Itophiyu gobbaydi woxu soorro luphiimu deerrinni afidhanno gede assitanno laalchubba mereerinni Bunu jawiidi qeecha amadanno. Bunu gobbankera haanja culkaati yinannihuno konniraati. Itophiyu Buni; baxxinohunni Sidaamu Buni kayinni sa’u boode dirrarano kalqoomu deerrinni isilanchimmatenna dooramaanchimmatenni umikki deerra amade keeshshinoti qaangannite.
Buna loosidhe galtinori laashshitanno. Laashshaanotewiinni hirte gamba assatenni qixxeessite kalqete dikkora shiqishate loosinni bobbakkinori mereerinni albisa ikkinohanna Bunu laalchisi kalqete dikkora deerrasi amade keeshshanno garinni isilanchimmatenni shiqishanni afamanno qansicha tenne lamala wosinchu gafinni haa’ne shinqoommo.
Ilame lophinohu Burra woradiraati. Xaahu Aliyye Sidaami zoone giddo. Dirisi rosoho iilli yannarano hakkiichonni ilamino basera Burra umi dirimi rosi mine rososi hanafino. Rososi 1ki-5ki kifile geeshsha harunsi gedensaani hattenne yannara hakko rosi mine hakki ale rosu deerri nookki daafira 6ki kifile rososi Bansi woradira Shantaweenne umi dirimi rosi mine harunsino. Hakkiinnino aane 7ki-8ki kifile geeshsha Bansa Daayye quchumira Qeweena Gaaxa mereerimu layinki dirimi rosi mine harunsanni hee’reennaati ile annisi tenne kalqenni reyotenni baxxi yannara rososi mure fulatenni ile amasinna maa’ne roduuwasi kaa’la hanafinohu.
Hakkiinni aane daddalu looso hanafasinni tenne yannara kalqoomu dikko ledo xaadisannosi loosinni bobbahe afamanno. Techoohu wosinchinke Karaamo Buna Sonkanni uurrinsha safaanchinna ha’nuri kalaa Niguse Gammada. Wosinchinke ledo assinoommo keeshsho aananno garinni shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Rosokki murte fulatenni daddalu loosira eatto gede korkaata ikkinoheri maatinkanni?
Kalaa Niguse:- Roso’ya 8ki kifilenni mure fuleemmo gede kora ikkinoehu anni’ya hedeweeelcho reyotenni baxxasinni hattenne yannara kaa’litannonketi amanke calla ikkasenni maa’nuulle roduuwa’ya kaa’le insa rosiisate hedatenniiti. Loosi’nanni baatto noonke; saadano noonke. Kayinnilla, hattenne yannara wolu manni kaa’lannonkehu nookki daafira roduuwi’ya rosinsanni suffanno gede; ani kayini roso’ya mure fule daddalu looso hanafe kaa’leemmonsa gede maatetenni hasaambeennaati 8ki kifilenni mure fule daddalu looso hanafoommohu.
Hattenne yannarano shiimmaadda daddalo hanafummo. Xaasunna Siinetenni Buna safari hidhanni Daayye quchuminni Burra quchumira masse hakkiichono Xaasunninna Siinetenni safaranni hireemmonkanni. Oromiyunni dagganni hidhite horoonsidhannorira dikkote giddo ofolle safaranni hi’reemmonkanni.
Umi yannara feestaaletenni amade massanni xuxxulunni hiranni keeshshe gedensaannino Farashshunni hogowa hanafummo. Hattenne yannara kaimu kaapitaaleno dinooenkana; ama’ya 50 birra uytinoehunniiti Buna hire daddala hanafoommohu. Umi yannara 10 birra tirfi’roommo. Daayyenni Qidaamenna Maakisanyote barra hidhoommoha Burra quchumira masse Hamusenna Sanyote dikkora hiranniiti hanafoommohu.
Bakkalcho:- Siinetenninna Xaasunni safartanni hanafootto daddalo Farashshunni hogobbe dikkote shiqishate geeshsha hiittoonni iillottoro xawisie.
