Gibe xeichi gobboomu paarke Mereerimu Itophiyu qoqqowi Guraagete zoonera afantanno callicho paarkeeti. Paarke lallawunni goboomu paarkimmanni qoqqowantara albaanni baychu kalaqamunna mannu loosino jironni jiroo’minoha ikkasinninna qooxeessu daganninna mootimmate bissanni shiqqino paarke ikke qoqqowamate xa’mo kaiminni 1997 M.D albi Wodiidi qoqqowi gobboomu paarkuwanni fultino iskawuti miilla paarkete jiro xiinxallitu. Hattono 1998 kayse 1999 M.D komite tantananteenna xiinxallo assinanni gede kaajjinshi.
Konni kaiminni komitete miillano albi Wodiidi qoqqowi budunna turizimete biiro, Itophiyu gobba saada agarooshshi billoonyi, Guraagete zoone gibrinnu biddishshi hattono qooxeessu dagawiinni fultino gobbate geerrinni qinaabbino komite assitino bilchaata xiinxallotenna buuxote loossanninna dagate hasaawi guminni kainohunni albi Wodiidi qoqqowi amaale minira shiqeenna 2002M.D hatte yannara noo amaalete mini lallawu kiiro 441/2002 gobboomu paarkimmanni kaajjishante Negariiti Gazeexira lallawante gobboomimma uynoonniseha ikkanna Arfaasa 2003 M.D hanaffe borrote mini deerrinni qinaabbe faajjetenni looso hanaffino.
Gibe xeichi gobboomu paarke sooreessi kalaa Mesfin Tekka Bakkalcho gaazeexi leddo assino keeshshonni xawisino garinni; Gibe xeichi gobboomu paarke xaa sa’’aatera Mereerimu Itophiyu qoqqowira afamasennino sainohunni Itophiyaho afantanno paarkuwa mereerinni qaru quchuminkera Addis Ababaho muli xeertora afamatennino callicho paarkeeti.
Paarke xaphooma gogu hala’linyinni 36,000 hektaare ikkitanna Guraagete zoonera noo woradda giddo Abeshige, Cheha, Innoori Eneri Megerinna Innoori yinanni shoole woraddanni ledo xaaddannotenna xaphoomunni 24 olliinni olliichishantannota huwachishino.
Paarke qaru quchuminke Addis Ababunni Jimma massitanno doogo ragaanni 170 kiilomeetirenna Guraagete zoone qara quchuma ikkino Wolqixenni kayinni 20 km xeertora afi’nanniseta ikkase coyi`re; tini gobboomu paarke su’mase afidhinohuno Gibe Laganna xeicha kaima assidheeti yiino.
Tenne paarke Itophiyu giddo qoqqowubbate noo paarkuwawiinni baaxxite leellitanno gede assannose coyi heeriro Itophiyaho qaru quchuma ikkino Addis Ababunni lowo geeshsha muli xeertora yaano 170 kiilomeetire aana afantannota ikkase ikkinota xawisino.
Paarkete borro mini sooreessi; tini paarke gobboomu paarke ikkite safantanno gede assinose kaima xawisanni afantannohu gammoojjitte qooxeessira ikkasinni giddose amaddino dubbi qoxeessu diilallo soorrora luphiima qeecha godo’lanno yaannoha ikkanna; konninnino caabbichu wolqa (Hydro electric power) burqissannori babbaxxitinori Gibe lagi bissa dhaawe agaratenna hakkuyi ragaannino kuni dubbi bushshu hoshooshamme agarate widoonni aanno horo hedote worate kaiminniiti.
Hattonni babbaxxitino yuniversituwa (Addis Ababu, Wolqixxe, Jimmu) kalaqamu sayinse rosaano xiinxallo assi’rate kaayyo kaimano hedo assine, qoleno haammata babbaxxitino muronna haqqe, iibballichote wayi, foonchuwa, hala’lado baci-lubbuwa amaddinota ikkasenni tenne hasi’nanni wonsho guutase la’ne paarke ikkito yine qoqqowatenni sanfoonnita ikkase soreessu kalaa Mesfini xawisanno.
