“Quqquxamme agadhinanniha hanqafaancho gobboomu amaalammete gambooshshe harancho yanna giddo harinsanni yine hexxo assinanni”
– Gobboomu hobbaatu amaale mini
Ayirradda gobbanke daga;
Itophiyu seeda dirra giddo gobbate mootimma dhaggese, poletiku badooshshese, sumimmete hoongenna gaance keeru doogonni, hasaawunni, amaaletenna seeru doogonni tirate rosichi dinose. Kaayyote gede ikkeenna poletikinke Zeerote ledishshi poletikaati. Ninke gobbara ronsoonnihu wolqatenni qeelte biilloonye amaddino wolqa, wolqatenni qeelamme biilloonye agurra geeshsha baalanka gamba assine amadatenna hasi’noonnire assinanni poletiku budeeti.
Sorrote mootimma biilloonye amaddinohu wolqatenni dikkino. Kunino haaro poletiku budeeti. Konne haaro poletiku fooliishsho kaajjishshannota wole keeru poletiku budi kayinni dimokraasete doorshinni dagate adhamooshshe afidhe mootimma safatenni leellishshino. Konni gobbaanni babbaxxitinori poletiku paartuwa, massagaanonna miilla mootimmate yawonni gaamatenni, Itophiyu gutu mine ikkasi leellishshino.
Keerunniti poletiku reekko callise e’’o dikkitanno; wolootta e’’o gumulate doogo ikkinnina. Itophiyu qarri xaa harinsho taashshatenni calla di tidhamanno. Dhaggete giddo ragi’noommo hiiqqamme dhaawano hasiissanno. Kuri dhaggete hiiqqamme dhaawate sasu dani mala worroonni. Keeshshinoha poletiku qarra gobboomu amaalammenni tira, muli fiixanke poletiku qarra kayinni reekkote farconna haaroo’matenni taashshi’rate.
Itophiyaho xa leellanno akati garinni, mitte mootimma doorshunni qeelte biilloonye amaddurono nafa; callisenni murtara dandiitannokkiti, gobboomunna hanqafaancho amaalamme hasidhanno hajubba no. Tenne huuro macciishsha hananfinkunni bocu sani kiiramanni afamanno. Soorrote mootimma daggu muli dirra geeshsha kayinni maccishshannoha diafidhino. Soorrote mootimma hedo haa’ra calla ikkikkinni; konne gumulsiissannota mereersitino uurrinshano uurrissino.
Tenne uurrinsha giddo yawo adhite massagganni noori jawa rosichonna ikkadimma noonsari mereersitino komishinerootaati. Kuri komishinerooti hanqafaancho gobboomu amaalamme gumulate hala’lado biilloonye mootimma uyitinonsa. Konni garinni hajo la’annonsa bissa ledo amaalamatenni harinsho maricho lawa hasiissannose yaannoha tittirshunni la’ino. Xaa yannara gobboomu amaalammete komishiine amaddino harinsho garinni 10 qoqqowubbanna 2 quchumu gashshotta woraddate amaalammete harinsho aana beeqqitanno beeqqaano badate looso jeefissino. Mittu mittunku qoqqowira jawaatanna daafursanno looso gumulloonni. Dagooma eeliidi dagate tantanonni hanaffe beeqqisiissino. Konninnino amaalammete harinsho aana beeqqitanno qansoota bandoonni. 679 woraddanni xaa geeshsha 12,294 beeqqaano bandoonni.
Tini harinsho hajote ayidde ikkitino daga mereersitinote. Hedonna malu hedo alinni eeli geeshsha calla ikkikkinni dagoomu giddonnino fulteenna hasaawunni bowirsineenna mereero dagganno harinshooti. Shiima lamala giddo komishiine qoqqowu deerrinni assinannita amaalammete ba’re harisa hanaffanno yine agarranni. Hattono beeqqaano bandoonnikki lame qoqqowubbara beeqqaano bande muli yannanni jeefinsanni. Quqquxamme agadhinanniha hanqafaancho gobboomu amaalammete gambooshshe harancho yanna giddo harinsanni yine hexxo assinanni.
Tenne ilamate mereero mitte hinge afi’nanni kaayyo doofaarsinnummokkinni, suwinsanninna irkinsanni, Itophiyaho keeshshitino mitiimmubbara mala ikkitanno gede, baalunku qeechanke fullammora hasiisanno. Afi’neemmo kaayyo hunnanni, umoke qarru giddo keeshshiishate harinsho gattara hasiisanno.
