Amsaalu Felleqe
Manchi beettono ikko kalaqamu baalunku heeshshora sagale hasiissanno. Baxxinohunni, manchi beetti sagale afi’rannohu loosi’re iillishi’ratenni woy laashshine dikkote shiqinshoonniha hidhatenni ikkinohura sagalimmate horoonsi’nannire laashsha woy laashshinanni gede irkisa hasiissannosi. Sagalimmate ikkannore afi’neemmohuno loosidhe galtino daga laashshituro ikkasinni; loosidhe galtinorino laalchonna laalchimma lossate hasiissannota giwirinnu ekisteenshiinenna yannitte giwirinnu hayyo horonsi’ra noonsata agarranni.
Laalchimma lossi’ratenni sagaletenni umo dandaateno laalchimma lossate dandiisiissannore (giwaate) garunni hattono hasiissanno tekinoloje horonsi’ra doorshu nookki hajooti.
Techo gaazeexinke wosinchu gafinkennino qoqqowoho xaa yannara loonsanni he’noonniha giwirinnu laallchimma lossatenna labbanno hedubbanni ledo amadisisaminohunni Sidaamu qoqqowi Irshunna Kalaqamu Jiro Biiro sooreessi kalaa Memmiru Moke ledo keeshsho assine aananno garinni nabbawaanonkera qixxeessinoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Qoqqowoho tayxe dirinni giwirinnu latishshi loossa amandoonni ixo garinni hadhanni noo gara hiittoonni xawinsanni?
Kalaa Memmiru:- Irshunna kalaqamu jiro latishshi babbaxxitino handaarra afi’rino. Kuri handaarrara diru giddo loosate amandoonni mixo giddonni sa’u honse agannara gumulloonni loossa keennoonni. Baalante handaarrara kaajjadu midaadinna hattono taala hasiissannori noota bandoonni.
Giwirinnunniti jawa mixo laalchonna laalchimma lossate. Laalchonna laalchimma loossinanniha ikkiro kayinni baatto qixxeessatenni kayse laalcho gamvba assate geeshsha noo harinsho lowo geeshsha danchate yine adha dandiinanni. Loosidhe galtino dagano hakkonni bikkinni beeqqaano ikkitino. Noonketi diilalote akati sasete; alichaame, mereerimanna gammoojjete.
Gammoojjete loosamannoreno bande mixo qixxeessi’neeti loosu giddora e’noonnihu. Gammoojjete loosate mixi’noonniri giddonni umihu gorsu loosoosti. Gorsu loosinni mixote jeefo garunni gumulloonni. Laynkihu arri Qmade gorsunni laashshate loosooti. Kunino mixote garinni gumula hoongirono dancha rosicho adhine sa’noonnitanna sa’u yannanni woyyinori noota la’’a dandiinoonni. Sayikkihu Badheessu yannara niro loonsoonni loosi diilallote soorro kaiminni moolletenni boodu garinnino ikkiro gide adhinoonnikki qarqari no. Kunino 27 kume hekitaare ikkitanno baatto aana gidu baino.
Konni kaiminni gammoojjaame qarqarira laalcho agarroonni garinni gamba assa didandiinoonni. Roorenkanni Badalate laalchi diilallote soorronni gawajjamino. Gammoojjaame qooxeessira Badala, Wahe Maxaaxeessu sircho loosidhe galtino dagara bebbeehate dandiinoonni. Looso loosate iima qarrru hoogirono diilallote akati soorro kaiminni guma agarroonni garinni afi’ra hoogate qarri kalaqamino. Hakkiinni sainohu goyirete loosooti. Goyirete looso mixote garinni jawu garinni loonsonni. Konni kaiminni, goyirete loosi mixote garinni gumulamino.
Bunu loosinnino hattonni laalchimma lossatenna halashshate loosooti. Konni ragaannino woyyino laalcho afi’noonniha ikkanna halashshate loosono loonsoonni. Kunino diru giddo 27 miliyoone ikkitannota bunu chigginye qixxeessinoonni. Mixote garinni kaashshono hananfe hee’noonni. Haaro bunu chigginye kaashshi loosi lowo geeshsha faayyu garinni gumulamanni no. Hattono geedhino buna mukatenni haaroonsate loonsanni hee’noonni. Tayxe dirinni qoqqowoho 27 toone hayishshaminonna moola buna gamba assate hende 11 toone gamba assinoonni. Kuni loosino goofinokkiha ikkinohura aantetenni mixote garinni taashshinanniha ikkanno.
