Ilame Lophinohu Sidaamu Dagoomu Qoqqowi Mootimma Daarrate Woradi Seettaamo yinanni olliiraati. Lophosino wolu baadiyye oosiichintalla labbanno. Umi dirima rososino 1-4 kifile geeshsha hakkonni ilamino qarqarira, 5 nna 6 kifile Teferikeellu umi dirimi rosi mine, 7-12 kifile geeshsha Dillaho harunsino.
Aanino rososino TTI Hawaasi Rosiisaanote Rosi Kolleejjenni, umi digire Sivili Serviisete Yuniveristera Seerunni; layinki digiresi qole Hawaasi Yuniveristenni gashshootu rosu golinni (Governance) harunsino.
Umi loososino 1979M.Dra Amaarokeellete rosiisaanchimmatenni hanafinotanna hatte yanna lowo jifo giddoonni saysino gede qaaganno. Hakkuy gedensaannino Daarrate Woradi qara gashshaanchimmanni kayse Sidaamu Zoone qara borreessaancho; zoonenniha Lay/Gashshaanchonna Uurrinshate Sooreessa; hattono Wodiidi Qoqqowira Seeru Allaalaancho, Dooggate Biilloonyi Baadiyyete Doogga koffeenyu maccciishshaancho ogeessa, Polisete Komishiine Komishiinere, Farcote Biiro Sooreessanna qoqqowu kaawinete miila, Amaale Mini Dagate Xadooshshi Sooreessano ikke loosino. Aaneno IFDR Dagate koffeenya Macciishshitanno Uurrinsha Buuxote Dayrekitoreete dayrekitere, IFDR Dagate Riqiwamaano Amaale Mini miila ikke amaalete mini addi addi komittara massagaanchimmatenni loosinoha ikkanna xaa yannarano IFDR Sagate Riquwaano Amaale Mini Seerunna Farcote Uurrinshate komite gambisaancho ikke loosanni afamanno. Kalaa Pheexiroos Woldesembet
Tenne lamala Bakkalcho gaazeexi addi addi yannate hajubba aana wosincho assine ki’newa shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho: Dagate Riqiwaano Amaale Mine keeshshitto yanna hiittoonni xawisatto?
Kalaa Pheexiroos: Dagate Riqiwaano Amaale Minira dangannihu daga riqimbeeti. Konni kaiminni keeshsho’ya yanna giddo daga riqiwe addi addi loossa loosoommo. Sidaami daga horo agarantanno gede babbaxxitino loossa loosanni, Sidaamu qoqqowu xa’mo sharro yannara albaanni fule sharramannohu hakko qarqarira hee’rihano ikkiro kawiicho la’annonsa kifilera shiqishatenni bi’re gede reyonna shoo daggannokkinna xa’mo seeru doogo garinni dagate huuronni gumulantanno gede paarlaamaho hee’noommori qeechanke fullanni keeshshinoommo.
Konni gobbaannino ani paarlaamu giddo nooe qeechinnino calla ikkikkinni umi’yanni mannu ledo nooe xaadooshshinni 11/11/11 ledo amadisiisaminohunni usurantu oosonke tidhantanno gede xaphoomu seeru allaalshi, yoo aanote (daanyootu), gashshootu ledo yannate coye shiqishatenni jawa sharro assoommo. Konninnino boode tidhantinokki ooso heedhurono roore anga kayinni tidhantino.
Bakkalcho: Dagate riqiwaano amaale mine soorrote albaanni noohanna soorro daggu kawa nooha hiittoonni xawisatto?
Kalaa Pheexiroos: Soorrote albaanni noohunna soorrote kawi paarlaami lameho yaa dandiinanni. Mitto paarlaamaati yaa didandeemmo. Korkaatuno albaanni noo paarlaamira xa junta ikke qacce fule gobba mitiinse noo manni paarlaamu giddono qarrisino mannaati. Coyi’ne dianfanni. Coyi’niro wona ayeti coyi’rihu yineenna fullanni hee’neenna keeno heedhanno. Konnira mannu coyi’rannoti giddosi heedheenna huutame tenne coyi’nummoro tenne yinanninke yee coy’rannokkiha ikke keeshshino.
