi ledo amadisiisame baxxinohunni mitte mereershubbanna baadiyyete kilaasterete ogeeyye qarqartora shiimu garinnino ikkiro qajeelshu iilladimma xe`ne nootaati kayiseemmohu. Konnira qaru korkaati qoqqowu duuchu ragi loossaati loosanni noohu. Konne qarra tirateno TOT qajeelsha ogeeyyetenna boode woradunna quchumu gashshaanora aatenni hakkuri iillado assitanno gede assanni afamanno.
Konni alba federaale assitannota mereershuwate qajeelshanna mereershuwate ferniichere hattono kompiiterete irkubba uurrisasenni boode xe`ne kalaqantinotanna irko hasiissinota kaysate hasireemmo. Wolu qole hasatto luphi yitinota ikkasenni liqoote hasiisanno woxi ragaannino boode irko hasiissannota la`noommo. Tenne hedeweelchonni ayirrado qoqqowu pirezidaanticha galata hasireemmo. Xaphooma konni dirinni 120 miliyoone birri wedellaho doytanno fende gaamantanno gede assino. Niro doyitanno fende gaamantanno gede asseenna woradahonna quchumu gashshoottara tuqisa dandiinoommo.
Konni dirinnino qoqqowu mootimma konne assitino. Konni alba uynoonni liquubba qolsiinse ha`nanni hee`noommo. Wedellunniwano laooshshe soorrinoommo. Lawishshaho konni alba peeroole malaatinseemmo yaanno wedelli techo kayinni tantanamme loonseemmona irkissenke yaanni no. Konnira qole ikkado fayinaanse shiqisha hasiissannohura kowiichono uminke dhukinni sharramanni ha`nanni hee`noommoha ikkirono federaale umise irko assitanni hadhannoha ikkiro woyyino looso loosa dandiinannihura tinino mitte xe`ne gede la`nannita ikkitinota kayseemmo.
Konni gobbaanni wolunna jawiidihu gobbaydi loosu bobbaaso ragaanni la`nanni woyte Sidaama woy gobbate gede tungoonni timo la`nanni woyte konni alba rosaminokki garinni bacu manni gobbaydira ha`ranni nooha ikkirono hasattote kaiminni kayinni xaa`no gattanno coyibba no. Lawishshaho bayometriikis kiitisenna layinkihunni qole ejensootu ledo amadisiisaminohunni ninkewa xaallaati ejensootu gaamantanni noohu.
Hawaasi quchumira ikkado ejense gaamama hoogansanni boode qajeeltinorinna paaspoorte guxxitinorino loosiweelo ofollansa ledo amadisiisame hajo la`annonsa federaalete bissa ledono hasaamboommo.
Bakkalcho:- Konni alba qooxeessu seerimale doogonni doyaanno manninni egennaminohona ki`ne mereero e“a`nenni kuni qarri mageeshsha tidhamino yaa dandiinanni?
Kalaa Keffiyaalew:- Baalunku anfummonte gede 2015 M.D hanafe gobbaydi loosu bobbaaso lainohunni rofoorme harinsoonni. Xaphoomu ministirchi qansootu hadhanno gobbuwara doyaatenni kaajjado dipilomaasete looso loosatenninna qansootu keerinna hobbaatira baxxino illacha aatenni dancha looso loonsoonni. Addintanni Sidaamu ragaanni la`nanni woyte hakkeeshshi geeshsha seerimale doyicho dinonkanni. Xa kayinni ikkado huwanyoote kalanqoommohuranna hakkira hadhanno woyte horaameeyyimmansano hakko bikkinni ikkitinohura harate hasatto lexxitino.