Ikkino daafirano tenne gobboomu paarke Addis Ababunni sa’’aattate hodhishsha assatenni daa’’ata dandiinanniha ikkanna; baaru gaxara aleenni (Altitude) 1060-1835 meetire, diru xeeni bikki (Annual Rainfall) 960-1400 mm, diilallote amado (climate) badheessunni dotteessu geeshsha harancho xeenu wogganna ellanni wocawaaro agani geeshsha seeda xeenu wogga ikkitanna birra aganinni badheessu geeshsha kayinni iibbillu yannaati.
Paarkete borro mini sooreessi Kalaa Mesfin Tekka uyno taje leellishshanno garinni; Gibe xeichi gobboomu paarke ofollitino 36 kumi hektaare aana danunninna batinyunni kiirre fulate addinta qarrissannota murote danuwa, baci lubbuwate jiro amadde leeltannote.
Paarke Itophiyu dubbunna gobba saada agarooshshi taje garinni 86 ali murote danuwa amaddinota ikkitanna kuri giddonnino 95% ikkannohu gobbate ha’nura haqqete dubbo (Wood land) ikkanna wo’ma paarkete amado giddo fincante afantannota babbaxxitino daguwu sirchuwa (Acacia Species), Odakkote haqqicho (Ficussur); Waadiicho (Podocorpus); Hixaanu haqqicho (Estrokelia Camifora Africana) hattono seeddaanna hayissote sirchuwa (Savana grassland) nna wolootuno paarkete noose baattote ofolla gari ledo gamba yite biinfillu aleennino xagichu makimaano qixxeessate hossannoti cifantinota dubbu amado afidhinoti additinna hagiirsiissanno murote danuwa mitte dubbu amado kalaqatenni; giddose afantanno gobba saadara teessote base (Habitat) ikkite; hee’nanniwa (shelter); faro (Wild life territory) ikkite owaattannota ikkase huwachishino.
Gibe xeichi gobboomu paarke giddo buuxante afantannori 26 jajjabbaanna hattono mereerimanna 15 shiimmaadda qansaano saada mereerinni Doobbiichu, Dagunchu, Gammoojjete geedimi, bullichu, Galashshu, Qamalchu, Golja, Manchaame; Awala, Gancara, Kewelcho, Wee’niichunna gobba Manchaame qoleno wayi giddiidi saada giddonni Rooe, Naachu; Dhudhuufunna Qulxu’me labbinori afantannoseta borrote minihu sooreessu xawisino.
Baxxinohunnino haammata Itophiyaho calla afantanno ce’a giddose amaddino bayira paarkeeti. Tenne gobboomu paarkera babbaxxino godi (Gowaantana godi), Gibe laginna Waabe lagi dhaaddo, Luuqenna Jaatto olluubbara Waabe lagiti qacceranna Gibe lagira addi biinfillinni huffannorinna hursensanni afantino iibballichote wayibba; foonchuwanna addi additi amma’note uurrinshuwanna qullaawa huuccattote base (Gibe Qullaawu Gebrieeli; Eeneri Amaanueelinna labbinori); wolootu duucha ikkitino settu ali lagga, bu’anna labbanno goshshoosho afantanno.
Gibe xeichi gobboomu paarke Addis Ababunni Jimma massitanno doogo aana afantannota ikkasenni paarkete geeshsha iillate hodhishshu mitiimma hoogguserono paarkete giddiidi doogo Luqqe iibballichonniwa iillishshannoti 6 kiilomeetire carete doogo hee’rase kalaa Mesfini xawise; giddose afantanno goshooshonna gobba saada afi’rate kayinni mereerimunni 10 km geeshsha lekkatenni hodha xa’mitannota buuxisino. Paarkete giddo afantannota turizimete jiro bocaasu aganinni kayse dotteessu agani geeshsha noo yannanni giddose afantanno saadanna ce“a hasiisanno garinni daa’’atate dandiissannote.
Tini paarke giddose haammata jiro amaddinoha ikkanna kuri mereerinni ayee woyteno marriro afantannori mereerinni baxxinohunni Gibenna Waabe lagga harunsite 100 nna 200 meetire xeerto badooshshi aana maate maatensanni gambisse 20,25,10,15 — ikkite wayi giddo afantanno saada leeltanno paarkeeti. Hattonni jajjabba babbaxxino 15 ali dani qulxu’mete sichi afamannosete. Naachanna Rooe hattonni hanqaffe amaddinota ikkase huwachishino.