Sasu diri kawi paarlaami kayinni mittu doorshihano ikkiro mannu foniisita coyi’rannohanna dagate hasattono ikko umisi qoosso agarantanno assiisate afoo kalaqi’rino paarlaama ikkino.
Bakkalcho: Itophiyu Haaroo’mate Kofatto ledo amadisiisaminohunni gobbaydi wolquwa kalaqqanni noo xiiwo hiittoonni laitto?
Kalaa Pheexiroos: Kofatto tini Itophiyu daga umise woxinni, umise wolqanninna umise manninni hanaffe loosidhanni noote. Gobbaydi kaa’lo afidhinota di-ikkitino. Itophiyu kofatto tenne kofi’riha ikkiro lophanno, dagano tunsichunni fultanno, wolu latishshi loosamannonna gobbanke su’mino soorramanni ha’ranno. Woleteemmero konne danchummatennilla la”a hasiissannonsa mite mite gobbaydi gobbuwa kayinni hattenne hinaasunni la’anno gobbuwa no. Gibitsetenni hanaffe Suudaaneno ikkito woloottuno insa ledo uurrineemmo yitannori mite mite Galchimi mangistuwa ninke buximate giddo hee’neenna buxanete tungannire tuggannanke hee’nammoranna haxonke gotti yine ha’nammora hasidhannokki wolquwa no. kuri wolquwano dodante kofatto wo’mitannokki assate harinshono lowota hadhino; kayinni gobbaydi ha’rinshonni roore giddonke noori albaanni gobba gashshite sa’uri cancishaanchu HWHT wolquwa tenne kofatto su’minni gamba assinanni woxe uminsa hajora horonsi’ratenni, rosichono ikko dhuka afidhinokki uurrinshuwara uytanna, woxu itamanna loosu kayinni loosamannokkiha 5-7 diri geeshsha goofa dandiitanno kofatto 10 diri ale keeshshita geeshsha uytino illachi baino daafira gobbaydi wolquwa dodantinonkeha ikkanna kayinni daganke umise woxisenna dhukise deerrinnino ikko hakkuy aleenni xe’nesenni mangistete loosaasine aganu baatooshshensa, loosire galino manni loosi’re afi’rinoha aanna daddalaanchuno hattonni tirfesinni calla ikkikkinni waannisinni kayse aanna, gobba heedhannori Itophiyu qansootino hakko afidhannoha uytanna konni garinni uminke woxinni umonke woyyeessineemmo yaannohunni loonsanni keeshshinoonni akataati noohu.
Tini soorro daa hooggoommero tini kofatto jeefo iillitanno yitanno amma’no dinoe. Tini soorro daasenni bainore baala taashshite marro ijaarshu sufanno assiteenna xa noo deerrino xibbuunni 70 anga ale gumulamino; shiima yanna gedensaannino caabbichu burqanno deerrira iilline hee’noonni. Tini kofatto konne deerra iillate tini soorro afidhino qeechi jawaho.
Konnira ninke paarlaamino qeecha afi’rino. Muro sayinsanni woyte kaajjado uurrinsha amade shiqanno, aganu baatooshshinkenni uynoommo, dargu geeshsha marreno towaanteemmo.
Xaano kay jifo uurritinoha di-ikkino. Tini baxxite fultuti juntu wolqa badheenni loossannowiinni sa’e xawoho gufisate geeshsha iillite leeltanni no. Xa Itophiyu dagano bi’re mitto ikkite Xaliyaana qeeltu gede kofattote looso gumulateno ikko cancishaancho juntu wolqa hunate assinanni sharrora mitto ikkite hadhanni noo daafira haaroo’mate kofattono gumulantanno yitanno amma’no nooe.
Bakkalcho: HWHT massagganno gobba gashshitu yannara be’ro Sidaamu dagano umise umose gashshate xa’mo kayissu yannara baala miiccanni sa’inoti qaangannitena tini gaamo xaano wirro biilloonye amandeemmo yite assitanno sharrora hasattonsa maati yaatto?
