Daddallu coommille anjesinni hanafe afino. Qaaqqimmasini hanafe lubbosi daddaloho aamantinote. Rosunni sae yannasi baala shiimmaadu daddalli aana saayisino.
Konne calla dikkino; afi`rannota shiima saante loosu widira soorre gumaamo ikka dandiino. Dodanshoshinni gumaamo ikkate geeshsha iillino. Techono loosoho balaxannossihu dinosi. Loosisira balaxo ee hashsha barra wojji yaanni afamanno.
Daddaloho noosita jawa hasatto horoonsi`re rosaanchu hee`re woxe amaxxa hanafino. Qaaqqu hee`re woxe kiirino. Kuni jawunna macca dureessi techo seyoote gafinkera wosincho assine shiqinshoommohu Tooppi waay Faafiriki Anninna Loosu Harisaanchi Kalaa Abbebe Dinquho.
Kalaa Abbebe rosaanchu hee`re addi addi umisi hasattosi wonshirara mini annanna amasi diqarrisino. Roorenkanni baatto loosidhe galtino maatesira irko assanni sainota egensiisino. Konne ikkeennano, maatesi rosoho balaxo uytanno daafira dadddalo agure roso rosanno gede xiiwo assitannosi. Baxxinohunni amasi beettise rose maassameenna illetenni la”ate halchoseeti. Kayinnilla Kalaa Abbebe rosono rosanni daddalono muleenni harisanno. Dipoloomunni kaayise layinki digire geeshsha rose maatesi hagiirsiisino.
Jimmu Zoonera Gaatira Woradira ilame lophinohu Kalaa Abbebe, loosoho balaxo aatenni shiimunni ka`ne jawa baycho iilla dandiinannita buuxinoho. Jawaate loosasinni lophinannita ammanino daafira, haammata looso loosanni techo Tooppi Waay Faafiriki anna ikka dandiino. Qoleno Tooppi waa halashshanni roduuwa ikkitino kubbaaniya kalaqa dandiino.
Ilame lophinowa Jimmu qooxeessira Aggaaro Quchumira layinki deerri roso harunsino. Layinki deerri rosi gedensaanni Jimma ha`re Seelsi Maanagimentenni harunse dipoloomunni maassamino. Daddalu loosi quqquxannasi daafira, rososi uurrise daddalu widira wo`ma yannasi ee keeshshino.
Loosu doorshi noosikkihu Kalaa Abbebe, gide daddalanni baychunni baycho milli yaanni keeshshinota qaagiissanno. Baxxinohunni, Jimmunni Mettu, Beddellenna Addisi Ababa ha`ranni giddunna bunu daddallinni seeda yanna loosino.
Hakkiinni sufe, Addis Ababaho wole daddalo fanate waalcho afi`rino. Tunceenya baala kaayyote widira soorre loosoho jawaate Jimmunni Addis Ababa dayee babbaxino loosu garafo aana beeqqaancho ikke guma abba dandiino. Garafote loosinni qeele, hakkiini sufe uurrisinohu Caammu Faafirikinnino gumaamo ikka dandiino.
Rosu duuchuri xinta ikkinota afe murino roso wirro hanafe babbaxxitino rosu uurrinshara mare rosa dadniino. Konne ikkeenna, rosisinni Umi digire Biizinesete Manaajimentenni, qoleno Biizinesete Adiministireeshinenni maassamino. Tenne yannarano Ameeriku Yuniversitenni onilaayinetenni laayinki digire rosanni afamanno.
Gobbate giddo heewisamaancho ikkinoha Tooppi Waay Faafirika uurrisatenni sae, tenne yannara riili isteetete, hoteeletenna turizimete konstiraakishine uduunni laalcho laashshe beeqqaancho ikkanni no Kalaa Abbebe. Waay Faafiriki afamanno Burrayu Taaxeqi Industirera haammata loosu kaayyo kalaqa dandiino. Waay Faafiriki giddo loossanno loosaasine ledo mitte mini maate gedeno gamba yite baxxantanno.
Dagoomu qeechasino fulate qoodasi fulanni afamanno. Haammata daga irkisanno loossano loosanna la`noommo. Burrayyu Quchumira Taaxeqi Industirete qooxissira ijaaru loosi jeefise 2010 M.Diro waa fushshate looso loose dikkote aana hosiisa hanafinohu Tooppi Waay Faafiriki, roduuwa kubbaaniyano halashsha hanafino.
Taayxenni ontu diri albaanni mite yee hanafinohu Tooppi waay Faafiriki, tenne yannara 6 ikkitanno saayte ijaare laashshate dhukasi losse halashshanni afamanno. Shiima yanna giddo dhukasi dhaabbachishe, mitte saate giddo 18 kumi liitire laashshanni noowiinni, xaa yannara 138 kumi liitire waa laashshanni noota huwantoommo.
Waay laalchihu baalu loosi goofanohu faafirkiu giddo ikkinota kulinohu Kalaa Abbebe, pilaastikete koddano laashshate dandiisiissanno uduunne baara widinni eessatenni tuanchonna woloota pilaasitikete kodda addi addi deerrinni loonsanni hee`noonnita xawisino.