Layinkiti reekkote farcooti. Itophiyu giddo babbaxxino dhaggete tunceenyinni miico, barshenna qara ikkitinoti mannoomittete xiiwo iillitino. Tini wole gobbuwa dhagge giddono la’nanni ikkitooti. Techo geeshsha noo harinshonni wolqatenni qeelaancho ikkite biilloonye amaddino bissa, woloota miicaanonna hunaano assite busheessitanno; qorichishshanno. Tini harinsho kayinni farco diabbitanno. Gaabbo, heewonna rabbate gooro batissanno ikkinnina. Komate rabba amali, miicamaanchimmatenna dadillu duduwi gobbankera qara poletiku illacha ikkitinokorkaatta mererinniiti. Konne miicatenna miicamaanchimmate amale hiiqqate reekkote farco mitte dooramaancho hayyooti. Konni daafira reekkote farco harinsho massagantannoti poolisete hanqafo kaajjitino.
Poolisete qixxaawo hajo la’annonsa bissa beeqqisiissinota, kalqoomu rosicho kaima assitinnote. Balaxote poolise qixxeessate harinsho aana calla 60 qoqqowunna 20 gobboomu e’’o gamba assate ba’re harinsoonni. Poolisete illachi reekkote poolise harinsho massagantannohanna gumulantanno amanyoote diriirsatenni sufo noo keere, araaranna seeru aliidimma, farconna dimokraase buuxisate. Konne illacha gumulsate jaddote buuxonna qaxxaro, halaale hasa, araaru, balaxote ikkito aana safantino maaro, kaasu, uurrinshu woyyaambe hayyo gobbankera gumulantanno.
Anfinte gede gobbankera mootimmate gobbaanni heedhannore qodhitino wolqa bayiriidi seerinke difajjanno. Mootimmannitino mitte qoosso callimmatenni wolqa horonsirate. Ikkollana gobbankera ragi’noommo poletiku hiiqqammenni kainohunni qodhitino wolquwa kalaqantino. Keerenke jawaatinoha assate, kuri qodhitino wolquwa qodhonsa tirte, haaroo’mate harinsho giddo karsama noonsa. Poletiku xa’monsano gobboomu amaalamme harinsho giddo beeqqatenni tidha dandiitanno. Konnira ikkitannota haaro’mate komishiine uurrinsoonni. Illachuno qodho tirsiisa, qodhote gaamo keerunnire assanna dagoomu ledo karsate. Konne haaroonsote looso gumulatenni poletikinke olunni ofolline hasaawunniwa, dubbunni haru giddora, higanno gede assa noonke. Tenne hayyo garunni gumulatenni, miicatenna miicamate amali giddonni fula hasiissannonke. Maarotenni, sa”otenni, kaasunna farcotenni xagisi’ne alba hinge qaafa dandaa noonke. Konnirano Itophiyu daga baalanti baqqi yite ikkadimmatenni beeqqa agarantannonke. Mootimmano reekkote mootimma poolise gumulo gobboomu amaalammete harinsho ledo qinaabbinotanna irkisantannota ikkitanno gede assatenni yawose fultanno.
Ledonke keeshshitino qarrubbanke gobboomu amaalammenna reekkote farconni taashshi’nanni xaaddinonketa kiphotenna olu mitiimmubba sa’’ate keerunnita poletiku harinsho doonda hasiissannonke. Lame dirrara keeshshinohu Aliyye gobbate kifile ola keeru sumimmenni tirate hasi’noonnihu konniraati. Itophiyu dhagge giddo babbaxxitino yannanni mimmitu kiphonna oli hige hige kalaqamino. Konni oli giddo gobbate gede jawu kisaari iillinonke. Konnira korkaatu kipho hasaawunna sumimmetenni tirate poletiki rosichi lowontanni nookkihuraati. Ronsoommohu diininke waamma aana sumuda gatamarate. Piritoriyunniti keeru sumimme konne rosicho soorritino. Ola poletiku malinni jeefisate bude abbitino. Tini keeru sumimme ilamate qeelaanchu qeelamaanchi gutu hedo komate ledo ragisiisa hoogate assinoonni kaajjado murooti. Konne doorsha harunsine, muundete lolahanna kipho uurrisa dandiinoommo. Amaaru, Affaarete, Tigrayete qoqqowubbara wirro gatamarshinna uurrisate loossa hanafantino. Mannoomittete irkono gufisantukkinni Tigraye iilla dandiitanno hayyo kalanqoommo. Keeru sumimme malaatinsi lamalara mootimma keeru sumimmenni e’ino gadachonni sainohunni, ammanama kalaqatenna keere kaajjishate hasiissanno yitinno qaafo adhitino.