Konni gobbaanni babbaxxitinota haanju harumi loossara ikkitannota 162 miliyoone babbaxxitino haqqu sircho qixxeessate mixo amandeenna xaa geeshsha 127 miliyoone chigginye qixxaabbino. Giwirinnu handaarinni laalchonna laalchimma lossannore danchu garinni jeefisa dandiinoonnihura kaajjadu midaadinni gede bandoonni. Hattono rosicho ikkannore arri Qamade, gorsu, goyirete loossa danchu garinni roorenkanni qasiisotenni (kilaasteretenni) jawu garinni loosa dandiinoonni.
Bunu latishshi loosono hattonni tekinolojete qachaati yine bande loonsoonnihu lowo geeshsha danchaho yine adha dandiinanni. Baalante handaarrara hasiisannore (giwaate) shiqishate widoonnino bushshu madaabbaranna woyyaawino sircho goyireteno iko badheessu loossara ikkitannota shiqisha danchate. Konni kaiminni baalante handaarranni mixote garinni loonsoonnihano ikkiro laafu midaadino leellino.
Xaano ikkiro laalchimma hasi’noonni bikkinni afi’ra didandiinoonni. Goyirete gidinni ikko badheessu gidinni laalchimma qaddo loosidhe galtino daga iillitinowa iillisha didandiinoonni. Konni kaiminni laalchonna laalchimma ledannore tekinolooje horoonsi’ra; hattono dikkote kaima assine loosa xaano ikkiro lowontanni hasiissannota ikkase la’’a dandinoonni.
Layinkihunni, irshu loosira hasiisannore (giwaatete shiqo) iima roorenkanni dooraminohu Badalate wixi widoonni gobbate giddo babbaxxitino qarqartora xaadinohu ga’labbote hoonge qarrinni sa’u yannara hasi’noonni mixo garinni shiqisha didandiinoonni; anje leeltino. Konnira, gobbate deerrinni ikko qoqqowu deerrinni babbaxxitino millimillo assinanni shiqinshanni hee’noonniha ikkirono; xaano mixote garinni shiqisha didandiinoonni.
Laalchonna laalchimma ledate roorenkanni Badalanniha woyyaawino sircho afi’rate sharro assinanni xaa geeshsha mixotenni xibbuunni 75% iillinoonnihano ikkiro xaano kaajjado sharro assa hasiissanno. Babbaxxitino gobbate qooxeessuwara mitowa xeenunni; mitowa ga’labbote ledo amadisiisaminohunni xaadinori gobbate qarraati.
Konni gobbaanni loosidhe galtino dagara ekistenshiinete owaanteno qasiisotenni woy kilaasteretenni loonsanni yiniha ikkirono qasiisote tekinolooje baalankawa diillitino. Konni kaiminni loosidhe galtino daga baalantera iillitinokki daafira baalunku garunni ekistenshinete owaante afidhe laalchonna laalchimma ledino yaate didandiinanni. Bunu ledo amadisiisaminohunnino laalchimma yanna yannantenni woyyitanni hadhuha ikkirono qoqqowoho buna laashshinanni baatto (hekitaare) bikkinni woy bunu lekka kiiro kalqete dikkora shiqinshanni buna xaano hasi’noonni bikkinni gamba assa xa’manno. Hakkiinni sairo qoqqowinkera xaano lowo kiiro amadinohu gedhino Buni noohura konne haaroonsine laalchonna laalchimma hakkonni bikkinni leda hasiissannota la’’a dandiinoonni.
Konninni ledo amadisiisaminohunni Bunahono ikko babbaxxino gide shiqishshannori kiirotenni batinye mittimmate loosi maamarra uurritinohanna loosu giddora e’inoha ikkiro maamarra kayinni dhukansa hakkonni bikkinni giddoydinsa kaajjadimma lexxite kaapitaalensano lossidhe miillansara hasiissanno owaantenna irko uytanni nookkita la’annoonni. Roorenkanni bunu loosi maamarra miillansa irkisatenna hasiissanno owaante aate ragaanni kaajjado harinsho hadhanni nooha ikkirono gidunna woloottano babbaxxitino maamarra kayini xaano giddoydi dhukansa kaajjisha; insara qajeelsha aa; hattono ikkadimmansa leda; kaapitaalensano hakkonni bikkinni lossa agarrannita la’’a dandiinoonni.
Konni kaiminni, sa’u honse agannara handaarunni loonsoonni loossa keenni yannara gattino yanna giddo wiinamunni jeefisama hasiissanno yitanno faasho worre sa’noonni. Umihunni, badheessu loosi iima xaa yannara xeenu danchu garinni gananni no. Loosidhe galtino dagano danchu garinni loosidhanni no. Konne xeena horoonsi’ne loosidhe galtino daga badheessu loosira jawa illacha tugge loosidhano gede irkisa hasiissannota faasho worroonni.
