Ella 14/2013 M.D ha’rino gobboomu doorshira huuro aate harinsho daga guto qiidinna xeennu hoolinsakkinni guurate fulatenni huurose hasidhanno paartera uytino. Doorshahono addi addi paartubbanna annu annu heewisamaano heewisantino.
Itophiyu Gobboomu Doorshu Boorde faajje assitino gumunnino jireenyu paarte mootimma safi’rate dandiissiissannose huuro afidhino. Aananno ontu dirirano qeeltino paarteno lendeenna hettisamaano paartubbanna annu annu heewisamaano dagate riqiwaano amaale mine barcima afidhino.
Itopiyu mootimmate tantano giddo dagate riqiwaano amaale mini jawiidi biilloonyu bisooti. Amaalete mini seerubba fushshate, seeru gumulsiisaano fushshitanno kalqete deerri sumiimme kaajjishate, xaphoomu ministeerchanna wolootta federaalete mootimmate biilto xa’mote woshshatenna gumulsiisaano bissa looso qorqorate biilloonye uynoonnisi. Federaalete mootimma yoo mini daanyoota, ministeerrate amaale mini miilla, komishiinerootanna qara odiite labbino yawubba kaajjitannohu tenne amaale mineeti.
Amaalete mini xaphoomunni fushshanno seerubba widoonni gobbate dagoomitte, miinjunna politiku hee’ra kaayyo gumulanno. Doorante amaalete mine karsantanno miillano dagate riqiwaano ikkansa deerrinni hedote yekkeerammenni gobbatenna dagate huuro, horonna hasatto gotti assite macciishshiishshannoreeti.
Konni albaanni noo dirrara IFDR Dagate Riqiwaano Amaale Mini miilla dhukinna dhuku hoonge daafira lame hedo ka’anna macciishshinanni. Mitu mitu “miilla hasi’nanni deerra nafa assa hoogguro qeechansa fultino” yaanno.
Woloottu konni albaanni noo paaralaami “hiitti hedono shiqqo, hiikku seeri/ wodhono qinaabbo yaate deerrira riqiwaancho ikkinonna anga kaysate calla e’anno saeno goxxanno dagate riqiwaano leellishanni noonke” yitanno.
Ella 14/2013 M.D ha’rino 6ki gobboomu doorshira dagate riqiwaano amaale minira heewisante qeeltino paaralaamu miilla barrubbate albaanni loosonsa hanaffino. Gashshitinono ikko hettisamaano hattono hallanyunni gobbansaranna dagansara danchanna suwado ajuuja noonsa mannooti paaralaama e’eenna la’noommo.
Duuchu manni aantanno dirrara woyyinore heddanno, woyyinore coydhannonna woyyinore loossanno fullahaano paaralaama e’ansa xawissanni no. Keeshshonsannino noonsa dhukinna dandoo deerrinni gobbansa owaattanno gede buuxxinota xawissanna maccishshinanni hee’noonni.
Baxxeewo garinni paaralaamu hedote yekkeeramme millissannowanna hede qeelte fultannowa ikkanno gede ammanonsa xawissanni no. Baxxeewo garinni muli yanna kawa “wodanu” noo paaralaami kalaqamanni daanna la”ansa tenne kaima assite shiqishshanna macciishshinoonni.
Ikkina alba noo paaralaami akatinna miilla gumulsha hiittoonni qaanganni? Haaru mootimmanni hiittoo paaralaama agarranni? Miillana qeechinsa hiittooha ikkara hasiissanno? Yitanno xa’mubba kaysatenni addi addi fullahaano ledo hasaawa assinoommo.
Tenne hajo aana hedonsa beekkankera xa’minoommo fullahaano mereerinni Waachamo Yuniveriste Seeru Rosiisaanchi Tseggaye Demmeqehu mittoho. Seeru fullahaanchi huwachishanno gede, dagate riqiwaano amaale jawiidi gobbate biilloonye amadinoho. Miilla paarlaama e’e ofoltannohu doorinonsa qarqara, paarte woy daga ikkikkinni Itophiya riqibbeeti. Miillate loosino dagatenna gobbate hasattonna horo ayirrisiisate. Xaphooma mootimmate massagono qorqortannoreeti.
“Mannu baalu taaloho; mitu kayinni mitunni woyyanno. Laooshshunni, hasaawunninna xiiwo kalaqatenni baalu taalo di-ikkino. Baalunku yaate dandiisiisa hoogiro nafa alba IFDR Dagate Riqiwaano Amaale Mini giddo noo mitu mitu mannooti woyyitinore di-ikkitino” yaannohu Kalaa Tseggaye, dooramate shiqqanno mannootino taalonna ammanaminoha ikkino doorshinni dhukanna ikkadimmansa kaiminni halaalenka heewisante, halaalenka doorante qeeltinore ikkitinokki gedeno coy’ranno.
Kuni ikkasinnino lowo lowo geeshsha laafa, batinye haariimo la’nanniwa, dagate xa’mo macciishshiishantenni haariimmanninna saeno mishiishanno garinni goxano baala gattukkinni goxxanni goxxanno gede coy’rannohu seeru fullahaanchi, batinyu su’maho dagate riqiwaano ikkansanni hiitti hedono shiqqo, hiikku seerino qinaawo anga fushsha ikkinnina dagate xa’mo macciishshiishshanno saeno qoossose agarsiissannore di-ikkitino” yaanno.
