Gobbate gede xaaddinota rosu hiiqqamme sissate mootimma sa’u muli dirra kawa addi addi istiraateeje kalaqqe gumultanni afantannoti addaho. Handaaru aana kalaqamino qarra ittisatenna guma abbate sa’u dirrara deerra deerranko jawaata sharro assinanni keeshshinoonniha ikkirono; hasi’nanni soorro abbate yanna adhine loosa agarantannota ammannanni. Baxxinohunni rosiisaanote ikkadimma bowirsa, rosaanote guma woyyeesanna rosu mini rosate injiinoha assa balaxotenni illacha tungoonni hajubbaati.
Balaxote rosi akatino rosu hiiqqammera kaima ikkasi xiinxallotenni bandoonni mitiimmubba ikkansa addi addi buenni fultanno mashalaqqe buuxissanno. Konni aana Sidaamu qoqqowirano xaaddino rosu hiiqqammera kora ikkinore sissate gumullanni hee’noonni loossanna xaphooma millimmo hattono gobboomu inisheetiive Sidaamu qoqqowira noo deerra lainohunni qoqqowu layinki pirezidaantichinna rosu biiro sooreessi kalaa Beyyene Baraasihu ledo hasaawa assinoommoha ikkanna; aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Qoqqowoho rosu hiiqqamme sissate sa’u sasenna shoole dirra kawa gumulantino loossanna dayino guma hiittoonni xawinsanni?
Kalaa Beyyene:- Qoqqowu garinni rosu hiiqqamme sissate looso balanxe hananfoommohu noo qarrubba badatenniiti. Gobbaanni hee’ne la’nanni woyite rosaanono ikkito rosiisaano barra tuqa rosu mine hadhannanna higganna la’nanni daafira giddoyidi qarri gobbara fule dileellino. Giddora e’ne la’neemmo woyte rosu amanyootinke lowo qarra afi’rinoha ikkasi huwantoommo. Konni daafira noo qarrubba hiittoonniiti tira dandiineemmohu yaannoha gobboomu akati ledo xaadisatenni qoqqowu akata hedote giddo worino garinni rosu aana noo qarranke tira noonke yine hananfoommo.
Konninnino roso rosamino garinni loonse kalaqantino hiiqqamme sissa dandiineemmokkihura; baxxino garinni baalanka beeqqisiisino garinni massagaano massagganna wo’mante daga beeqqonni baxxitino doogo horonsi’ne loonse rosu aana xaadino qarra tirreemmo yine looso hananfoommohu 2013 M.D nniiti. Hatte yannanni hananfe rosu looso uurrinshunniha assine mittu diri giddo umisi suude amadisiinse loosateeti murci’noommohu. Konni garinni Sidaamu rosu haaroonsha qixxaawo faajjetenni safantino. Tini qixxaawono baalanka hanqaffinotanna bandoonni qarrubba tirtanno garinni qixxeessinoonnite.
Qoqqowu garinni rosu qarraati yine bandoonni hajubba mereeerinni qarunna umihu balaxote rosi aana noo qarraati. Qaaqquullu anjensanni hanafote aana afi’ra hasiissannonsa dandoonna egenno afidhukkinni sa’’a jawu qarri gede adhinoommo. Konnira kaimu maati yiniro rosiisaanote dhuka, rosu mini akata, massagaanote amadooshshi, rosu uduunni waaco ledo amadamanno.
Kuri jifo deerru deerrunkunni tirranni ha’ra hoongummoro rosu amanyooti qarra amaxxine seeda doogo hodhanke gattannokki daafira konne qarra tira noonke yine umose dandiitinota qoqqowu mixo qixxeessine hananfoommo.
Kunino, sammi yine loonsanniha ikkikkinni; rosu loosi jawa egenno hasi’rannoha ikkasinni wo’manta daga beeqqisiisa noonke yine umose dandiitinota seeru hanqafo afidhinota ‘Sidaamu rosunna qajeelshu fende’ yine uurrinsoommo. Konni aana baalunku hala’lado beeqqo assino. Umikki fooliishshonni jajjabba bare harinse dagate ledo hedo xaadisi’rate looso loonsoommo. Tenne fooliishshonni baalunku qinaawa dawaro qoltino.
