Oyimbarra harinsoonnihu 6kihu IFDR Dagate riqiwamaano amaale mini 1ki diri loosu wogga 3ki wiinamu songora leelle amaalete mini miillanni ka’ino xa’muwara dawaronna xawishsha uynohu IFDR Xaphoomu ministirchi Dr Abiy Ahmed kaysino hedo giddonni ‘’mooraanchimma’’ lainohunni uyno xawishshi aananno garinni shiqino.
Ayirradu songaafichi; ayirradda amaalete mini miilla; umikki doyichonni miinju hajubba xa’muwanna labbanno hajubbara xawishsha aate wo’naaloommo. Aane kayinni wolootta hajubba lainohunni haranchunni dawarate wo’naaleemmo.
Mooraanchimma (Mussinna)
Umihunni kaysa hasi’reemmohu mooraanchimmate ledo amadisiisamannohu mussinnu gobbate aana kalaqanno danooti. Gobbanke Itophiya lophotenni duumbara qolattnori lame qara qara ikkitino korkaatta komatenna mooraho. Koma amadanna mooru; ko’ma mootimmate mereero calla di-ikkitino. Paartuwate mereero calla di-ikkitino. Mitticho jireenyu paarte miila ikkino ministircha kayinse wolenka jireenyu paarte miila ikkino ministircha riqimbummoro; umikki loososi assi’rannohu albaanni hakkiicho noo ministirchi su’ma hunatenna albaanni noota loossate harinsho diigate. Mittichu zoonetenni soorro assineenna dayro umikki loososi assi’rannohu albaanni noo loossa diigate. Koma amada duuchare diigisiissanno. Xeinore wonshinanni ha’ra ikkitukkinni nooha diinganni ha’rate. Koma gobbate agurina mittichu manchirano dieltanno; gawajjitannote.
Mooraanchimma kayinni komateno aliidi kaansereeti. Itophiyunniha maase moorranni? Coyinke aana naaxxisannori bacuri noonkehano ikkiro lowonta saalfachishannori kayinni Itophiyu xaphooma gobbate giddo jiro jajjabba ikkitukkinni Afriku giddo afantannori manaadda hallanyooti jironni ajjanno. Coyinke aana Nayjeeriyu diru giddo gobbaydi dikkora sokkanno jiro Itophiyunnita xaphooma diru giddo afidhanno jiro geeshshite. Konni aaninniiti moorrannihu yaate. Mooru lawote gedeeti; mittichu manchi lawo fulara wo’naalannoha ikkiro waa tayse sa’’ate dime ga’na dandaa noosi.
Mitte gobbara mittichu manchi dimooreemmo yiiha ikkiro mittichu waa daaha dandaannohu gedeeti; baxono giwono waa kisanno; way giddoonni sa’’a noosi; kayinni direyaanno. Lowo baxillaanosi nafa heedhuro insa waa fushsha didandaanno; hojjisinni waa daaheeti fulannohu. Moortannokki mannoota waa daaha dandiitannorinna lawo fula dandiitannori gedeeti assine adhinannihu.
Miteekke gaamotenni ikkite (haammatte) dimoorreemmo; mooru shollinyeho yituro kayinni howolotenni waa tayisse sa’’ate gedeeti. Mittichu manchi gede waa ga’nite shantanni diqarrantanno. Hojjisinni diha’ranno; maateno ikkituro amadara dandaanno. Kayinnilla gobbate ikkiro togoo harinsho tiro diafidhinote; gobbate buusa loosate; lekkaanchuno ha’rano gede; kaameeluno sa’’anno gede; geerruno qaaqquulluno sa’anno gede. Waa la’’atenni sa’e rakke tayisse sa’’ate yite muddantanni waa kissannokki gede assannohu lagu aana buusa loosa dandaatenni ikkinnina waada daaha dandaatenni di-ikkino. Howolotenni sa’’a di0ikkino.
Itophiyu giddo moora tiyyidhe gibbanno mannooti xaano ikkiro hiikkiichono noolla. Haammata massagaano harunsineemmo daafira moora effidhe gibbanno mannoota qubbichunni kiirrannire baxxite waa daakkanni afantannore la’’a hananfoommo. Konne gaamotenna gobbate widira soorrate balanxe howolo loonse boode gaamo sa’anno gede assa; aanne kayinni buusa loonse duuchunku qansooti fultanno doogo kalaqa hasiissanno. Kuni ikka hoogiro kayinni lophinono hoongono mooru hee’riro duuchuri digaraho.
Mooru baincho assoote; muishsha kalaqanno; muishsha aannohanna adhannoha kalaqanno; muishsha adhannohu baincho assoote kalaqanno. Mooraanonna muishsha adhitanno mannooti noo gobbara miinju lopho daafira calla ikkikkinni ledo hee’rano qarrissanno. Ka’ino xa’mo ledo xaadano hoogiro HWHT ledo assinummo olira haammatu komaanderooti; Birigeedete hajajaanno; wolootuno hajajaanote deerrinni noori baankete akkawuntensa xa’mitanni birra sokkannonsanka. Mitteenge mooraanchimmatenni burduuqammiro olu giddono hee’ne togooha baincho asdsoote horonsi’nanni. Xaano ikkiro HWHT manni ninke jeneraalooti baankensa akkawunte xa’mitanno; woxe sokkansara. Techo ninke jeneralooti akkawunte la’nanni; insa woxe milli assitanno garano konniicho noonsa manninni ikkinohura la’nanni. Gibbannorino no. dandiina ikka yitanno mannootino no. konnirano waa daakkanni sa’anno mannooti Itophiyu giddo konniichono ko’iichono leeltanni no; mooru kayinni hala’lino.