Togo yineemmo woyte Badalanna hattono Sidaami giddo sagalate qarra tirtanno yine millimillotenni harinsanni hee’noommohu weese halashshate loosooti. Loosidhe galtino daganke weesete sima dubbe; funtano kaassanni millimillotenni ha’ra hasiissanno yaannohuni gumulsiinsanni hee’noommo. Konniranno jawa illacha tuga hasiissanno. Sidaami giddo sagalete foonqe wonsha dandiitanno daafiranna qarrqarahono woyyaawino sircho baalunku horoonsi’re kaasi’rate laanfe leeltino. Konni kaiminni, woyyaawinoha mootimmate deerrinni hattono loosidhe galtino daga uminsanni latissanno gede jawa millimillo assa hasiissannota faasho wodhine ka’noommo.
Hattono rumuddate gide yineemmohu Dinnichuno sagalete ledo amadisiisaminohunni sa’u yannara jawa foonqe diwanniiti sainohu. Konni badheessirano hakko bikkinni jawaante ha’nanni gedenna Badalano lainohunni babbaxxitino qarqarrana afi’nanniha woyyaawino sircho roorenkanni xaa yannara mito mitowa wixu looso xaphi assinanni hee’noonni. Kayinni, Hawaasi hattono Borrichunna mite mite olluubbano kuni agani goofa geeshsha wixate injo noo daafira insara ikkitannota babbaxxitino gobbate deerrinni woyyaawino sircho shiqishshannori ledo halamatenni afi’ni bikkinni shiqinshanni hee’noommohura irshu loosira hasiisannore madaabbaranna dooramino wixa iillishate; iillitinowa kayinni Yuuriya worranninna shuqunnanni; hattono dhibbanna ishine gargarate looso yannantenni loosa hasiissannota faasho worroonni.
Haanju harumi ledo xaadinohunni sa’u yannarano gobboomu deerrinni babbaxxitino yannara millimillo assinanni sa’noonni. Biironke deerrinnino tayxe dirinni xaphoomunni Irshunna kalaqamu jiro latishshinna Qarqaru agarooshshi widoonni 306 miliyoone babbaxxitino horo afidhino chigginye garunni qixxeessine aananno hawadi yannara millimillotenni kaansanni gede faasho worre ka’noonni.
Bunu laalchonna laalchimma lossannoreno hattonni; umihunni xaa yannara Bunu chigginye millimillotenni kaasate harinsho iimaati hee’noonnihu. Xa yannara gananni noo xeena garunni horoonsi’ne konne loosono jawaachisha hasiissanno. Hatono loosidhe galtino dagara ekisteenshinete owaante uyne; loossate hasiisannore (giwaate) shiqinshe laalchonna laalchimma ledanno looso loosa hasiissannonke yitannota keenonkenni faasho wodhine sa’noommo.
Bakkalcho:- Badheessu yanna xeeni loosidhe galtinorira diilallote akatinni ledo amadisiisaminohunni aanno horonna illishara dandaanno gawajjo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Memmiru:- Xeena lainohunni duucha woyte diilallote akati (Metirolojete) himano ledo amadisiinseeti loonsannihu. Xeenaho lamu akati hee’rannosi; umihu lowo xeena gane gideno ikko mannu iimano gawajjo iillishara dandaanno yaannohunni qoropho assate looso loosa hasiissanno. Lsaynkihunni kayinni injo horoonsi’ne gideho ikkannota amandeeti ha’nanni hee’noonnihu. Tennera lame hayyo worre ha’nanni hee’noommo. Umihunni, gide winxoonni gati giddo xeenu bati’reenna way jawu garinni ga’rannokki gede fushshate hayyoni irko uynanni loonsanniiti hee’noonnihu.
Konni kaiminni, albaanni roore Badheessu yannara loossino qooxeessuwara la’neemmo woyte xeenu bati’reennalolahu gide winxoonni gati giddo ga’rate ikkito no. Konne way ha’ranno doogo qixxeessine xuruurre fushshinanni garinni loonsanni he’noonni. Laynkihu, kayinni xeenu ajanno woyte waa gatu giddo keeshshiishate looso loosa hasiissannota kullanni hee’noommo. Xaa geeshsha xeenu ajate akati dileellino. Albaanni kayinni mereeronko shiimare aante aanteteni gananni cufino harinsho heedhurono xaa yannara kayinni barra arrishshe fananni; hattono hashsha gananno akati no. Boodu garinni Hawaasi gaangaawira, Wondo Gennetete qarqariranna hattono mite mite qooxeessuwara batinyunni gananni noo daafira sa’u yannara minnateno ikko mannahono; hattonni batinye gananni gawajjo iillisheenna la’noonni ikkito no. kayinni lowota seede diha’rino.