Kalaa Pheexiroos: Tini xa cancishaancho junta ikkite fultu wolquwa biilloonyeho daggu waro baalanta daganna dagooma taashshine gashshineemmo; baalu umosi gashshi’ranno, afiisinni coyi’ranno, budesi lossi’ranno yitanno pirogiraame amadde daggino. Ninkeno hattee yannara tini mixo dagankera eltanno yine ammanneeti adhinoommohu.
Mereeroho kayinni kuni amanyooti wole ikkanni dayno; mimmitu ledo sumuu yaa hoogano kalaqantino. Mannu usuramino, reyno, mannimmansa aana xe’ne iillitino, mituno fulino widoonni gatino.
Baxxino garinni 1997M.D kawa mannu dimokiraasaawe qoosso xa’mi’ra, dooramanna ba’re shiqqi yaa hanafita xiiwo baassanni daggino. Manninke giddono koffeenyu lexxanni dayno.
Xa jeefote dangeemmo woyte paarlaamu cancishaancho uurrinshaati yee gumuli gaamo balaxxenni shittite xinqisiisante hadhino. Tini wolqa gobbankeeti yite ammantinokki gobba gashshitanni keeshshitino yaate. Hedonsano xa kalaqantinota ikkitinokki gedeno la’nanni hee’noommo.
Gobbano konninni alee hadhara dandiitannonka amadooshshu qarrinniiti duumbara higge keeshshitinohu. Xa baxxite leelte ninke gobba tenne di-ikkitino yite xinqante hadhino; hadhinowano heedhe kawa qolte qassanni no. Tenneno xa Itophiyu daga seekkite affino. Itophiyu seeri giddono quwa 39 meessi kaayyo meessi gumu’la baxxe fulate geeshsha yine borreessini woyte mannu miicamannokki gede wowete yine worroonni ikkinnina Itophiyu insa gashsha hooggu barra agurte hadhara insara yine worroommota di-ikkitino. Insa kayinni hattee hedo giddo wodhitinota ikkitara dandiitanno. Xa leellanni noori lowori no.
Konni garinni hatto ikkite fulte insa agartinota Aliyye hajajo qassu; lowo manna guddu. Tinino gobbate olantooti; roduuwankeeti; oosonkeeti. Kuni manni gobba agarreemmo yeella marino mannaati. Saeno miliyonetenni kiirranni buxane ikkitinota Tigirete dagara kanchafare gargarino mannaati, rosunna fayyimmate uurrinshuwa minino mannaati, gide midanni, ataachanni gatensa loosanni dayno mannaati.
Insa dagansa heeshsho nafa diwoyyeessitino. Dagansa seftineetetenni kaa’linanna heedhanno. Kuni juntu uminsa maatenna oosichinsa heeshsholla woyyeessitino. Gobbate gargartote olanto kayinni hakko manna irkissannilla keeshshitino. Konne manna fulteeti heddinokki yannara hedeweelcho goxxinowa guddinohu. Kuni lowo geeshsha dhaggete shollinyu loosooti. Kuni assootinsa lowo geeshsha xissiisinonkeho.
Xa gobbanke daga baala halamatenni adhitanni noo qaafonni tini mitiimma muli yanna giddo gooffeenna gobbanke keere ikkitanno; konne olano qeelletenni fulleemmo; gobbanke amaddinoti jireenyu doogo jeefo gantanno; manninke heeshshono woyyaabbanno yitannoti nooe.
Bakkalcho: Babbaxxino garinni gobbate gede xaaddinonke lamu sasu dani jifonni fulate xaphooma Itophiyu daganna ilama maa assa noonsa yite hedatto?
Kalaa Pheexiroos: Umihunni ninke gobbate; gobbano jawa gobbaati. Itophiyu dagano mittimmase amaxxanna kaajjishi’ra hasiissannose. Mitto ikkankeeti giddoydino ikko gobbaydi diinna hoo’late dandiineemmohu. Togoonni mimmitonke amande ha’nummoha ikkiro xa ninke xiibbannori lophinoommo yitanno mangistuwa umonsa heeshshi yitanni dagganno.