Rosu loosi baalante daga hajooti; ilamate hajo ikkasenni dagoomuwinni afi’noommo dawaro danchate. Konni alba rosaminokki garinni dureeyye quchumunna baadiyyete mereero noo badooshshe ruukkisanno garinni balaxotenna umi dirimi rosi minna halashshino yine assinoommo woshshattora dawaro qolte Onte rosu minna geeshsha minsiissino dureeyye no; wolootuno sasenna lame rosu minna minsiissino dureeyyeno no.
Konni gobbaanni mootimmate loosaasineno uminsa qeecha fultino. Aganu baatooshshensa mittunna lamu dirinni murtanni qoltanno injoonni beeqqo assitino. Konne womaashsha rosu haaroonshi fende giddo corre mootimmate loosaasinenni calla 20 rosu minna minsiinsoommo. Konninni ledote akkala rosu minna haaroo’manna injiitinore ikka noonsa. Korkaatuno injiitino basera rossanno rosaanonna injiitinokki basera rossanno rosaano gummaa’mate kaayyonsa babbaxxitinota ikkitanno. Konni daafira Sidaamu rosu haaronso qixxaawo giddo mitte illacha tungoonniti rosu base rosoho injiitinota assate.
Tenne konni garinni amande loonsanni hee’neenna jawa gobboomu inisheetiive faajje assinoonni. Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) hanafonni “Rosu ilamate” millimillo faajje assini woyte rosu haaroonso qixxaawonke ledo qineessine baxxino garinni jeefisa noonke yine hananfoommo. Tenne aanano sai diro 1 biliyoone ali daga beeqqo assitino; tayixe diro konni aleenni lossine loonsoommo.
Sai diro safote latishsha, rosu mini waaconna ronsanni kifilla lawinore taashshinanni sa’noommo. Rosaano qaaqquulleho; qaaqquullu qole uyininsareeti adhannohu. Dancha coye uyininsaro uyinoonninsa coyinni hagiirraabbanno; injiinokkire uyininsarono hattonni injiinokki adhite lophitanno.
Xaa yannara afi’noonni guma la’nummoro roore anga tantano, woraddatenna quchumu gashshootta rosu minnansa woyyeessite maassiissino. Xa noonke tantano giddonni 17 ikkitannori wo’munni wo’ma jeefisse maassiissino; wolootuno hakko deerra iillitanni afantanno. Konni garinni hananfoonni loosi baalante tantanowa iilleenna baalante rosu minnanke suudi soorramanni afamanno.
Bakkalcho:-Dagganni noo soorro hiittoonni la’iniyya:-
Kalaa Beyyene:-Amandoommo loosi rosaanote gumi aanano bikkantino soorro abbanni noota huwantoommo. Konni aana leellinohu qarunna jawu coyi balaxotenna umi dirimi rosi aana rosaano qara ikkitino dandoonna egenno amadde fula hoogguro rosu lowo geeshsha ayirrannonsaati. Tenne wodanchinoommo daafira; sa’u sase dirra giddo nabbawate, borreessatenna huwatate aana baxxino illacha tunge pirojektete daninniiti jeefinsanni keeshshinoommohu. Konninnino noo akati soorramanni dayino yinara dandiinanni.
Lawishshaho; tenne millimmora e’nummo yannara gobboomu deerrinni assinoonni xiinxallonni 2ki kifile rosaano 70% ikkitannori dadhitino afiinni nabbawa dandiitannokkireeti; hattono 3ki kifilenni 49% ikkitanno rosaano mittore nabbawa dandiitannokkireeti. Konne pirojektete garinni kalqoomu rosicho adhine ninke gobbara wo’naalleenna guma leellishshino wo’naalshuwa baalante qoqqowinke rosu minnara gumula hananfummo kawa soorro dagganni no.
Lawishshaho; faranjootu 2021ni noowinni xa soorrante woyyaambe leellishshino. Daggino woyyaambe hasi’nanni deerra iilla hooggurono; dancha hanafo no yine adhinara dandiinanni. 2ki kifile nabbawate qarri alba noowinni 70% noowinni 57% iillino; 3ki kifile nabbawate qarri bikki 49% noowinni 32% iillino. 12 kifile gumi xiiwaminokkiha ikkirono shiima geeshsha gotti yaanni no yine adhinara dandiinanni. 8 kifile rosaanote sa’’ate bikki 29% noowinni 54% iillino. Tini soorro hanafote aana nootanna jawaante loonsummoro hasi’nanni soorro abbanna rosu hiiqqamme sissa dandiineemmota leellishshanno malaattaati.
