
Gaambeellu Qoqqowi daa’’atantara dandiitanno jirosinni addintanni afaminoho. Qoqqowoho qara quchuma hasi’nirichinni woy horophilunni ha’ratenni kuri kalaqamunnire, mannu loosinorenna wogannita turizimete jiro daa’’ata dandiinanni.
Qoqqowu baxxinohunni kalaqamu jirosinni addintanni afaminoho. Gaambeellu Gobboomu Paarke agarooshshenna latishsha assate mootimma, gobba saada agarooshshi billoonyinna Afrikaho 12 gobbuwa 23 paarkoota gashshatenna latishshu loosi aana bobbakkinoti mootimmannita ikkitinokki uurrinsha ledo muli yannara sumiimme assini barra qummi assinoonninte gede; Gaambeellu Qoqqowi turizimete horora hosa dandiitanno haammata kalaqamu jironni jiroo’minoho.
Kuriuu kalaqamu jiro mereerinni qummi assinanniti roorunni kalaqamu jiro ledo amaddinoti Gaambeellu Gobboomu Paarkeeti. Paarke miliyoonetenni kiirrannita gobba saadanna cea qoleno haammata lagga, garbuwa, bu’anna foonchuwa afantannosete.
Barete afantinoti qoqqowu Pirezidaantitte Baabba Alemitu Umoodi odeessaanotenni shiqqinose xa’muwara dawaro qoltu yannara, Gambeellunnita Gobboomu Paarke wolootu gobbate paarkuwa ledo heewisiinsanni woyte Gaambeellu qoqqowi wo’munni wo’ma paarkete yaa dandiinanniha ikkinota xawissino.
Gaambeellu Gobboomu Paarke Wodiidi Suudaane lame paarke ledo farotenni xaaddannota ikkitanna gobba saadano wogga agadhino garinni mito woyte Itophiyaho ka’a woyte Wodiidi Suudaanera heedhannota qoqqowunni afi’noommo mashalaqqe xawissanno. Kuni garino gobba saadara faro dinonsa yitannotera mitto xawishsha assine adhinanniho.
Gaambeellu Qoqqowi Woganna Turizimete Biiro turizimete iillonna xiinxallo latishshi albisu ogeessi Kalaa Derribaachew Shewaalemi yaanno garinni; qoqqowu turizimete iillora owaantisa dandiitanno kalaqamu, mannu loosinonna budu jiro kaayyaataamooti.
Gaambeellu turizime kayinsanni woyte qarunni qummeessinanniti Gaambeellu Gobboomu Paarke ikkase kayse; paarke gobbate giddo jawiidita ikkitinota coyi’rino. Tini paarke giddose batinye gobba saadanna cea hanqaffe amaddinote. Amaddinotenni haammata saadanna qulxu’mete sirchuwanni addinta afantinosete yaanni xawisino.
Isi yaatto garinni; gobba saada hawadi yannara Itophiyunni Wodiidi Suudaane Booma Gobboomu Paarke doytanno; Wodiidi Suudaane e’anno saada giddonni Antelopete sirchi afamanno; wolu muxxete yinannihu Geedimu sirchooti. Saada arri yannara, lagu xeanno woyte Gaambeellu Gobboomu Paarke widira marro higganno.
Wolu qoqqowunnihu kalaqamu turizime iillo giddonni Mejengi Dagoomi Zoonera Meengishi woradira afamannoha Bure Baara qummi assinanni; Itophiyu giddo afantanno onte UNESCOte jawiidi baci-lubbuwa /Bayosferooti/ leellitanno mereerinni Gaambeellu Mejengi Bayospere mittete. Bayospere haammata gobba saada, cea, lagganna foonchuwa afantannosete.
Kalaa Derribaw xawisanni; qoqqowu Baaro, Akoobo, Giilonna Alweero yaamantannore hawadinni arri geeshsha du’nantannota jajjabbaanna lagga afi’rinoho; haammata bu’anna bobbodaamma base afantannosiho; Itangi Woradi garbirano haammatu qulxu’mete sirchi afamannosihu jawa garbi no. Taayye yinanni garbino no.
Wole qoqqowu goshoonshe Taatta Garbaati; konni jawu garbinni mule Giilo lagi afamanno; Anyuwaaki dagoomi miilla konni laginni horonsi’ratenni budu doogonni qulxu’me woshshaaddanno. Garbu quchuminni 119KM xeertinyi aana leellannoho.
Qaru ogeessi xawisanni; Abebo woradira afantannoti Alweero Kofo turistete daa’’achishshira hossanni noota coyi’rino. Kuni mannu loosino garbi gorsu latishshira yine Dargete mootimmanni ijaarantino kofonni kalaqamino garbaati yee kulatenni, Gaambeellu Quchuminni 47 kiilo meetire xeertinyira afamannotanna haammata naachunna qulxu’mete sirchuwa noosiha ikkasino leellishino.