Itophiyu xa la’niro Soojjaati Afiriku gobbuwa giddo wolqaataamo ikkanni dayno. Hakkuy aanano Soojjaati Afriki mitto ikkanni daanno woyte kaajjado wolqa kalaqantanno. Xa kaa’lote uynanninkerichi ledo muliissine uynanninkeri no. Soojjaati Afiriki kaajjanni daanno woyte konne dee’nii yineemmo barri daannota affe Afiriku giddo mitte wolqa kalaqantannokki gedeeti xiiwo iillishshanni noonkehu.
Shiimare uyte ninke lophineemmokkinna insa yiture calla maahoyye yinanni hee’neemmo gede assitara hasidhanno. Xa kayinni ninke togo ikkine mittimmanke amandummoro Soojjaati Afriki mitto ikkanno woyte saeno Itophoyu Afriku Mittimmara qara quchuma ikkasinni kalqe illacha ninke aana tugganno daafiranna Afriku riqiwaano assite la’annonkehura tenne gogunni gibbino.
Konniraati kaajjado mootimma heedhankera hasidhannokkihu. Tenne Xaphoomu Ministeerchi Dr Abiyyino, gaamosi ikko Itophiyu daga seekkite affino. Konnira noonke dargano gotti assanke gattannokkita ikkitinota affino daafiraati addi addi wolquwa dodantanni noonkehu. Ninkeno tenne anfe mittimmanke seekkine kaajjishi’ne amandoommo latishsha sufisiinse, qarru giddo noota Tigirete dagano konni junti anganni fushshine mittimmanke agadhine ha’neemmoha ikkiro kalqete aana xiiwo abbanke gattannokkita ikkitino daafira xaano mittimmanke kaajjishi’no yaa baxeemmo.
Sidaamuno hakko deerrinni xa qoqqowo afi’noommo qoqqowo afi’nummo kawa illetenni leeltanno soorro abba hasiissanno. Bashsho kullanniri qoqqowo ikkinoommokki daafira tenne hoongummo yinanniri xa dino. Konni daafira xa konni afi’noommo kaayyo qiddo balanxe mittimmanke kaajjishi’no, godowa moorroonke, gosatenninna fiixunni mannaho biillonye diuynanni, muishshunnino yoo diuynanni, manna kawanna ka’a yinikkinni taashshine gashshinannina balaxe Sidaamu mitto ikko; mitto ikkino Sidaami Itophiya mitto assateno kaa’lanno.
Ninkehu budinkeno umisi Itophiya gashshanno gedee budeeti noonkehu. ‘’Affini’’ budinke. Konni budinkenni Itophiyu giddo lawishsha ikkine sunfeemmo manna ikka noonke. Konne assa dandiineemmohu kayinni Sidaamu daga gede mitto ikkinummorooti. Xa Sidaama gashshe noo mannino alba noo mitto Sidaama sufisiisate loosiha ikkiro Itophiyu Soojjaati Afrikira albisa ikke fulanno; Sidaamuno Itophiyu giddo kaajjado latishshunni woyyaawinoha ikka dandaanno.
Sidaamu giddo bunu noonke; baattote shiilo noonke; hoongoommori dino. Ninke ninkeha ikkeennalla dila’noommona wolewa millinse lainohura Sidaamihu bushshu umisi mulla la’ne halchinannihona mittimmankella amaxxine sunfummoro Sidaamu Itophiyu giddo kaajjado daga ikkanno yee ammaneemmo.
Bakkalcho: Aananno Wocawaaru aganira haaru garinni safamannohu dagate riqiwaano amaale minira sokkakki maati?
Kalaa Pheexiroos: Bi’re ninke coyi’neemmokki assite keeshshitino wolquwa xa aaninkenni ka’ino. Xa coyi’rateno, loosateno kalaqantino kaayyo no; hattenne kaayyo seekkine horonsi’ra dandaa hasiissanno. Kuni daanno mannino addi addi loosi handaarinni daanno manna ikkinohura ninkera xaaddanni keeshshitu mitiimma mite mite insarano xaaddara dandiitanno. Lawishshaho: bashsho heedhanno gedee heeshsho hooggansara dandiitanno. Konneno cinca dandaa hasiissanno. Woleno shiqqanno rippoorte nabbabbe xeinori ikko danimale borreessaminori maatiro la’eeti tumo aa hasiissannohu. Baashsho loossanni daggu gede seeranna wodho agadhino garinni gumulamo calla diyinanni. Konni daafira kuni haaru garinni safamanno haaru paarlaami qixxaaweeti daa noosihu. Xa haaro daanno paarlaamira kay ninkenninni woyyimma no yitannoti nooe. Konni woyyino akati giddo dagge ninke yannara tirrummokkinni sa’noommoha dagate qarra tirate gaarama hasiissanno.