Bakkalcho:- Hananfoonni rosu loosi aana rosiisaanote ikkadimma luphiima qeecha afidhinoti addaho; qoqqowu garinni sa’u dirrara kawa rosiisaanote dhuka woyyeessate hadhinoonni xeertinyi ma lawanno?
Kalaa Beyyene:- Rosiisaanote hajo lainohunni rosu haaroonso qixxaawonkenni tirreemmo yine amandoommohu mittu rosiisaanote, rosu loosi massagaanonna murrootu dhuka kaajjishate handaaraati. Konni ragaanni batinye looso loonsoommo. Rosisaanote widoonni gumulloonnihu rosiisaanote ogimmate woyyeesso CPD yine woshshinanniti, rosiisaano noowa rosu minnara miillansa ledo heedhe ikkadimmanna kakkaooshshensa lossidhannoha, dhukinsa bikkinni uminsa mixo qixxeessidhannohanna ikkadimmansa lossidhanno gede assinanni. Tini alba noo harinsho ikkiturono de’’ama noo daafira tenne soorrate qajeelsha uyine eeli geeshsha halashshine loonsoommo. Baalanti rosiisaanono konni amanyooti giddora e’anno gede assinoommo; kuni loosi tayxe dirinnino kaajjinshe sunfanniha ikkanno.
Konni gobbaanni harammaadda qajeelshuwanni rosiisaanote dhuka bowirsate loossa hala’ladunni gumulloommo. Rosu mini murrootinna rosu massagaano dhukanna kakkaooshshe lossate loosama hasiissannonsa loossa, baxxinohunni kakkaooshshu noonsare rosu loosi massagaano hattono rosiisaano qajeelsinoommo. Tini bissa loosu amanyoote garunni massaga hoogguro, rosiisaanono rosaanote qarra baDde irkisa hoogguro guma abba lowo geeshsha ayirritanno daafira kuni illacha tunge hala’ladunni gumullanni hee’noommo loosooti.
Bakkalcho:- Haaro rosu amanyoote gumulate dandiissannoti maxaaffa, baxxinohunni umi dirimi rosi minnara anje nooti duucha hinge kayinsanni hajooti; tenne aana qoqqowoho noo akati hiittooho?
Kalaa Beyyene:- Layinki dirimi rosaanote maxaaffa rosu ministere wortino faasho garinni mittu maxaafi mittu rosaanchira yaanno garinni shiqqino. Ikkollana, umi dirimi rosi maxaaffa tuqisate wo’naalloonni. Fulo lowo geeshsha luphiimate; xaa geeshsha noo harinshonni qoqqowu mootimma 460 miliyoone ale birra umi dirimi rosi maxxaaffa attamora fulo assitino. Konninnino mittu maxaafi mittu rosaanchira tuqa hoogirono; rosu minnanna rosaano maxaaffa hooggannokki gede assa dandiinoonni.
Tayixe dirinnino konni garinni kaajjinshe sunfoonni. Tayxe dirira iillinsheemmo maxaaffa sai diro garafo fushshinoonniha ikkanna; xaa yannara garafote harinsho jeefinse maxaaffano attamanteenna xaa geeshsha 20 ikkitanno woraddara maxaaffa tuqinsoonni. Gattino maxaaffano attantanno uurrinshanni e’anni noonke. Konni daafira maxaaffate tuqishshi anje co’o assine gatisa hoongirono woyyaambe no.
Bakkalcho:-Kalaqu loosi xaa yannara mootimma illacha tuggino hajooti. Konnira ICT aana loonsanni hee’noonniri mayi no?
Kalaa Beyyene:-ICT tenne yannara lowo geeshsha hasiissanno yine ammanneemmo. ICT uduunne shiqisha, sayinsetenna teknoloojete kalaqo loossa jawaachisha hasiissanno daafira kaajjinshe loonsanni hee’noonnireeti. Tenne harinsho giddoonni sa’neeti rosaano woyyaabbino mannihimma heedhannonsa gede, ikkaddanna heewisantannore ikkite fultanno gede assate akata kalanqeemmohu. Kuni loosi tayxe dirono kaajjinshe sunfeemmoha ikkanno.