Bi’re amuwinke dikko sokkinonkere hirre hingeemmo yannara higgino saante haadhe gafote aana wortanno; guwanu aana worroonni saante amalinsa bushino ooso barcuma kaxxite gafote aana worroonni saante adhitanno. Kuni qarri Itophiyaho hala’le no. Mooru aana ka’ino xa’mo garaho; kayinnilla halama hoongummoro hunannonke assooteeti. Mararsannori kayinni duucha yannara yuummonte gede mooraano jiro duu’nite ittukkinni reytanna la’nanni hee’noommo. Mooraano moorte gamba assite duu’nitino jiro oosonsa bushawa hosatenni gargara dandiitinokkitano la’nanni hee’ne moorreemmo.
Mooraanote kulammora hasi’reemmori hee’riro birra duu’nitinanni ikkinnina di-ittinanni. Afrikaho moore jiro duu’ninohu hiikku mooraanchino di-itino; jirosi wolu itanno. Ninkeri kayinni Wuske way gede agganno; oosonsa hashiishe xuuxxannoreeti. Loonse daafurrikkinni moorre gamba assinoonnita hasiissannonsakki jiro ikkitinohuraati. Xa seerunni xa’mamannire agurreenna umi’ne maate daafira yitine anga’ne moortannokki gede gamba assidhe. Ayirradu amaalete mini xa’mi garinni calla ikkikkinni duuchi’ne affininte gede federaalete mootimma deerrinni duuchanta loosu minna diinge wirro gatamarate wo’naalloommo; songaafichu biiro nafa xa lae halchoommo.
Duuchankawa noo ishine hunate wo’naalloonni; mayra yiniro ishininore la’’a; ishininore macciishsha hige buqqeenke la’inorenna macciishshitinore assitanno daafira hosiissannonkehuno ishinino baychooti. La’noommori umisinni soorro hasiissannohuraati. Roore anga ikkitannoti federaalete loosu minna xawadimmatenni loosa (Ergonomikse) calla ikkikkinni ICTno hanaffino; owaante hakko garinni aate wo’naalshu no. Kuri hajubba baincho assootubba gargarate kaa’litanno. Kayinnilla laooshshu aana loosa hoongummoro; mooru lowonta giwisannore ikkinota huwata hoongummoro waagu dinooreeti.
Itophiyu giddo dureessu dino affininte gede; dureeyye labbanno mannootaati noori; kuri mannooti umikki loosinsa biilloonyu aana noo mannoota mooraano assate. Biilloonye amadde noo bissa mooraano assatenni hajajate hasidhanno mannooti Itophiyu giddo no. Kuri mannoota gutunni ikkine sharrama danchate; assootinsa busha ikkinohura. Owaanteno ikko irko ragunniiti afi’ra noonsahu ikkinnina woxunni ikkiro kayinni hiikkirano di-iillinanni.
Konnirano laooshshu aana loonseemmo loossa; seeru ragaanni loonseemmori noo gedeenni hee’reennanni buuxote odeessaanchimma hala’ladunni hananfanni. EBC, Faanu mittu mittunku loosu mine; mitto mittonka kontiraata qorqortenna buuxxe fushshitanni faajje assa hanaffanno. Konne uurrisate wo’naalannohu hiikkuno mootimmate aana noo manchi yannasi sa’inoho; xaa yannara didandaamannosi; looso’ne xawaho loosate. La’nannire miidiyu daye fushshanno woyte ayno uurrisansara didandaanno. Muli yanna giddo hananfanni; dagano mittu mittunku biilloonyu aana noo manchi ayeetiro; hiittoo assootinna loosi giddo nooro baddanno gede; gutunni mooraanote yaamama dinonke. Mooraano bande fushshineenna mooraanote yinonsana; loosanno manchi kayinni hakko bikini ayirrisama noosi. Konne muli barruwa giddo miidiyunni hananfeemmo.
Layinkihunni keeno hananfoommo. Zoonnatenna woraddate ledo amadisiisaminohunni jireenyu keeno hala’ladunni hanafino. Lowore taashshinannita agarranni. Mooru jawa naqarsaati. Uurrinshu loosinni agurranna olu yannara nafa mooru rosicho ikkino Itophiyu giddo. Olammammora sharrammanni mimmito shinammora diramme hee’ne mimmitoho birra sonkeemmoha ikkiro qarru mageeshshaatiro heddine la’e. Konne busha assoote mittimmatenni halamme raga amadisiisa noonke.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Ammajje 17, 2014 M.D Hamuse