Gobbaydi gobbuwara calla ikkikkinni Sidaamira konni alba rosaminokki garinni wolootta qooxeessubbarano ha`re loosate hasattono lexxino. Lawishshaho Addis Ababaho lamunna sasu diri alba noohanna xaa yannara nooha la`neemmo woyte lowo geeshsha hala`ladu badooshshi noota la“a dandiinanni. Xaa yannara ninke loonsanni hee`noommohu gobbaydira hadhannorinna gobbate giddono babbaxxitino qooxeessubbara doyite loosidhanno qansooti qajeeltinore ikkitanno gede assate aana kaajjado looso loonsanni hee`noommo. Loosaasine calla ikka diagarantannonsa, ogimmate loossano loosa hasiissannonsa. Loosaasine ikkiturono nafa loossanno loosinna hobbaatinsa daafira seekkite affanno gede assate ragaanni kolleejjuwanke kaajjado looso loossanno gede assate loosono gumullanni hee`noommo.
Konni kaiminni dancha guma borreessiinsannino afammeemmo. Konnira qaru korkaati loosu kaayyo kalaqo konni alba ronsoonni garinni calla ha`ne guma abba didandiineemmo; loosu hayyono yannoonsanna hedo burqisate hajubba aanano baxxino illacha uyne hara hasiissannonke. Gobbaydira bobbaansannireno hobbaatensanna keeraanchimmansa agarino garinni haammachiinshe bobbaanseemmoha ikkiro noo qarrano tira dandiineemmo. Hakko bikkinni qole gobbate eono lossa dandiineemmo. Lawishshaho xaa yannara baatooshshu e”anni noohu seeritte doogonniiti. Kunino loosu kaayyo kalaqonna gobbate eo gummaame assa dandiinannita leellishanno.
Bakkalcho:- Qoqqowoho afantanno tekniiketenna ogimmate kolleejjuwara assinanni hee`noonni irkonna harunso maa labbanno?
Kalaa Keffiyaalew:- Tekniiketenna ogimmate ragaannino qoqqowu gede jajjabba loossa gumulantanni no. Kolleejjuwate dhuka kaajjishate ragaanni rifoormubba assinoonni. Konninnino kolleejjuwa umonsa gashshitanno gedenna giddoydi eonsa lophitanno gede assateno babbaxxitino biddissuwanna wodho qixxaabbannonna amaalete mine kaajjitanno gede assine noonkeri 11 kolleejjuwa uminsa eo burqissanno gede assinoonni harinsho no.
Wolu qole uurrinshunna dikkote aana illachishshino haramaadda qajeelshubba aana illachishatennino islanchimma noosi qajeelsha uyite dhuku noonsa qansoota kalaqqanno gede jawaachishate looso loonsanni hee`noonni. Konne assansannino gumu leellanni noota kaysa hasireemmo. Lawishshaho konni alba loosu widira e`anno qansooti dirrate albaanni diigantanninna mulla ofoltanni leeltanno; sasu diri kawa kayinni tantanantino wedelli dancha guma borreessiissanni afantanno. Korkaatuno laooshshu, heeshshote dandoonna laashshaanchimmate qajeelshubba baasa higge adhite e“ansanniiti.
Ministerete loosu mini baxxinohunni uurrinshuwa eeli geeshsha yannoo`mitinore ikkitanno gede assatenninna babbaxxitino rifoormubba harisatenni kaajjado loossa loosanni no. Kolleejjuwate ikko mitte mereershubba aana uyinanni owaantubba yannoo`mitinore ikkitanno gede assatenni babbaxxitino ogimmate irko assate loosono loosanni afamanno. Wolu kolleejjubbate qarqarira wirro wirro hinge uyinanni qajeelshubba hawadi yannara baalante kolleejjuwara noo rosiisaano afidhanno gede assinoonni. Wolootta rosu maxaaffanna uduunnubba irko afidhanno gedeno assinoonni. Konni gobbaannino uyinoonni qajeelshubba mageeshshi geeshsha guma laaltu? islanchimma noosi loosi mayi garinni loosamanni no? yaannohu aana irkotenna harunsote loosono kaajjino garinni uyitanni noota la“a dandoommo. Konni kaiminni Sidaamu qoqqowi gede noo halaalino konne buuxisannoha ikkinota kayisate hasireemmo.
Bakkalcho:- Yannakki uyte hala`lado xawishsha oottonke daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Keffiyaalew:- Anino galateemmo.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Sadaasa 24, 2017 M.D