Kalaa Niguse:- Daayyenni hidhoommoha shurumme qulleessinoonni Buna kuntaalunni Farashshoho hogowe Burra dikkora masse uurro (safarummonkinni) hireemmonkanni. Hidhitannorino kuntaalunkunni herreegge adhitanno daafira ani 400 birrinni hidhoommoha Insara 450 birrinni hireemmonsa. Ani 50 birra tirfe afi’reemmonkanni. Hattenne yannarano bayiru rodii’ya woxe aanni kaa’lannoeknanni. Isi widoonni liqootennino woxe adheemmonkanni. Hidhoommo Buna Farashshu aana hogowa dandeemmokki daafira bayiruuddu roduuwi’ya hogobbeenna masse iillishanni hireemmonkanni.
Hattenne yannara sette doyicho masse hire 400 (shoole xibbee) birra tirfe afi’rummoti umi’yanni mitto kuntaala hidhe daddala dandeemmo woxe afi’rummo. Hakkiinni umi’yanni daddaloho ikkannoeha kaima woxe afi’rummo.
Bakkalcho:- Hattenne yannara gate Buna laashshitinanninka? Kalaa Niguse:- Hattenne yannara hee’neemmo qooxeessi alichaame diilallote akati noowa ikkasinni Buna dilaashshineemmonkanni. Gide laashshineemmo; saada ce’neemmonkanni. Daddalo hananfummo yannara anninke saadano dihirroommo. Saadano ceante kiironsa haammattu. Gedensaannino ledotenni wolootta loossa hanafate yine hasaambe saadano hirre daddalo halashshine loosa hananfummo. Mittu Farashshinni hogombeemmo Buna lamunna sasu Faradinni hogombanni dikko fushhsine daddala hananfummo.
Hakkiinnino kaameelunni Daayyenni hogombe Arbagoonu widoonni Oromiyaho Dodola, Adaabbanna Asaasa yaamamannowa massine hira hananfummo. Hakkiichira woloottu daddalaano ledo qinaambe onte hattono tonne kuntaala hogombanni massineemmo. Tirfeno dancha gede afi’neemmonkanni. 1 kume, 2 kume birra tirfe afi’ra hananfummoti loosonke kaajjinshe harisa dandiinummo.
Gedensaannino 2005M.D hananfe Bansa Hoophe yaamantannota maamaru sayte kirunni adhine boode Buna hidhinummo. Konne Bunano karaayya’noommo sayte widoonni mererima dikkora shiqinshe hirate fajjo hasiissannonka. Hakko garinni xa’mineenna moola fajjo uyninke. Hattenne yannara moola fajjo afi’ra saytete afi’nanni fajjonnino aleenniiti. Jawa waaga baante afi’noommo fajjooti.
Fajjo uytannonke gede xa’monoommo mannootino loosu hasattonke la’e lowo garinni kaa’litunke. Hakkiinnino hidhinoommo Buna mereerima dikkora hogombanni shiqisha hananfummo. Lame dirrara loonsummo gedensaanni 2007M.D Bunu waagi woffi yinoha ikki yannara Bansa moola Buna afi’rate anje xaaddunke woyte Cirrete woradira ha’ne rodii’ya su’minni wole fajjo fushshiishi’ne hakkiicho hidhinanni mereerima dikkora shiqisha hananfummo.
Hakkiichono Buna hidhinanni keeshshine 2010M.D Ispeeshaalitete fajjo adhine qaenkera hinge saytete fajjo adhine loosate xa’minummo. Bunu daddali loosi akatisinni woxu dhuka xa’mannoho. Noonke woxinnino bayicho hidhinummo. Hakkiinnino Buna hidhate woxu anje xaaddunke. Woxu anje xaaddunkerono noonekhunni jawaante boode Buna hidhine hee’neenna isilanchimmatenni dooramino Buna shiqishatenni (Cup of Excellence) heewo iillitu.
Bakkalcho:- “Cup of excellence” heewora hiittoonni karsamitto?