Qoqqowu qulxu’mete jiro sirchinni afaminoha ikkasi coyi’rino; qoqqowoho 102 dani qulxu’mete sirchi afamanno. Gobbate qulxu’mete sirchuwanni 75% konni qoqqowi giddo afantannota coyi’ranno. Kuriuu giddonni Nayli Pirchi yinanni qulxu’me sirchi qoqqowoho leellanno; tini qulxu’me 100 kayisse 110 kiilo gantanno yaannino xawisino.
Baaro lagi hattono wole turistete iillooti; quchuma lamewa bade sa’’anno; buusisi 315 hojja 15 hala’linye 12 meetire godowi noosiho. Magani-buusa yinannihu turistete goshoonshera ikka dandaanno baychino qoqqowoho afamannoho. Ingiliizootu Itophiyu mootimma ledo halamatenni ijaartinohu dhaggete waalchino wole goshoonshe ikka dandaannoha ikkanna, gobbate way aani hodhishshi dhagge kayinsanni woyte Gaambeellu Baaro Laga mitteenni kayinsanni. Xa konni lagi aana howolote hodhishsha assinanni hee’noonni.
Budunnire la’nummoha ikkiro kayinni qoqqowoho ha’nura dagooma ikkitinori Anyiwaaki, Nuweeri, Mezhengeri, Koomo, Nuweerinna Apaana dagoomi heeshsho gara, budu uduunni, sirbu, faarsonna wolootuno budu amanyootuwa turistootu wodana goshooshshannoreeti.
Gaambeellu Quchumira babbaxxitino bissa waamma donunni maareekkantinote. Kuri giddonnino Kongotenna Beljeemete qodhaano madaarantino base mittete; 1900 kayse 1941 geeshsha Armenootu, Giriikootu, Arebootu madaarantino baseno no. Kurino turistete goshoonshe ikkite owaante uytannoreeti.
Qoqqowoho turistete goshoonshe lattinoho yine hendannihu Bure Baara ikkasi qummi asse, baaru biifado baattote ofolla noosiha, daa’’ata hasi’rannohura doogonna looje ijaarroonnisiha ikkasino qummi assino.
IItangi woradira afamanno baari doogo noosihanna daa’’atama dandaannoha ikkasi kule, Baaro lagi boohaarateno waahonna ispoortete injiinoha ikkasi, Alweero Kofono hattonni Gaambeellu quchuminni muli xeerto aana leellitannote, doogo noosetenna daa’’ata dandiinannisete.
Koviidinna(Koronunna) Aliyye oli ledo amadaminohunni qoqqowo daa’’attanno turiste kiiro baxxinohunni gobbaydi turistooti du’namme qiidino gari nootano qummi asse; gobbate giddiidi turiste du’namme kayinni hexxo uytannota ikkase xawisino. Qoqqowoho mootimmannire ikkitinokki uurrinshuwa batinyunni millissanno; konforaansootu batinyunni ha’risantanno; kunino gobbate turizimera hexxo aannoha ikkasinni kaa’lo assanni nooho yaannino egensiisino.
Qoqqowunniha turizimete handaara baqqi assitanno loossa loosantanni noota qummi assino. Muli yannara mitte tekinikaale ikkitino hajubba aana kaa’lo assate turizimete ministeerewiinni daggino ogeeyye qoqqowoho noota xawisino.
Baaro lagi qaccera mashalaqqete mereershanna wedellu tantaname loosu widira eanno gara kalaqate tenneetinkunni sumiimme malaatisatenni loosu widira e’nanni hee’noonnita kule; konninnino wedellu boohaarshinna turirsitete mashalaqqe mereershi ijaaramanno; ontenta qoqqowunita ha’nura dagoomma hedote worino garinni suudinse gumullanniha ikkanno yiino.
Isi yiino garinni; qooxeessa lawannoha ontente dagoomma bude leellishannoha boohaarshu mereersha ijaarranni; wedellaho loosu kaayyo kalanqannihano ikkanno. Ispoortete millimmo ha’rinsanni baseno amadante loosantanno; Gaambeellu shalleettetenna angate kowaasera afaminoho. Ijaarranni mereershino kuri hedote worinoha wedellu boohaarshi mereersha ikkanno. Baajeettesino turizimete ministeerenni diwantannota ikkitanno.
Techo lamala gadama turistete millimmo lamala korkaata assatenni hajo la’annonsa bissa beeqqisiissino barera layinki pirezidaantichi leellinowa ha’rinsoonnitano qummi assino. Qoqqowoho turistete ikkitannori fooliishshote basewa noota xawise, mitte beeddakko hoteele calla noota coyi’rino. Kunino kalqoomu turistera ikkitannoti hasiissanno latishshuwa anje noota leellishannoha ikkinota egensiisino.