Keeru sumimmenni xaa geeshsha afi’noonni guminna fooliishshonni ledote gattino loossano heedhanno. Baxxinohunni sumimmete garinni HWHT qodhaano qodho tira noonsa. Ayimmatenna gashshootu bikki xa’mo noonsa qarqarto hajora gumulo aate dandiisanno gede worroonni faasho gumulama noose. Olunni qaensanni darantinore qolatenna uurrisate hananfoonni loossa jeefo gana noosi. Sa’ino soronni rosa hooga umi soro loosatenni roortanno. Sa’ino soronsanni rossukkinni techono ledote qarra kalaqate hasidhannore baalunku halamme gargara hasiissannonke. Cincate gedensaanni kalaqamannohu seera agarsiisate loosi hee’rannoha akkimale guma muli dhaggenkenni rosicho adhinammora hasiisanno.
Mootimma murantinore safote latishshuwanna owaante dhaawatenna marro hanafisiisate hallonsa qodhite loossanni afantanno. Womaashshunna miinju millimmo Tigrayete qoqqowira gumulsiisate luphiima fulo fushshitino. Keerunnihu tirfete qeechi jawa ikkasinni mootimma agarrannisihunni sa’e mada hursate dandiisanno looso loossanni afantanno. Kuni kayinni mootimmate yawo ikkinnina waajjillu gede assine adha dihasiissanno.
Piritoriyu sumimmenni xawinsoonni garinni; bayiriidi seerinnino gumulloonni garinni, gobbate gede heedhannonketi mitte argarooshshu olanto callate. Qoqqowubba qoqqowu deerrinni seera agarsiisate hasiissanno polisenna milishu gobbaanni qodhitinotinna tantanantino olanto heedhansara dihasiissanno. Konni garinni qodho tiranna harinsho haaroo’mate komishiinete mixo garinni rahotenni gumulsiisa hasiissanno.
Roduuwinke baxxinohunni wedellu babbaxxino korkaattanni gadachante giwaanotenna gaance hasidhanno wolquwanni olu xawo fulte kakkalantanno hedeweelcho heedhanno. Mootimma konne akata mittu raginni calla di la’anno. Millimmonsa seeriweelo ikkitino daafira calla hajo wolqatenni calla tidhanto yaa hasiissannonsakkita huwattanno.
Konni daafira hunote doogonni qolatenna dagooma karsante keeru heeshsho hee’rate hasatto noonsa qodhaano baalanta diriirtino anganni haa’rate mootimma fajjaaleettete. Tenne fajjaaleessimmanna hasatto loosunni babbaxxitinno qoqqowubbara leellishshino. Benishangul Gumuzi, Amaarunna Oromiyu qoqqowubbara 10 kuminni kiirranni qodhaano angansa uyitino. Kurino haaroo’mate qajeelsha adhite, dagoomu ledo karsantanno gede assinoonni. Konneno haaroonsote komishiine widoonni qoqqowubbate ledo qinaambe kaajjinshe sunfeemmo. Tenne sharro gobbate geerrinna amma’note annuwi irkissanno gede tenne hedeweelchonni sokkanke sayinseemmo.
Kuri sufote mala abbitanno loossa mitto widoonni gumullanni dagate keerenna hobbaate ayirrisiissanno yannate loossano gumulanke sunfeemmo. Kakkacha poletiku laooshshubba hattono tantanantino jaddotenna mooru hasattubba mite mite qooxeessubbara leeltanni no. Kuri baadiyyeteno ikko quchumaho dagate keere heembeelsitanno millimillubba qorqorate mootimma hala`lado looso loossanni no.
Konni loosihu mittu bisi, seera ayirrisiissanno uurrinshuwa woyyeessinanni; tantanonsanna dagate ledo noonsa halamme kaajjishshanni hadhanno gede assate. Baadiyyete olluubbaranna qachubbate, qooxeessu teessaano garunni qajeelte qooxeessu keere ayirrisiisate dandiitanno gede assanno. Konni ragaanni mite mite qoqqowubbara dancha hanafo no. Itophiya labbino lowontanni hala`ladonna baca daga noose gobbara, qooxeessu milishanna wolootta keere ayirrisiissanno tantanubba qooxeessu keerenna ga`labbo ayirrisiisate jawu qeechi noonsa.