Konneno balaxote qorophishsha uynanna mannuno hakkonni bikkinni xeenu gananni noo gara harunsannaati ha’nanni hee’noonnihu. Xaphoomunni la’nanni woyte xaa yannara xeena gananni noo akati gawajjo dinooho; danchu garinni gananni noota la’noonni.
Barri yannarano arrishshanni noo daafira gatu giddo ga’re qarrisino akati dino. Kayinni ga’rinoha ikkiro gatinni waa fushshinanni ajishate hayyo duuchunku millimillotenni loosanno garinni irkisate hasaambeenna faasho ikke ha’ranni no. Albaanni boodu garinni ga’rinoha fushshate looso loonsoonni. Xaa yannara kayinni barra arrishshanni hashsha gananni noo daafira gideho mereerimu deerrinni hasiisannoho yineeti adhinannihu. Lowo gawajjo iillishinori dino. Ikkollana, lamenta hayyo worreeti ha’nanni hee’noommohu. Konni daafira xeenu bikka qorqorranni ha’ra baalunku illacha tiger agarino loosooti.
Bakkalcho:- Gammoojjete qooxeessira dooramino wixa afidhinokkita hedo kayissannori loosuidhe galtino daga no; wole widoonni kayinni kuni dooramino wixi dikkote hiramanno yinanni mashalaqqe noona; tini hedo mageeshsha halaaleho yaatto?
Kalaa Memmiru:- Dooramino wixa lainohunni xaphi assine la’neemmo woyte gobbate deerrinni roorenkanni gammoojjaame qooxeessuwara ikkanno wixi anje no. Tini anje babbaxxino korkaatinni gobbate deerrinni noote. Lawishshaho, konni albaanni Wodiidi dooramino wixi deerrinni qixxeessinannihu no; wolewano Benishaangulete Kamaashi yinanni qooxeessiraati. Oromiyaho kayinni Wollaggu qooxeessiraati. Konni ragaanni sa’u yannara kuri qooxeessuwa loonsoonniti mite ba’ino; mite ga’labbote ledo amadisiisaminohunni noota diadhinoonni. Konni kaiminni gobbate deerrinni dooramino wixi shiqisho anje no.
Hawaasi qooxeessira lowo geeshsha horonsi’nannihu ‘’Payoonere’’ yinannita; hattenni giddono ‘’Limmu’’ yinannita Badalate dooramino wixa horoonsi’nanni. Tinino wolewa batinse ka’ne abbinannita ikkitinohura lowoti dino. Gobbate deerrinni afi’noonni bikkinni shiqisha dandiinoonni. Ikkollana, kuni dooramino wixi anje heedhu geeshsha afi’ni geeshshiha amande loosidhe galtino daga doorshu gede BH-546 yinannita Badalate sircho horoonsidhanno gede assinoonni. Tenneno shiqinshanniiti hee’noonnihu.
Konne dooramino wixisircho Wollaggunni, BahirDaretenni abbinoonni. Boodu garinnino ikkiro Limmu yinannita Addis ababunnino shiqinshanni hee’noonni. Shiqo xaa geeshsha digooffino. Kayinnilla, dikkote hirranni hee’noonni yinanniti qoropha hasiissanno. Gobbate deerrinni dooramino wixi anje noowa dikkote batinyunni kuni dooramino wixi hee’ranno yaa so’rote. Duuchanka woyte daddalaasine woy dagate laalchimma lowo geeshsha huluullissannonsakkiri dooramino wixa abbinoonni madaabbara woy ogoro horoonsidhe kuula buurte dikkote fushshite hirate harinsho heedhanno. Konni garinni halaalaancho ikkinokkiha dooramino wixaati yite kuula buurte hirate akati hee’ranno daafira basetenni afi’ra dandiinoonnikkiti dooramino wixi nookkiwa dikkote giddo baalankawa afi’nanni yitanno hedo lowontanni ammansiissannota dikkitino. Konni kaiminni, loosidhe galtino daga kayinni dikkote no yineenna dogante hidhatenni qoropha hasiissanno.