Kalaa Niguse:-Hattenne yannara mashalaqqeno dinonke; qajeelshano diadhinoommo. Boode Buna calla hidhine hee’neenna heewote barra macciishsinoommo daafira hakkonni aaninni bande sonkeenna ooso massite 3 kiilo Buna akeeka uytu. Hakko Buninni kainoha isilanchimmatenni dooramino Buna shiqishatenni (Cup of Excellence) doorantinori 150 mereerinni mitto ikkinummo. Hidhinoommo Buna dureyyete hirreenna gatinohu 5 kuntaali Buni mini giddo noonkanni.
Umikki yanna qeelaano ikkitinori 150 ledo karsammummo woyte qixxeessitinoonni Buna shiqishshe yininke woyte mini giddo noonke Buna shiqinsheenna mittu agani gedensaannino ninke Buni umikki deerra fulino. Hakkonni gedensaanni Kaaliiqino kaa’leennanke ninkeno Buna gobbaydi dikkuwara soyaate loosi giddora e’noommohu.
Bakkalcho:- Umikki yannara Buna qamasamanno gede sokke deerra amadoottona hatti ikkito xa iillootto deerrira tuggino safo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Niguse:- Hattenne yannara Itophiyaho umikki yannaraati heewo hanafisiinsoonnihu. Ninkeno Buna akeekaho sonkummo yannara gobbate giddo hidhitannore lawinonkenka. 1 kume 864 manni heewisantinori mereerinniiti umikki yannara qeeltinori yine doorroonniri 150 manni doorami yannara Itophiyu konni garinni deerra amadasenni jawa hagiirre ikkino.
Hakkonni gedensaannino jeefote heewo assini yannara Faranjootu dagge shiqinshoommo Buna qamasseenna 110 ikkitannori ubbeenna 40 calla Buninsa gobbaydi dikkora ga’rafote sa’u. sa’inore faajje assinanni yine hee’neenna kayinni koroonu fayya kalaqantu. Buna qamassannorino Itophiya eate didandiitinokki daafira hakkonni Buni akeeka 17 gobbuwara sonkeenna hakkiichonni qamasse deerrasinna iillitino guma sokkanno gede assini. 40 manni (uurrinsha) shiqishshino Buna mittu mittunkunniha kooddetenni sonkoonni haadhe qamasse iillitino guma wirro sokkino. Hattenne yannara qamanseenna luphiima deerra amadino yineenna 1 kiilo Buna 14 kume birra hirrroonnihu ane Bunaatinkanni. Hakkonni kaiminni lowohunni hagiidhinoommo.
Bakkalcho:- Xaa yannara uurrinsha’ne ma deerrira no?
Kalaa Niguse:- Urrinshanke isilancho dooramino buna shiqishatenni 2012M.D umikki deerra fultino. Aanino 2013M.D boode Buna gobbaydi dikkora sonkummo. 2014M.D hattono 2015M.D danchu garinni qixxeessine sonkummo. 2016M.D sonkoommohunnino 4 miliyoone doolaare ale gobbaydi woxu soorro afi’noommo. Xaano sonkannihu lowo Buni magaazinete noonke. Shoole dirrara aante aantetenni harinsoonni heewonni gobboomu deerrinni ninke qooxeessi Bunaati umikki deerra amadanni daynohu.
Bakkalcho:- “Bunu daddalaano ikkinnina llaashshite galtinore dureeyye didureensanno” yinannina; ki’nena Buna laashshite galtinori isilancho Buna batinyunni laashshitanni shiqishshanno’nenna horaameeyye ikkitanno gede assate noo’ne xaadooshshi maa lawanno?amadisiisseno qooxeessaho dagitte yawo fulate widoonni uurrinsha’ne maa labbanno?