Ledoteno, qoqqowu polisete wolquwa wirro tantanatenninna duuchu garinni kaajjishatenni, bayiriidi seerita sokkonsa garunni fultanno gede assinanni hee`noonni. Qooxeessaho noo milishootinna qoqqowu polise ledo qinaawatenni, federaalete polise gobba giddo keerenna seera ayirrisiisate yawonsa fultanno gede sufatto noosi uurrinshu gatamarshanna woyyeesso harinsanni hee`noonni. Kuri seeru ayirrisiisaano uurrinshuwanni sa`ino yaaddo xaadduro, gobbate gargarooshshi olanto keere agarsiisatenna seera ayirrisiisate looso fulanni afamanno.
Togoo daniti ga`labbote bissanna dagate qinaambe heerasenni, Amaaru qoqqowira qoqqowu mootimma diigge wolqatenni billoonye amadate heddino wolqa hasattose gumula dandiitannokki gede assinoonni. Loonsoonni seera ayirrisiisate loosinni, qoqqowu mootimmanna bayiriidi seeri amanyoote gatisa dandiinoonni. Oromiyu qoqqowirano mite mite qoqqowu zoonnara nooti qodhitino wolquwa hala`lado millimillonna mite mite woradda amadate harinsho qeelloonni. Benishaangul Gumuzete qoqqowirano ga`labbotenna hobbaatu akati lowontanni woyyaawino. Addisi Ababunna wolootta gobbate jajjabba quchummara babbaxxitino cancishate gawajjo gumulate mixidhe millissanno wolquwa mixo dunneessateno dandiinoonni.
Loonsoonni loosi qara ikkirono ikkado kayinni dikkino. Poletika su`minni tantanantino moorunna jaddote gaamubba garunni qorqora hasiissannonke. Konne assateno kaajjadonna gumaamo seera ayirrisiisatenna ga`labbote tantano heedhannonke gede hananfoonni loosi sufanno. Konni ragaanni dagate beeqqonna irko qaraho. Mulqitanni, buttanninna qafaddanni noo gaamo babbaxxino korkaatinni duqqanna dogisiisa uurra noose. Buxichu woxinni loosantinota dagoomittetenna miinjitte uurrinshuwa diigganno gaamo ayee hasattono diayirrisiissanno. Daga seera ayirrisiissanno bissa ledo halamatenni seeru aliidimma ayirrisiisa hasiissannose.
Qooxeessubbate afantanno poletikunna gashshootu tantanubbano, wole biso agara ikkikkinni, seera ayirrisiisa balaxote yawonsa ikkitinota huwatte millisa hasiissannonsa. Mitto widoonni seera ayirrisiisatenna keerenna hobbaate kaajjishate looso gumullanni; wole widoonni qole daramino manna qaera qolate looso gumula hasiissanno. Keerunna ga`labbo dag age`anno woyte kalaqantanno amanyootubba ikkansanni. Gobbankera babbaxxitino korkaattanni, mannu qaesinni daramino. Kuri qansooti caa`litino kaampenni fulte qaensara wirro higa noonsa. Sufotenni ge`e albi heeshsho hanafa noonsa. Konne adda assate mootimma jawaattanni keeshshitino, xaano hala`lado looso loossanni afantanno. Lawishshaho Somaaletenna Oromiyu qasiiso qooxeessubbara, hattono Gedeyote qooxeessira darante noo qansooti wo`munni wo`ma yinanni deerrinni qaensara wirro higganno gedenna sufotenni galtannowa afidhanno gede assa dandiinoonni.
Aliyye gobbanke kifilera xaaddino gaancenni; hattono Oromiyahonna Amaaru qoqqowubbara xaaddino ga`labbote qarrubbanni kainohunni darantino qansooti no. kuri daramaano mininsara higganno gede loonsanni hee`noonni. Amaarunna Oromiyu qoqqowi massagaano gutunni loosse batinyu caa`lino kaampenni minisira higanno gede assitino. Tenne harinshonni dagoomu ragaanni bashsho noo kaa`lamanna xaadooshshe la“ate dandiinoonni. Darantino olluubbansa wirro higganno gede qooxeessubbate luphiima hasatto no. Wirro higganno daramaanora qooxeessu dagoomi haa`ranno gari wodana sissannoho. Aliyye gobbanke kifilera lawishshaho Raayyunna Allamaaxu qooxeessira darantino qansoota mootimma agartukkinni dagoomittete kaa`lammenni calla haammatu minisira e“ino.
