Abrahaam Saamueel
Kalqete iibbilli lexxanni ha’ra diilallote gadi soorro ikkanna; kunino baattote aana iibbillu bikki lexxanni ha’ranno gede koraho. Seeda yanna giddo kuni iibbilli lexxanni dayro diilallote akatanna baattote aana ikko way bissa aana noo lubbuwa gawajjanno. Konne iibbille hiitto assine gargarranni? yaannoha afa horo uytanno.
Tenne Yannara kalqete aana lexxanni daanni nooha iibbillu bikka ajishatenna gargarate gobbuwa uminsa pooliise qixxeessite loossanni no. Itophiyuno sa`u soorrote dirranni hanafe haammata diillallote gadi soorro gargarate haanju harumi loosi millimillo kaajjishshe suffino. Handaarunni gobbate deerrinnino jawa soorro dagganni no. Hawado xeenu yanna agarre diru dirunkunni Itophiyaho baalunku qooxeessira konne looso loonsanni hee`noonni.
Tayxeha haanju harumi looso Sidaamu Qoqqowi may garinni gumulara qixxaawanni noo yaannohanna; haanju harumi loosi hanafinkunni qoqqowu deerrinni daggino soorro hajubba lainohunni Qoqqowu Qarqaru, Dubbunna Diilallote Gadi Soorro Biiloonyi Qara Dayrektericha ikkinohu kalaa Shittaye Yumuri ledo keeshsho assinoommo. Wosinchinke ledo assinoommo keeshsho aananno garinni qineessine shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Kalqete Deerrinni iibbillu lexxanni ha`rate korkaati diilallote gadi sorramate. Tini Soorro kayinni qarqaru aana qarra abbitanni no. Sidaamu Qoqqowi deerrinni tenne daafamme gargarate loonsanni hee`noonni loosi maa lawannonna diilallote daafammera qara qara kora ikkitannore xawisatenni hanafittonkero.
Kalaa Shittaye:- Iibbillu lexxa Itophiyunna Afiriku gobbuwaha calla dikkino. Kalqoomaho. Kalqete aana iibbillu lexxanno gede kaima ikkitinoti haammata Faafirikkanna industirra afidhinori lophitino gobbuwaati. Kuri haammata Faafirikkanninna industirranni fultannoti wiliile no. Tini wiliile dhaaddotenni baatto didagganno. Alillicho shiqqi yitanno woyte ‘’greenhouse’’ yinanniti wiliile no.
Tini ‘’Greenhouse gas’’ arrishsho iibbitino gedeenni fulte baattote aana fooliishshidhannokki gede assitanno. Faafirikanna addi addi shiilo ummanni yannara gamba yite fultanno wiliile “greene house” marte kissanno yannara ise ittanni shaashshitanno. Tini ‘’Green house Gas’’ iibbillu baattote aana noo lubbuwa gawajjannokki gede assitanno. Diilallote gadi soorro korkaatinni lexxanno iibbilli tenne griine hawusete gaaze gawajjjanno; ise gawajjanturo, iibbillu dhaaddotenni baattote aana foolishi`ranno.
Konne lophitino gobbuwa kalaqqino iibbille gargarate Afirikunna wolootta lophitanni noo gobbuwa huuronsa kalqete macciishshiishshanni no. Baxxinohunni, giwirinnu laalcho laashshidhe galtino gobbuwa jawa gede gawajjantanni no.
Konne iibbille gargarate umihu qaru coy haqqe kaasa callate. Ninke gobboomunna qoqqowu deerinni baxxinohunni soorrote kawa Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) massagonni haammata haanju harumi millimillo kaajjinshe sunfanni hee`noommo. Konnira, tini xaano diru dirunkunni kaansanni hee`noonni haqqe, kalqete deerrinni kalaqamino iibbille gargartanno. Iibbillu baatto iillikkinni xuuxxanno. Hakka woyte iibbillu baattote aana noo lubbuwa digawajjanno.
Laynkiti, iibbille ajishate lophitino gobbuwa loossino Industirenna Faafiriku batinye ajishate; qoleno nadaajetenni loossanno Faafirikka ajishshe Jiotermaalete (Geothermal) wolqanna hattono wayinni loossanno Industirra halashshate.