Gumulsiisaano qorqoratenni Itophiyu giddo hanafantino soorro darga iillitanno gedenna daanno baali dayno qarqariraha calla ikkikkinni xaphooma Itophiyu daga riqiwaancho ikke wo’ma dagara elanno garinni loosannoha ikke loosara agarranni. Anino hiikkono hee’rummoro Sidaaminni dagganno paarlaamu miillara ba’re kalanqe massiniro woyyate yaannoha xa’miniero ninke togoonni sa’noommo, togoo rosichi noonke, xeinori kuni noo, martiniro kuni agaranno’ne, Sidaamaho togoori hananfoommori noona gudisiissenke yaa dandeemmo.
Insano hanafante gumulantinokkinna mixote giddo amadantino pirojekkittuwa noo daafira tini marte gumulo gantanno gede sharrama hasiissannonsa.
Wolu garinnino daanno paarlaami Sidaamu kaajjado Sidaama ikke fulanno gede coyi’ramannohanna yekkeeramannoha ikka hasiissanno. Ninke waro yekkeeramme coyi’ra hoolannorino noo daafira lowota yekkeero macciishshinannikkiha ikkara dandaanno. Xa kayinni hakku dino. Konni daafira coyi’rannohanna yekkeeramannoha ikka hasiissannosi. Togoonni loonsummoha ikkiro agarreemmo Sidaami Itophiyu giddo lophe ewelummasi afanteenna hee’ranno Sidaama ikkanno yitanno amma’no nooe.
Bakkalcho:- Jeefoteno saysattora hasi’ratto sokka heedhuro kaayyo eemmohe.
Kalaa Pheexiroos: Sidaamu mimmitonke ayirrinse mitto ikkino. Gosoomittete laooshshe gosoomittetenni manna kaa’linanniti horontanni heedhoonke. Gashshannohu taashshe gashsho. Gashshannohu fayyo ikkiro galannohuno fayyolla ikkannona. Kayinni gashshannohu godowa mooriro galannohuno godowalla mooranno.
Konni daafira mooraanote duuna ikkineemmo. Gashshannohu dancha doogo leellishonke; mitto dirono gashsho lame diro woy lame agana isi gashshi yannara manninke ku’lannohu badooshshu qarri hee’rannokki gede mitto asse gashsho. Manninke mitto ikkiro Sidaamira, Itophiyaaho ikko gashshiranni dhukalla ikkanno.
Woleno wogankenna budinke baoonke. Korkaata kulleenna xeannori hee’roonke. Budinke amma’note ledo kiphamannori dino; budu umisi doogo, amma’nono umise doogolla amadde hadhanno. Mimmito hunannori dino. Irkisamannolla. Konni daafira, xaa geeshsha dangummo garinni mittimmanke agarre budenkeno lossi’nanni Sidaamimmanke kalqete leellishi’neemmo.
Togoonni ha’nummoro Sidaamu qoqqowo ikkeemmo yee sharrami sharro gumaho fultanno. Qoqqowo ikka calla kayinni guma di-ikkitino. Tenne kayinsummota baala wonshineemmo barra sharro’ya garaho yee Sidaamu ku’lannoha ikkanno. Bi’re Fiissa Ficho”oo, Laanqamo Naareoo, WoldeAmaanueel Dubbaaleoo kulleemme sharro Sidaaminnino sa’e Itophiyaho lawishsha ikkitannohu barru daannona mittimmanke agadhino. Dhaansa’yaati.
Bakkalcho: Yannakki fajjite ledonke keeshshooto daafira nabbawaanonke su’minni galateemmo!
Kalaa Pheexiroos: Anino galateemmo!
Addisu Adoola
Bakkalcho Woxawaajje 20 , 2013 M.D