Bakkalcho:- Gobboomu deerrinni hananfoonni inisheetiive Itophiyu Kooderse Sidaamu qoqqowira ma deerrira afantanno?
Kalaa Beyyene:- Gobboomu Inisheetiive Itophiyu kooderse Mootimma halantino Arawete gobbuwa ledo halamatenni loossanni noohu wedellu techo kalqera ikkadda ikkanno gede assate hedde qixxeessitinno qixxaawooti. Tenne qixxaawo ninkeno qooqowinke deerrinni faajjetenni hanafisiinse gumulsiissanno tantano kalanqe loonsanni hee’noommo. Kuni loosi rosu minnarano gumulama noosiha ikkinohura baxxinohunni layinki dirimi rosi minnara kaajjinshe loonsanni hee’noommo. Rosaano calla ikkitukkinni baalunku wedelli tenne kaayyo horonsi’re umonsa ikkadda assanno gedenna techo kalqe ledo taaltino wedella ikkanno gede assate loonsanni hee’noommo.
Qoqqowinke garinni daanni noo gumi agadhineemmo geeshshiha di ikkino. Qansootu gobbate gede borreessamanna rosa hasiissannonsa bikkinni rossanni nooha ikkinokkihura massagaanono konne looso massaga hasiissannohura qoqqowu pirezidaantichinni hananfe konne looso amande yanna yannatenni keennanni ha’nanni hee’noommo. Assinoonni keeno garinni soorro heedhurono; tayxe dirinni jeefinseemmo yine mixi’noommo bikkinni gumulloommokki daafira aantete sunfe ha’neemmo.
Bakkalcho:- Aantete handaarunni qarunni haaro coye maricho agadhino?
Balaa Beyyene:- Rosu loosi yanna hasi’ranno. Mittunna lamu diri giddo winxeenna mu’re guma laalannoha di ikkino. Korkaatuno sainohu kuusamino asali lekka amadanno. Amadannori hoogoommero woyi kuusantinoti badhiidi dhagge hooggoommero loonsanni keeshshinoonni gari lowo guma la’nara dandiinannihonkanni. Konni garinni sufate rosaanonke gumi xa noo deerrinni woyyaawinoha ikkanno gede assate loosi harancho yannanni ikka hoogirono mereerima yannanni jeefinseemmo yine amandoommo loosooti.
Seeda yanna mixonni jeefinseemmo yine amandoommo loosi kayinni eela safote aana hananfoommo loossa hasi’neemmo guma abbineemmo; bilchaata rosaano kalanqeemmo yine hendoommoho. Hakka geeshsha adhinara dandiinannikkihura techo noo qarra ittinsanni, rosaano iillitino deerrinni ikkadda assinanni woyyaawino guma abbitanno injoo kalaqate loonsanni hee’noommo looso ikkasinni konne looso kaajjinshe sunfe hasi’noonni guma borreessiinseemmo; dancha ga’a la’neemmo yitanno ammana nooe.
Bakkalcho:- Jeefote sayisate hasiratto sokka heedhuro?
Kalaa Beyyene:- Hananfoonni gobboomu Inisheetiive Itophiyu kooderse lainohunni sokka sayisate hasi’reemmo. Hiikkuno Ismaarte anga bilbilano ikko Kompiwutere afi’rino manchi konne qajeelsha shotunni qajeelara dandaanno. Konnira injiitino base no; layinki dirimi rosi minnanke ICT ledo qineessinanni hee’noommo daafira kaajje sufannoha ikkanno. Tekniketenna ogimmate uurrinshuwano ICT mereershuwa afidhinoreeti. Konneno jawaachishe sufa hasiissanno.
Kooderseteqajeelshi kalqoomu adhamooshshe afi’rinoha tajete woraqata afisiisanno qajeelsha ikkino daafira konne qajeelsha adhine horonsiraano ikka baalunkuwinni agarantanno yitanno sokka heedhannoe.
Bakkalcho:- ooottonke hala’ladu xawishshira galatinke wodaninniiti.
Kalaa Beyyene:- Anino galateemmo.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Sadaasa 17, 2017 M.D