Itophiyu biiliyoonete deerrinni haqqe kaassuro, kalqete qarra tirte diaffanno; umise qeecha fulate ka`a. Afirikunna kalqe haqqe kaasate bude assidhe millimmo kalaqa hoogguro qarru ditidhamanno. Itophiyu haffinohu haanju harumi kalqetenna Afirikaho lawishsha ikke no. Konnira, Itophiyu danni mule noo gobbuwa Keeniyu, Jibuuti, Sudaane Itophiya lawishsha assidhe millissanni no.
Sidaamu qoqqowo ikki kawano haammata looso loonsoommo. Baxxinohunni, 2013M.D hananfe ninke biilloonyino Giwirinnu biironni ledo halamme loonsanni hee`noommo. Biiloonyu loosannohu giirate, xaawulaho hattono mooltino baatto latisate chigginye kaansanni hee`noommo. Giwirinnu biirono sagalete horora hossanno kaashshu chiginye kaassanni no. Xaa geeshsha kalqe kalaqqino iibbille ajishate qoqqowu deerrinni haammata chigginye kaasate looso kaajjnshe sunfoonni.
Bakkalcho:- Xaa geeshsha Sidaamu qoqqowi deerrinni kaansoonni chigginyete batinyi mageeshsha ikkanno?
Kalaa Shittaye:- 2013M.D Giwirinnu biiro ledo halamme 300 miliyoone ali chigginye kaansoommo. Ninke biilloonyi callu 2013M.D 1.4 miliyoone chigginye kaasino. 34 kumi ali heekitaare batto chigginytenni dimboonni. Sidaami giddo baattote ruukkimma noohura, ninke kaanseemmo chigginye illachiishshannohu dubbu horora, xaawulaho ikkitanno waaddicho, dagucho, giraaweella labbino haqqe gutu baatto aana, bununna, weesete giddo, huxxu lassora, nafara caalehono, amma`note uurrinshuwaranna, rosu minnara afi’ni bayicho baalaho kaansanni.
2014M.D 1.6 miliyoone ale ikkitanno chigginye qixxeessine, 35 heekitaare baatto aana kaansoonni. Kaansoonniha haqqu sircho garunni awuunteenna; lophiro mootimmano ikkito hallanyootu seeru fajjanno doogonni horo afi`rate murte horoonsidhanno.
Murri bayicho wole kaansanni. Haqqu lophono mannu heeshsho ledo xaaddinote. Manchi beetti ilami yannanni hanafe awuuntanna lophanni reyaanni daynonte gede, haqqano kaanse ka`niro awuuntanni; lophanno, iillinoha murre horoonsi’nanni. Konneeti noo halaali. Giwirinnu ledo halamme xaa geeshsha haammata chigginye kaansoonni.
Bakkalcho:- Duucha yannara la’nanni woyte chigginye kaasate daga timbiliqqe fultanno; Ikkollana, kaansoonni haqqe mannunna saadatenni kikkisantannokki gede assine agaranna awuutate widoonni foonqe no. Mitowa kaansoonni haqqi moolino. Ki`ne biilloonyi kaansoonni chigginye agaratenna awuutate widoonni maa lawanno?
Kalaa Shittaye:- Kaansanniti chigginye lubbo afidhinote. Mannu ooso woy qaaqquulli gede awuutama hasidhanno. Sagalenna waa hasidhanno. Halallite gobba hinge marranni woyte xeenu anje no; hasi`nanni yannarano digananno. Xeenu anje korkaatinni kaansoonniti baala mudhukkinni, mudhinotino lophitukkinni ba`anno yanna no.
Mitu mitu woradirano kaansoonni haqqa agarate widoonnino laanfe no. Ikkirono, xaa geeshsha woyyanni dayno coy dino yaa dikkino. Diru dirunkunni woyyimma lexxitanni no. Kuni qarri albillicho rosamannokki gede assate dagate ledo xaande rosicho uynanna; huwanyo kalanqanna woyyaawino loosi leellanni no.
