Fichee Cambalaalla Sidaamu daga diru soorronna daga baxxino garinni agadhite ayirrissanno jawiidi budillaancho ayyaanaati.
Kuni ayyaani giddosi haammata budillaancho hornyubba hanqafe amadinoha ikkanna;kalqoomu deerrinni xawoho /Gudumaaleho/ fulle ayirrinsanni ayyaanaati. Ayyaanto murtino barrinni ayyaana gudumaaleho fulle ayirrinsanniha ikkanna; xawo fulate albaanni balanxe addi addi amanyootta gumullannitaati budu xiinxallaanono ikkito cimeeyye kultannohu.
Cambalaalla xawoho fulle ayirrinsara albaanni addi addi amuraate gumullanniha ikkanna; la’’o, usuru, lallawunna fiixaari gudumaale fullara albaanni gumullanni amuraateeti.
Aadde Shawalle Adulihu Hulate woradi teesaancho ikkanna; Fichee cambalaalla hossanno barra dagate balaxe egensisatenni afaminoho. Isi barra xawo assihu gedensaanni miteekke addi addi korkaatinni budu geerri amaalte shiima barra alba woyi badhe qolturo ikkinnina Ayyaantotenna Aadde Shewalle kultanno barri xeerti’re egenninokkita kullanni. Ninkeno Cambalaallate ayyaana gudumaaleho fulle ayirrinsara albaanni hee’ranno addi addi amuraati aana xawishsha aankera koyinsoommo. Mitte mittenta aanino garinni xawisino.
Fichee cambalaallate barru kiiro gara:-
Kalqete angate kinsannikki dona ikke “UNESKO”te borreessaminoha Sidaamu daga diru soorro fichee Cambalaallate ayyaana kayinsanni woyte ledo ka’annoti qara hajo barru kiiro hajooti. Fichee Cambalaallate ayyaana ayirrinsannihu budillaancho hayyonni beeddahe kiirate egenno aaamantinonsari Ayyaanto aganunna beeddahete akata la’e sayissanno sokka garinniiti. “Ayyaantote egenno ilamatenni ilamanniwa taraabbanni nooyyani? ayyaantote mine ayyaanto ilantanni no?” yitanno xa’mo kayisa hasiissannoha ikkanna; ayyaanunni aane daanno coyi baalunkura kaimu ayyaanu hosanno barra afate aana safamannota wodancha hasiissanno.
Konni garinni tayxeha 2016/17 diru soorro Fichee Cambalaallate ayyaana geerru lallabbino garinni albiidinke Badheessa 27- 28ni faajjetenni ayirrinsanni.
La’’o
kalaa Shawalle xawishshi garinni; Fichee fichiinanni woyte Sidaami giddo qooxeessu garinni mite mite hanafote ikkito badooshshu nooha ikkirono; Fichee ayirrinsanni yanna shiqqi yite dagganno woyte gobbate geerri gamba yite maltanno. La”ote yinannihuno geerru gamba yite maltenna falte ficheete barra murtannohonna dirunnita alba qolte masaaltanno garaati. Ficheete barrano kiirre murranniha ikkanna; ayyaanu busha barra hosannoha ikkirono soorra didandiinanni. Kayinnilla wirro la’ne bushare xeertisanno gede kaaliiqiwa huuccatto assinanni amuraateeti.
Usura
Usuraho yaa cimeessu fichee Cambalaalla ayirrinsanni barri shiqqi yee daanno woyte dagatenna gobbate “keereho, diilallote gadera, xeenahonna arrishshote daafira huuccatto assitanno. Usuru amanyooti yannara geerru seemma uddidhe waa waasa yitukkinni mannu ooso affannino ikko affukkinni loossino hunora maaro xa’mitannohonna aanino diro keerunniha assinke, xeena yannasinni ganinke, waa waasanke maassi’ri, diru oosonkeranna saadate dancha ikkonke” yitanni magano huuccitanno. Geerru tenne yannara maalu hasattonsa agabbe kalaqaanchu ledo hasaabbanno ikkito usuraho yinanni.
lallawaho yaa cimeeyye hasaabbenna falte barra murtuhu gedensaanni honsu barri geeshshi gatanna garo, womunna cimeeyye fulte qooxeessinsara daga gamba yitanno basera (dikkote) fulte ficheete barra egensiissanno ikkitooti. Hattono daga qixxaabbannonna qorophono assitanno gede huwachishshannohu konni barrinniiti. Baxxinohunni tenne ikkito massagannohu womaho; garono qooxeessinsara lallabbanno.