Kalaa Niguse:- Ninke looso hananfummonkunni loosidhe galtinore jawaachinshanni; babbaxxino qajeelsha adhitanno gede assinanni; yanna yannantenni gatensano towaantanni kalaqamu harishshano garunni horoonsidhanno gede irkinseemmo. Loosidhe galtino daga laalchunna laalchimmansa lophitanno gede diru dirunkunni uminkenni Bunu chigginye qixxeessinanni shiqinsheemmonsa. Tayxe dirinnino uurrinshankenni 12 miliyoone ale birra fulo assine 1 miliyoone Bunu chigginye qixxeessine loosidhe galtinorira tuqinsoommo.
Ninke calla tirfi’neemmoha ikkikkinni Buna laashshidhe galtinoriwiinni laalchu yannara murroonni waaginni hidhineemmo. Hawadi yannara kayinni arro shiqishshinonke Buni batinyinni 1 kiilo 5 birri shallagonni tirfete baatooshsheno baanteemmonsa. Rosu latisshi loosono annimmatenni kaa’late qooxeessaho rosu minna ijaarsiineenna owaante uytanno gede assinoommo.
Konni albaanni Fooyyenna Qaawa yaamamannowa 2 rosu minna ijaarsiinsoommo. Tayxeno Burra quchumira mitto rosu mine 10 miliyoone ale ikkanno birrinni ijaarsiinseenna dagoomaho owaante uytanno gede assinoommo. Qooxeessaho babbaxxitino korkaattanno irko hasidhannorira kaa’linanni hee’noommo. Xexxerrisano hirre uyneemmo. Qooxeessaho amma’note uurrinshuwa ijaarranni woyte kaa’linanniiti hee’noommohu.
Buna hidhineemmo qooxeessubbara doogga, buussa ijaarranni; soolaarete caabbicho eessiinsanni horaameeyye assinanni hee’noommo. Konni albaanni Buna laashshinannikki qooxeessubbarano diilallote akati garinni sumuu yaannoha Bunu sircho qixxeessine tuqinsanna kalaqamu harishshano horoonsidhanni kakkaooshshunni laashshidhanno gede assinanni hee’noommo. Ninkeno tayxe dirinni 10 hekitaare ali baatto aana haaronna laalchimmansa woyyaabbino Bunu sirchubba kaansoommo.
Qooxeessaho loosidhe galtinori Buna isilanchimmatenni laashshitanno daafira ninkeno woyyaawino waaginniiti Insawiinni hidhineemmohu. Mootimmateno agarranninke giwire baanteemmo.
Baxxinohunni, tayxe dirinni kalqete dikkora Itophiyu Buni 1 kiilo 103 kume birrinni hiramino. Kuni yaa kalqete deerrinni macciishshinenno diegenninoonniho. Konni kaiminni, Buna isilanchimmatenni laashsha dandiinummoro loosidhe galtinorino daafurinsa waaga afi’ra dandiitanno.
Bakkalcho:-Tayxe gobboomu deerrinni afi’noonni gobbayidi woxu soorro hiittoonni laitto?
Kalaa Niguse:-Kalqoomu deerrinni Itophiyu Buna hidhate hasidhannori kiiro diru dirunkunni lexxitanni daggino. Tayxe dirinni 1.4 biliyoone doolaareeti Itophiyu Bununni gobbaydi woxu soorro afidhinohu. Buna seerimale doogonni kontirobaandetenni fulannoha hoola dandiineemero 2 biliyoone doolaare ale woxu soorro afi’ra dandiinanninka. Bunu laalcho isilanchimmatenni qixxeessine kalqete dikkora shiqisha dandiiniro gobbaydi woxu soorro erotenni afi’ra dandiinanni.
Bakkalcho:- Uurrinshanne’ra mageeshshi qansootira loosu kaayyo kalaqantino?
Kalaa Niguse:- Xaa yannara Biironke Bansinni Addis Ababu geeshsha noonketera 50 ale qansootira uurrinshunni loosu kaayyo kalanqoommo. Ispeeshaalitete ledo 10 sayte (Industurra) noonketera Buna luxumbe hayishshinanni mooshshinanni yannara 2 kumi ale ikkitanno qansootira yannate geeshshi loosu kaayyo kalaqantanno.