Konne calla dikkino; pilaastikete kodda wirro horoonsi`rate gamaba assine daankanni. Daankoonnihano baara widira sonke gobbano woxu soorro afidhanno gede assinanni hee`noonni. Konne kodda gamba assine daahatenni gobbara soyaa calla ikkitukkinni qooxeessa ishinshitannokki gede assate qoodankeno fullanni hee`noommo yiino. Daanke baara widira sonkanni pilaastike addi addi owaante uytannoha ikkanna, jiinsete, poolistiretenna wolootta hoccahoccora kirrete laalcho ikkanno.
Addisi Ababaho wo`munni wo`ma iillado assa dandiinoonnihu Tooppi Waay, Addisi Ababu gobbaanni qoqqowubbateno iillinshanni hee`noonnitano buuxisino. 3 xibbe ikkitanno riqiwamaano Tooppi waa haadhe beehatenni beeqqaano ikitanni no. Laaluchu harinsho giddo 1500 ale ikkitanno qansootira uurrinshunnihanna yannate geeshshi loosu kaayyo kalanqoonni.
‹‹Aatenni xe`ne dino” yaannohu Kalaa Abbebe, addi addi daddalu loosinni beeqaancho ikke, afi`ranno tirfu woxinni wolootaho beehatenni hagiidhannota kulanno. Kalaa Abbebe, Faafirika ijaarate mixiri yanara, haamatu qansootira losu kaayyo kalaqa nooe yee hixamanyeeti” yiino.
‹‹Heeshsho`ya diro baala mannaho danchare assa hagiirsiisannoe; dagate kaa`loommo daafira xeannori dinoe; kiise`ya atootunni wo`mitanno” yaanno amaa`na noosiho Kalaa Abbebe.
Tooppi Waay Faafiriki, dagoomu qeecha fulanno doogo mitte, Faafirikku laashshe shiqishanno waay xarmuse giddo lame saante xeise way iillinokki qooxeessira waa iillishate loosanno. Wayi nookki baycho ikko qoqqowubbate sirchonna amma`no badikkinni baxinohunni moollete reqecci yitino qoqqowubbara iillishate wo`naalanno. Konne loososi kaima asse Booranu Zoonera umi loososi hanafino.
Gobbate moolle kalaqantino gobba giddo Booranu Zoone mitte ikkitino daafira, Yaabbellote qooxeessira saada jawa gede moolletenni reyitu yannara Kalaa Abbebe balaxe basete leelle wayi bale umatenni anganni waa fushsha dandiino. Qooxeessu daganna saada gatisa dandiino. Albillichono konne dancha looso ikkinoha sufise wayiinni qarramino qooxeessa iillatenni wayi gooronsa kassi assate looso loosate mixosiiti.
Babbaxino latishshu loossanni beeqaancho ikkinohu Kalaa Abbebe, Tooppi waa laashshinanni Burrayu qooxeessira rosu mini ijaarira 4 mileene ali birra fulo assino. Qoleno Gelaani Quchumira hattonni 3 mileene birra fulo asse rosu minna ijaarsa dadniino. Konninni lede, ilamino qooxeessira Jimmu zoone Gaatiru woradira 70 mileene xa`mannoha 6 fooqete deerra afi`rinoha rosu mine ijaarse jeefisanni afamanno.
Kalaa Abbebe, dagoomu qeechano fulanni mootumma assitanno woshshattorano mulenni dwaro qolanno. Gabata gobbate Pirojekterano umisi qooda fulanni nooho. Kooviidi yannarano addi addi irko dagoomaho assinota huwantoonni.
Gobbate qansichimmasi fulate giwirensa yannatenni baattanno dureeyye giddo balaxannosihu dinosi. 2014 M.D Oromomiyu Qoqqowira noo giwire baattanno dureeyye giddo umiha ikke baraarsha afi`rinota qaagiissinohu Kalaa Abbebe, konne dirono albihunni roore baate albisaancho ikkate loosanni afamanno.
Toopi Waa 2023 Afiriku gobbarano iillado assate loosanni noohu Tooppi Faafiriki, danna sae ha`ratenni Itophiyahonna Afirikkaho maccaha ikkara loosanni afamanno. Tenne yannara Tooppi waa Sawudi Arebiya soyaate qixxaawo gude feeffate noota xawisino. Sufeno, Keeniyaho, Jibuutiranna, wolootta gobbuwara soyaate Soojjati dikko giddo beeqaancho ikkate loosanni no. Konne looso jawaante loosatenni gobbate giddo qarra ikkinoha woxu soorro gatisateno sharramanni no.
Tooppi waay su`misi gede gotti yee Itophiyunni sae Afirikaho albisaancho ikkate mixire loosanni noota kulinohu Kalaa Abbebe, kawiinni sae hoteeletenninna riiri istetetenni harumasi woranni noota buuxisino. Konstiraakishinete ikkanno uduunne laashshate maashine kaaysate loosono loose jeefise laalchu widira eate feeffate nootano afate dandiinoonni.
Itophiya albillicho qaafisiisate, jiraameette ikkitanno gede, atootisenni kalqete leeltanno gede assate mittu mittunku umisi qooda afirinota kule, albillichote faafirikisi laalchunninna isilanchimmatenni Itophiyu su`mma woshshiishannoha assate hattono kalqeteno Toopi waay su`mi gotti yaanno gede hashsha barra loosanni afamannota hasaawinonke. Wolu loosinnino Itophiyu gotti yaanno gede assate looso loosateno hixamanyine sunfeemmo yee buuxisino.
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Bocaasa 1, 2015 M.D