Tenne harinshonni daramaanote hajo poletiku ajandi gede assite horonsidhara hasidhanno bissa heeransa la`noonni. Daramaano higguro huuccattotenna, cancishate ajandinke kassaranno yite waajjitanno. Kuri wolquwa daramaano mininsara higgannokki gede kaphu piropagaandanna waajjishiishshannore dirtanno. Mito mito woyte wolqatennino daramaano higgannokki gede gufisate sharrantanno. Mootimma noose mooraaletenna seeru yawosenni kainohunni darantino qansoota mininsaranna qaensara higganno gede assase suffanno. Qoqqowubbate ledo hananfoonni loosono kaajjinshanni.
Keerenna ga`labbo booreessate, darantino daga higgannokki gede assatenna latishshu loossa gufisate mittu olammanni udiinnichi sorisiisaanchonna kaphu mashalaqqe fincate. Anfinte gede tuqu xaadi tekinolojete lopho kaayyono, danono haadhe daggino. Tenne tekinolojete xaadooshshinni gibbonna yekkeero batidhanno. Hundi uurrinshuwanna amanyootubba lowontanni jifote aana ubbanno. Tenne harinsho giddo gobbuwa beeraawe horonsa ayirrisiisate mayinaekka yitukkinninna hoolannonsahu nookkiha dandiiture baala assitanno.
Tenne yannara akata garunni huwatatenni, konne dambalanna bubbe hiittoonni sa“a noonke yitanno xa`mo qorophotenni layi`ne millisa hoongummoro dano ayirritannote. Konni ragaanni gumaamma ikkate giddoydi mittimma lowontanni qaraho. Itophiya labbino jawa gobba giddoydi mittimma heedhusero jawaatte fultanno. Gobbate gedenna dagate gede mittu illachira gutunni uurrinummoro yanna gobbanke luphi assate umiseha dancha hedeweelcho haadhe dagganno. Babbadammummoro qole gobbate tii“i danote aana uwanno. Konni daafirano dagganno mashalaqqubba doodhanna buuxa hasiissanno. Baattote qeelloommonsa diinnanke diilallotenni dagganno gede fajja dinonke.
Kuri baala gumulleemmohu umo sufote keeri; sufote keeri widoonnino sufote jireenya buuxisiisateeti. Mootimmate gede mixonke muraancho doogonni, iimiido iimiido ikkitino haaroonshinni dagganno yannate geeshshi ga`labbo dikkitino. Sufote keereeti. Sufote keeri olu heera hooga calla dikkino. Seerunninna amanyootu aana safamino, shotu garinni heembeelamannokki keereeti. Gaancenna sumuummete hoonge keeraa`minonna seeritte doogonni tirate dandiisanno dhukinna amanyooti heerate. Sumuu yaa hasiissanno hajubba aana sumuu yaatenni, sa`ino komanna dhaggete bassa sa`ne albira harate dandaate.
Konne sufote keerenna sufote jireenya abbate haaru poletiku budi gadachoho. Hanqafaancho gobboomu amaalamme, reekkote farconna haaroonshu assootubba konne gumullanni qara uduunnuwaati. Ayino afinte gede hanqafaancho ikkino mootimmatenna demokiraasete amanyoote kalaqate albisaano ikkinanni hee`noommo. Kuni wo`naalshi gumaamo ikkanno gede kayinni mootimmate loosi calla ikkado dikkino. Gashshitino paarte haaro poletiku bude egensiisate – mittimma loonso, mallo, gutunni gobbanke hajubbara mala hanso yaanni no. Mitu mitu qole duumbara gattino hedonni sharrantanni wolqatenninna qodhotenni mootimma tunge billoonye gudinse adhinummokkinni yitanni no. Togoonni sodhino doogonni hodhine hananfoommo wo`naalshubbanke seekkara didandiitanno. 18ki sani bude amande 22ki sanira qaafa rumote ikkinnina soorro diabbitanno.
Olu baalanke kassarsiisanno. Keeru baalanke tirfi`neemmo gede assanno. Ninke annuwinkenni olu daafira macciishshinanni lophinummo; ikkannonke. Ninke ilama nafa lamenna sase olubba sa`u. aantino ilamara kayinni jireenya ikkinnina mada ragisiisa dinonke. Itophiyunnihu yannichu poletiki harinsho xintantuhunni ontaa dirra ikkino. Hundi harinsho agurtinokkiri kayinni xaano no. sa`utenni rosicho adhine, uminkehanna saninke harinsho huwante, uminke laooshshinninna ajandinni albira qaafa hasiissannonke. Tenne ilamahu ontaa dirra ajandi sufote keereetinna duuchu handaari jireenyaatina.
Gobboomu Hobbaatu Amaale Mine
Dotteessa 16/ 2016 MD
Addis Ababa
Bakkalcho Dotteessa 17, 2016 M.D