Sidaamu budinni mittu manchi gerechu goga seedu leemmichinni gotti asse sute dikkote mereero ha’ranna la’niro “dagate kullara hendoonniti mitte sokka woyi lallawa noona gamba yiiyye” yaate malaateeti. Togoo ikkito la’uro dagano hakko mancho harunsitanno. Sokkaanchu dikko wo’manta doyihu gedensaanni gobbate geerri gamba yite agartinnosi basera mare uurranno.
Gobbate geerri (Garo, moote, geelo, womunna cimeeyye) fichee cambalaalla ayirrinsanni barra faajje assitanno. Ayyaana ayirrisate amuraati daafira biddissa uyitanno. Kalaqaanchu daganna gobba keere assanno gede huuccatto assite gamba yitino daga maassidhe baxxitanno. Kuni lallawu amanyooti fichee cambalaallate ayyaani yannara la”otenni aanne gumullanni amuraateeti.
Fiixaari hawarro yinannihu ficheete qixxaawo hanaffe jeefantanno hawarrooti. Togo yaa maate oosichohono saadateno hasiissanno qixxaawo assite saadate hayisso ka’lite boole fincidhe, meentuno balaxotenni qoxaawanni keeshshino sagallansa adhe, seennuno umonsa naannire, angate Hanshuluulle buudhe, baalanti mini maate dirinsa garinni budu uduunne qixxaabbe fiixaari hawarro qara amuraate ikkino hulluuqaho feeffatanno yaate. Hulluuqa qansannihu fiixaari hawarro akkalu dirinni haaro diro sa’’ate gumullanni amuraatira ikkanna minu wiliilchi minisi maate wo’manta adhe qansoonni hulluuqi giddoonni sa”anno.
Hulluuqa sa’’ate amanyooti akkalu dirinni haaru dirira sa’’ate malaate ikkanna konne amuraate gumullannihuno fiixaari hawarrooti. konnira minu anni minaamasi, oosichosinna saadasi aantensanni qansoonni hulluuqi giddoonni sayisanno yaate. duucha woyte fiixaari qawaadu hawarro hosannoha ikkanna kunino qawaadunni qawaallankunniwa sa’noommo yitanno sokka amadinoho. konni gedensaanni minira e’ne qixxaamboonni sagale maate gamba yite ittanno. Fiixaari hawarro buurisamenna geinto ado gobbaanni wolere disaga’linanni. Fichee Cambalaallate budinni maalu mini giddo nooha ikkiro nafa fushshine gobba gashshinanni ikkinnina mine digalanno. Aadde Shawalle xawishshi garinni manni asali anga woyi mine digalanno; togo assinannihu asalu ledo akkalu dirinni haaru dirira sa’’annokki gede hedatenniiti.
konni gobbaanni minaama woyi minaanni babbaxxe calluwu digalanno; giirano dixo’anno. Sidaamu diru kiiro garinni Qawaallanku (Fiixaari) hawarronni hanafe haaru diri e’’ino gede kiirranni. konnI garinni inte angihu gedensaanni jajjabbu oosote buuro buurte maassidhe ooso fulte godo’litanno gede assitanno. togo assinannihu ficheete barra ooso saada diallaaltanno; saada kalloonni hayisso giddo ittara agurranni ikkinnina. Xaphoomunni akkalu dirinni haaro diro sa’nanni woyte gumaata soqqannohu soqqeenna, seera worroonnihura seera tirreenna, diru dancha ikkanno gede giwammohu araaramanno gede, ilaanchote ililleette ha’neenna, xano xa’ninohuno xanosi shiqishi’reenna co’o ikkineeti haaru dirira sa’nannihu.
kalaqamu egenno ilamatenni ilamanniwa garunni taraabbannokkiha ikkiro qarra xiinxallotenna xiinxaawotenni bande malu hedo shiqishanna ayyaana sufisiisate yawo handaaru fullahaanonna mootimmannita ikkitara dandiitanno. Qooxeessaho afantannori jajjabba rosu uurrinshuwano jawa yawo heedhannonsa. konni ragaanni ayyaantote egenno sayinsitte xiinxallonni irkisatenni fichee cambalaalla hossanno barra badatenna uurrinshunnita diru kiiro qixxeessate looso Hawaasi Yuniversitera hananfoonnita addi addi faronni fultanno mashalaqqe qummeessitinno. Ikkollana xiinxallotenni afi’noonni guma bowirsine hala’lado Sidaamu dagara hasaawaho shiqinshikkinni keeshshinoonni. Fichee cambalaallate ayyaana mitte yannara calla iibbinshe agurranniha ikkikkinni amanyootu jawimmanna hala’linyi garinni jawa looso loosa agarantannota hedonke worate banxeemmo.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Badheessa 26, 2016 M.D