Gambeellu Goboomu Paarke agaratenna latisate Afrikaani Paarkis ledo assinoonni sumiimme turizimete handaara mageeshsha kaa’litanno yine xa’minoonnisihu ogeessu, ‘’Afrikaani Paarki mitte mitte hajubbanni kainohunni qooxeessa agurte fultu yanna geeshsha Faranjete kiironni 2000 gadama gama looso loossino’’ yaanni qaagiissino. Afrikaani Paarkis Afriku paarkoota gashshatenni rosichu noosete yaanni qummi asse, xa marro daggeenna sumiimmeno malaatinsoonni; rooru loosise paarke latisa ikkanno yaanni xawisino.
Keeniyahonna Taanzaaniyaho turizimete handaari gobbansa baci-jirora badhete miqichooti yinanniri mereero gaamamannoho yaanni qummeesse, ninke paarkeno latturo konni garinni horo afisiissanno yiino.
Gaambeellu Goboomu Paarke agaratenna latisate Afriku Paarkis ledo assinoonni sumiimme qoqqowu turizime millimmora heedhannose horo jawa ikkitinota hatte yannara qummi assino. Uurrinshate umikki looso ikkannohu safote latishshi ijaarsha ikkannota qummeessino. Hakkiinnino qaru loosi widira e’nannita leellishino.
Gaambeellu pirezidaantitte Baabba Alemitu Umoodi paarke woloota qoqqowubba paarkooti ledo heewisiinsanni woyte qoqqowu wo’mu paarkete yine coyi’rate dandiissano yaatenni qummi assite ayeehano qoqqowu qooxeessa millinsiro gobba saada anfanni.
Qoqqowu pirezidaantitte Baabba Alemitu Umoodi paarke woloota qoqqowubba paarkooti ledo heewisiinsiro qoqqowu wo’mu paarketenni diwaminoho yine coyi’rate dandiisanno yitanni qummi assite, qoqqowu giddo ayee qooxeessano millinsiro gobba saada afi’nanni. Babbaxxitino korkaattanni kuri saada giddonni mite mite qoqqowunni faffino gari no; saada mannu millimmowiinni fultanno huuronni kainohunni faffara dandiitannohura saadate qooxeessa mannu millimmowiinni coicha assate loonsanni yitino.
‘’Paarke lowontanni daa’’atantanno. Keeru mitiimma noo daafira daa’’ataano qoqqowunniwa daate qarrantinonkanni. Baxxinohunni Sadaasu aganinni kayisse daa’’ataano batinyunni qoqqowunniwa dagganni noo gari no. Ayee mannino dayiro paarke daa’’ata dandaanno yitanni qummi assite, safote latishsha halashsha harinsoonnikkitano coyidhino. Boodu baychira doogga no. Hakkuri horonsi’ratenni daa’’ata dandiinanni yitannino qummi assitino.
Hakkoyee assate qoqqowu balaxe egensiisate aana loosa hasiissannosita coydhe, daa’’ataano goshooshate dagoomittete qoolinni, tuqu xaadooshshinni, biroosherete widoonni paarke egensiisate loonsanni hee’noonni yitino. Safote latishsha loosa ninke wolqara aleenni ikkitino daafiraati konni aana illachunni loosate giddora e’noommohu yitino.
Uurrinsha paarkete hasiissannota gashshootu loossa, qara safote latishshuwa ikkitino minna hattono kaameellatenna horophillu fooliishshuwa illachishshe loossanno.
Uurrinsha egensiissino garinni; xa iillinoonni sumiimme garinni safote latishshi hala’liro ayiino dayee paarke daa’’ata dandaanno; qoqqowoho guminsa xaginaatehono sagalimmateno ikkitanno haqqe wo’mitino. Way bissarano qulxu’me lendeenna babbaxxitino baci-lubbuwa no. Lagga hawado wo’mitanno woyte halalla baala amaddanno; arranno woyte xe’anni hadhanno woyte qulxu’me batinyunni laashshinanni. Tenne yannara hattenne qulxu’me woshshaadate daga batinyunni laggate qooxeessa hadhanno. Konninnino tini jiro turizimete goshoonshera hosa dandiitannota leellishanno.
Qoqqowu deerrinni kayinni Gaambeellu Quchumi koriiderete latishsha ha’risate mixi’noommo. Xa suudishshu xinta qixxeessinanni hee’noonni; qoqqowoho qaru quchuminni hananfe woraddate widira dirrineemmo. Konni aana hasaawa assinanni hee’noommo; qoqqowo badhera qolinosihu keeru musammeeti. Keere abbate hala’lado yanna loonsoommo; woloota qoqqowubba gede latishsha sufisate dandiisanno gari keereho assininte gede baala qoqqowu kalaqino injonni ninke wolqanni loonsannire ninke loonseemmo; federaaletenni illacha tunge loonsanniri hee’riro injiino gara kalanqeemmo yitanni xawissino.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Sadaasa 24, 2017 M.D