Haaruuddu paaralaamu miilla aananno ontu diri keeshshonsanni baalu raginni co’oota ikkite leeltanno yitanno ammano hooggusirono albinni woyyitinore ikkitanno gede huluullo dinosi. Haaruuddu paaralaamu miilla mereerinni hettisamaano paartubba miillanna hallanya dooramaano hee’ransa aantanno amaalete mini keeshsho baxxitinota assanno gede coy’ranno. “Amaalete mine karsantino mitu mitu mannooti dhukunna ikkadimma hattono macca manna ikkansano haaro paaralaama konni alba noohunni lowo geeshsha baxxinoha assannosiho” yaanno.
Paaralaamu bashshonni baxxino garinni dagate xa’moranna qoossora uurrannoha tenne harinshonnino maala’lisano hasaawinna hedote yekkeeramme leeltanno darga ikkanno yee agarannonna ammananno gede xawisino.
Tenne hajo aana hedosi uynohu wolu Ferensayte Paariis “School of advanced studies in social sciences Paariis” dokitereetete rosaancho Geetaneh Wuddinehiiti. Kalaa Geetaneh, “dagate riqiwaano amaale mini gobbatenna dagate xa’monna hasattopop riqiwantannowaati. Amaalete mine eano jawa yawooti. Mittu dooramaanchi keeshshosinni riqiwino daga hasatto paaralaamaho fultanno seerubba, wodhubbanna biddissubba garunni riqiwantanno gede assa gadachasi ikkitanno” yiino.
Konni albaanni noo paaralaami mugaancho ikkino korkaati maati? Yaannohunni ka’anno xa’mora Kalaa Geetaneh, uyno dawaronnino, xa’mo xa’motenni higgannota ikkitinota xawisanno.
Kalaa Geetaneh xawishshi gede, mitte gobba paaralaami kaajjillinna waante bikkantannohu doorshunniiti. Ammanamooshshu noosi hedonna egenno hire paaralaamaho barcima afi’rino dooramaanchira ofollino barcimi waagi leellannosi. Ikkolla doorshu halaalu doorsha ikka hoogiro mannootu mayra amaalete mine ofoltannoro nafa dihuwattanno.
Mittu miili garu doogosi dagate hasattonna xa’mo xawisate riqiwaminonna ofollinoha ikkiro paaralaamu giddo goxa hoogara dandaanno gede coy’rannohu Kalaa Geetaneh, ‘konni albaanni paaralaamu giddo goxxanna la’noommonsarihu qaru korkaati addanka dagate riqiwaanooti? Yitanno wole xa’monni dawaramannoho” yaanno.
Xano paarlaama karsantino mannooti paartete aleenni gobba balaxisiisa noonsa gede kuni ikka hoogiro albi dhagge leda ikkitinota huwachishannohu kalaa Geetanrh, paaralaamu ayirrinyi paartete aliidiha ikkinota seekkine huwata hasiissannonsa” yiino.
Garunni dagatenni riqiwame paaralaama eino miili mootimma gattukkinni qawwama dandaannota qummeessannohu fullahaanchu, “dagate xa’monna hasatto gumulsiisate e’u geeshsha mootimmano qawwamanna yekkeerama danditanno. Haaru paarlaaminni agarreemmohuno togoo dhukanna uurrinshaati” yiino.
Haaro mootimma woyyaabbinonna halaalanya dagate riqiwaano noowa, miillano doortinonsa daga horonna hasattora kaajjite loossannore ikkitanno yitanno ammano noosi gede xawisannohu Kalaa Geetaneh, ikkollana baalunku coy mitte hige soorramanno yine heda soro ikkitinotano huwachishikkinni disaino.
6ki gobboomu doorshira dagate riqiwaano amaale minira heewisante qeeltino paarlaamu miilla barrubbate albaanni loosu egennamme qajeelsha adhitino.
Qajeelshu qarimmate dagate riqiwaano qeecha, miillate amanyootu wodhonna amaalete mini borro mini owaante uynanni harinsho aana illacha assinonna amaalete mini miilla loosonsa mitten mashalaqqete anje nookkiha harissanno gede huwachisha illachishinoho.
Itophiyanna doortinonke daga ammanamooshshunni owaatate qixxaabbinore ikkitono gedenna daga kayissanno danchu gashshooti, latishshunna horaameessimmate xa’mubba qolate hattono muishshanna dagate jiro becimalsa sharramate qixxaabbinore ikkitinotano xawissino.
Amaalete mini songaafichi Kalaa taaggese cafohu isi widoonni, soorrote albaanni noo amaale mini assooti miilla kayissanno hedo keennanni gede qaagiissino. Itophiyaho hanafantino soorro amaalete mini assooti woyyaabbino keeraanchimma heedhanno assino gedeno xawisino.
Amaalete mini sai sasu dirira hanafantino dancha loossa sufisiisatenni Itophiya woyyaawino garinni owaatanno gede xawisinohu kalaa Taaggese, 6kihu dagate riqiwaano amaale mini woyyaabbino woyyimma afi’re dagatenna gobbate eltanno hiikkuy danino hedo ka’anno darga ikkanno gede noosi ammanono xawisino.
Addisu Adoola
Bakkalcho Birra 4, 2014 M.D Hamuse