Bakkalcho:- Sai diro baankete liqoote mommoddanni ledo xaadinohunni Bunu waagi woffi yee hiraminoti qaangannitena; hattenne yanna hiittoonni sa’ini? Tayxe dirinnina hiittoonni sa”ate mixidhinoonni?
Kalaa Niguse:- Baankete ledo xaadinorinni waagu woffi yeenna batinye Bunaati angankera galinohu. Ikkeennano, angankera woxu noonke daafiranna doolaareno afi’neemmohura baankuwano boode woxe uytinonkehura lowonta diqarrammoommo. Albinni roore Buna batinyunni hidhinoommo. Galo Buna ikko haaro Buna hidhinoommoha sonkoommo. Ninke 16 gobbuwaraati Buna sonkeemmohu. Kuri gobbuwara 22 Buna adhitanno owaatamaano noonke. Tayxe dirinnino balaxote qixxaawo assinoommo. Woloottano lame sayte kirunni adhinoommo.
Bakkalcho:- maamari’ne dagittete yawo fulanni noonte gede Investimentete handaarinni mootimmatewiinni assinanni’ne irko hiittoote?
Kalaa Niguse:- Mootimmate widoonni lowontanni irko assinanninkeri dino. Buninke umikki deerra fulasinni kainoha Federaalete mootimmanni borreessinoonni borronni mitticho sayte uynoonninke. Ninkeno mootimmate anga agarrammonkunni uminkenni Bansanna Cirrete woraddara sayte hidhine halashshi’ra noonke yaannohunni uminkenni hidhinoommo. Baxxinohunni, Addis Ababaho Buna garunninna yannatenni qixxeessine gobbara sonkeemmo baychi hoogasinni lowontanni shentoommo. Hajo la’annonsa bissara xa’monke shiqinshummorono xaa geeshsha dawaro diafi’noommo; kirunniiti horoonsi’neemmohu.
Bakkalcho:- Bununni ledote wolootta Irshu handaarranni laashshitinaniri maati?
Kalaa Niguse:- Xaa yannara Qamadenna Hayxeno hala’ladunni laashshineemmo. Tayxe dirinnino uminke baatto aana laashshinoommo Hayxinni 300 kuntaali ale laalcho gamba assinoommo. Sai dirono 100 kunataali ale laalcho afi’noommo. Laashshineemmohu dikkote illachira dikkino. Anga ajjino mannootira uynanni kaa’lineemmo. Quchummate heedhannorirano sonkeemmo. Sirchonsa woyyeessinoonni Saadano ce’neemmo.
Bakkalcho:- Buna luxumbanni Industirranni fulanno ishininna du’namaanchi foolinnni qooxeessu daafamannokki gede assitinanni qoropho hiittoote?
Kalaa Niguse:- Ninkeri Buna luxumbanni sayitta co’ichimmate ragaanni jawa qoropho assinannireeti. Korkaatuno, laalchonke hidhitannori Faranjootu babbaxxitino gobbuwanni dagganni isilanchimmanna co’ichimma keentannonna harunsitanno daafira; ninkeno balanxe qoropho assinanniiti loonseemmohu. Loosaasineno xurtino uddano uddidhe loosu basera dileeltanno; baalunku co’ichimmansa agadhiteeti daggannohu. Uddanote ikko dananchoho su’naannore horoonsi’ne Buna qixxeessinanniwa shiqa didandiinanni.
Wosinu duucha yannara daanno daafira calla ikkikkinni qooxeessu dagoomi ikko saadate aana daafamme kalaqantannokki gede Industirratenni fulanno du’namaancho garunni bale umme qixxeessinoonnitera eanno gedeeti assineemmohu. Co’ichimmatenni qaddo sayitta ikkitinohura dagoomu aana ikko qooxeessu aana daafamme kalaqannori dino.
Bakkalcho:- Qixxaawote kifilenke ledo keeshsho assite oottonke xawishshi daafira galanteemmo.
Kalaa Niguse:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Wocawaaro 16, 2017 M.D Hamuse