Dooramino wixi sirchi anje no. Ikkeennano, dooramino wixa sagalimmate dihoroonsi’nanni; ayino baxxino garinni maaxi’rannoha dikkinoho; loosidhe galtino dagara marannoho. Anje kalaqanteenna ikkinnina wolu garinni horoonsi’nanniha dikkino. Konni kaiminni daddalaanono babbaxxino garinni kuula buurte dikkote shiqishshannoha ikkiro kaphunni shiqinshoonniha ikkasinni buuxanna qoropha hasiissanno. Dooramino wixi ragaanni anje gobbate deerrinni xaaddinota ikkase ammanne; afi’ni bikkinni shiqishate wo’naallanni hee’noonni;gammoojjete baattora doorranni wixi anje halaaleho. Baatto qoxxeessidhe agartino daafira albankeenni noo barrubba giddo iillishate loonsanni hee’noommo.
Hawaasinna qooxeessahono ikkiro xaa geeshsha wixu goofinokki daafira dandiini bikkinni shiqinshanniiti hee’noonnihu. Gobbate giddo dooramino wixa afi’nanniwi balunkuwiinni mootimmano ikkito Irshunna kalaqamu latishshi biiro lowo sharro assitanni no. Xaa geeshsha babbaxxitino qooxeessuwanni afi’nanni dooramino wixi sircho shiqinshanniiti hee’noonnihu.
Konni kaiminni, miteekke dikkote hiramanno yinanni duduwi halaalaanchimma diafi’rinoho. Dooramino wixi Anje kayinni gobbate deerrinni xaaddinota ikkase seekkine afa hasiissanno.
Bakkalcho:- Loosidhe galtinori dooramino wixi anje xaaddurono afidhinoha garunni horoonsidhe yannatenni laashshidhannonna hasiissanno qorophono assate ragaanni maa assa noonsa yaatto? Amadisiisseno saysa hasi’ratto sokka noohero?
Kalaa Memmiru:- Laalchimma ledannori giddonni mittu dooramino wixa afi’rate; afi’noonni wixano laashshine iilleenna angara adhate. Konne assinanni woyte kayinni shuqununni kayse dhibba gargara; hattono babbaxxino da’muulcho gargara hoode hadhannote. Kuni barru tuqa assinanni towaanyonni ha’ra hasiissanno.
Baatto qixxeessine winxoonni daafira woy dooramino wixa afi’noonni daafira calla guma adhinanniha dikkino. Harishsha garunni horoonsi’ra, shuquna, ishine giddonni hoola, da’muulchono ikko babbaxxino dhibba harunsine mannu wolqannino ikko babbaxxitino xagganni gargara qara hajooti. Baxxinohunni, da’muulchunna babbaxxino gidu dhibbi hedeweelcho kalaqamannoha ikkasinni loosidhe galtino daga barru tuqa gatinsa giddo galte harunsa hasiissanno.
Da’muulchuno kalaqamiha ikkiro mannu wolqanni xinqine shaatenni; hattono kalaqamannokki gede assate. Laynkihunni kemikaale horoonsi’rate. Xa hee’noommo bikkinni sae sae leellanno malaati nooha ikkirono mannu wolqara aleenni ikkinokkihura yannantenni harunso assinanni hee’noommohura gidu aana baxxino garinni kalaqaminori dino. Sixuno ikko da’muulchuno dikalaqamanno diyinannina; kalaqamiha ikkiro kayinni Federaalete widoonni kaa’linanniketi ikko qoqqowu deerrinnino angankera kemikaalla noo daafira qoropho assinanni; mannu wolqannino gargadhinanni ha’nanniha ikkanno.
Iillanni noo gide harunsate loosi uurrinshunni loonsanniha ikkasinni baalunku qoropho assa hasiissanno garinni ogeeyyeno massagganna sokka sayinsanni hee’noonni.
Qoqqowu deerrinni diru mixo garinni xibbuunni 75% ikkannoha dooramino wixa shiqinshoonni. Kunino 15 kume kuntaala shiqishate hende 11,300 kuntaala shiqinshoonni; xaano shiqinshanni hee’noonni daafira afi’noonni geeshsha garunni horoonsi’nanni harunsono kaajjisha hasiissanno.
Diilallote akati soorro kaiminni kalaqamara dandaannore anfoonnikki daafira loosidhe galtino daga gatensa barru tuqa towaata hasiissannonsa. Barru tuqa inteemmo sagale hasiisannonkente gede sagale adhineemmo gatenkeno barru tuqa towaata noonke. Masgaanono ikkito ogeeyyeno loosidhe galtino daga barru tuqa irkisa noonsa.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite ledonke assootto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Memmiru:- Anino galateemmo.
Bakkalcho Dotteessa 26, 2015 M.D Hamuse