Baxxinohunnino jajjabbanna Itophiyaho calla afamatenni muxxete yinanni c“a, insano 250 ali ce“ate sirchuwa tenne paarkera afantannota kulinohu borrote mini soreessi kalaa Mesfini; gobba saada ragaannino jawiidi Gaarraancho, babbaxxino Bullichi, Doobbiichunna woloota babbaxxitino gobba saada tenne paarkera afantannota buuxisino.
Paarkete latishsha lainohunni konni albaanni paarke qinaabbu yannanni kayse paarke su’mine agurate gobbaanni wolu loosaminohu latishshu loosi nookkita kayse; muli yannara baxxinohunni Mereerimu Itophiyu qoqqowi tantanami kawa mootimma adhitino kakkaooshshinni kayinni doogonna woleno babbaxxitinota latishshu loossa qineessine loosu garafora shiqishatenni sumimmete iilline looso hananfoonniha ikkanna baxxinohunni Luqqe iibballicho yinanniha barrunni 200 ali mannira owaante aa dandiissanno iibballichote qooxeessa ijaarrannita borrote mini sorreessi kalaa Mesfini egensiisino.
Ledotennino batidhe leeltannota Naachunna Qulxu’mete saada sirsinanni base aantino yannara ijaarrannita qoqqowu budunna turizimete biiro muli yannara xawishsha uytinoha ikkanna tenne ledo amadanteno doogga fanatenna halashshate loosi muli yanna kawa loosamasi kule; qooxeessaho babbaxxino loosu handaarinni investe assitanno dureeyyeno kakkayinseenna tenne paarke mitteenni latisate qixxaabinore ikkansanni aantete insa ledo halamatenni hala’lado looso loosate hixamanye heerase xawisino.
Tini paarke qinaabbe paarkimmatenni qinaabbu gedensoonni babbaxxitino doogganni, tuqu xaadooshshuwanni egensiisate loossa loosantanni keeshshitinoha ikkirono turizimete du’namme kayinni konni albaanni noo foonqenni kainohunni agarranni deerra iillitino yaa dandiinannikkita qaagiissinohu sooreessu; muli yanna kawa assinoonni kakkaooshshinni tayxe diro 4600 ali daa’’ataano paarke daa’’attinota buuxisino.
Paarke ikonoomete afidhino qeechi ragaanni eo gamba assate wolqa mucuqqinse horonsi’ratenni hala’ladunni xiimbe ha’noonnikkita kayse; ikkollana kayinni assinoonni egensiishshu loosinni turizimete du’nammeno woyyaabbe lexxitanni hadhanni noohura aanchine eono hakko deerrinni woyyeessine gamba assinanni injo kalaqate qixaawo assinanni hee’noonnita sooreessu qummeessino.
Loosu hoonge ajishatenna loosu kaayyo kalaqate ragaanni diishsho ceate loossa labbinore gumulate raga la’ne aantino yannara worroonnita qummeesse; xaara kayinni 45 iskawute qaxaratenni loosu kaayyo kalanqeenna paarkete agarooshshi loosi aana bobbakkino. Roorunni dagano beeqqaano assate, noo foonqeno hakkaanni wonshate eeli (olluu) geeshsha dirrine mittimmate looso loosate daafira hasaawate aanino dirira giidhine galloonnita borrote mini sooreessi kalaa Mesfin Tekka egensiisino.
Gibe xeichi gobboomu paarke borro mini qaru sooreessi kalaa Mesfini paarkete basera leelle qixxaawonke kifile ledo hasaawa assi yannara saysino sokkanni mitte gobbano ikkito gobbanniti mitte uurrinshanna jiroseno seyoote iillitannohu baxxinohunni qooxeessu daga beeqqaano assituro calla ikkasi hegersatenni tenne baci-horo uytannota Gibe xeichi gobboomu paarke agarenna latise lossatenni mittimmate horaameessimma buuxisiisate hajo la’annonsa bissa baala alinni eeli geeshsha nooti bashshonnino roorino baqqeenyinna kakkaooshshinni illacha tugge babbaxxitino doogonninna afidhu injo baalantenni halamatenni irkisate beeqqo assa hasiissannota qumeessino.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Ella 26, 2017 M.D