Ninke biilloonyi qixxeessanno chigginye, haqqu kaansoonnihu goofeenna borodhaawino baychooti. Borodhaabbino baatto aana kaansaanni haqqi wo`munni wo`ma muqaaqanno yaa didandiinanni; sayinsete xiinxallonni. Isonni ba`ino baattora kaanse isonni awuutanna agara hoongiro daafuru gumiweelo ikkanno. Baxxinohunni halallite woradda qooxeessira Lawishshaho; Borrichaho, Bilaatte, Daraaraaho, Lokka Abbayya, Alatta Cuukko, Daarrate, Girja Gannaalete, Cabbe Gaambeeltu, Boona Awaayye kaansoonni haqqi roore anga awuuta hoongiro moolanno.
Ikkollana, xaa yannara assinoonni harunsonni tenne halallitte baatto aana kaansoonni chigginye xibbuunni 65% lattino. Kageeshshi muqaaqa addintanni jawa gumaati. Sa`u yannara kuri woraddara xeenu anjenni moolle dagge gideno ikko wolere mooshshite huntinoti qaangannite.
Alichaame qooxeessuwara Arbagoona, Shabbadiino, woloottawano kaansoonni chigginye wo’munni wo’ma muqaaqqino. Konne Federaalete Giwirinnu ministereno dagge la’e hadhino. Wo`munni wo`ma ikka hoogirono dagate kalanqoonni huwanyonni daga umisenni agadhitanna niro xibbuunni 82%; tayxeno 83% dawadhitino.
Kuni gumi daara dandiinohu jawaata harunsonna qorqortonniiti. Dagano tenne yannara dagganni nooti moolle waajjinannita ikkitino daafira, mootimmanna wole bissa kultansara agadhitukkinni haqqa kaassanni horoonsidhanni no. Dagate baqqeenyi xaa yannara luphiimaho.
Sidaamu budisinni haqqa agadhate ikkannosihu dino. Albi yannanni hanafe daynohu danchu rosichi no. Jajjabbu manni noo qaera caalu haqqi dihooganno. Konnira, laafa ikkinoha wirro buunxe harunso assinanni kaajjado midaado albillicho sufinsanni qoqqowu deerrinni xaa yannara kaansoonni haqqi bainohu boodeholla.
Bakkalcho: – Sidaamu qoqqowi giddo dubbu diwo mageeshshite? Qoleno haanju harumi millimmo hananfinkunni mageeshshi lexxino?
Kalaa Shittaye:- Dubbu diwo bikkinannihu ontu dirinni mitteengeeti; kaansooni haqqi lophe iillanno deerri noosi. Alba 2010-2011M.D geeshsha Wodiid Qoqqowi giddo hee`neenna Sagaletenna Irshu Uurrinsha (FAO) yinanniti irkisseenna assinoonni xiinxallo no. Gobboomunniti dubbu diwo xibbuunni 17.5% ikkitanno. 19 miliyoone heekitaare aanaati dubbu noohu.
Ninkewa kayinni 2010-2011M.D geeshsha xibuunni 21% dubbu diwo no. Haanju harumi millimmo hananfinkunni xibbuunni 25% ale ikkanno yine hendeemmo. Hojja 2 meetire ale lophitino haqqe dubbu widira kiirranni. Bununo haqqu widira kiiramanno. Konnira, Sidaamu Qoqqowi deerrinni dubbu diwo xaa yannra xibbuunni 25%-30% geeshsha ikkanno yine hexxo assineemmo; xiinxallote bandanniha nafa ikkiro.
Dubbu diwo mageeshshitero bikkate balanxe Saatalaytetenni gobboomu deerrinni la`lanni. Halaalaancho ikkino garinni bikkate tayxe Hawaasi Yuniversite Dubbu Kolleejjeni ledo sumimme kalanqe balaxote qajeelsha uynanni hee`noonni. Konni gedensaanni Sidaamu kaarta xaphi assine danna leellinshiro mageeshsha ikkinoro afate dandiinanni. Dagano konne haqqu kayishshi horo affino daafira baalanti woradda qixxeessitanni no. Mootimma calla qixxeessitannoha dikkino.
Tenne yannara bununniti mitticho chigginye waagi 15 birra e’ino. Woloota chigginyeno hattonni shiimu woxinni hirrannita dikkitino. Dagateno mitte loosu kaayo kalaqqino. Konne ikkeenna, dubbu diwo xiinxallotenni irkisanteenna faajje assiniro woyyaawino dubbu diwo deerra iillanno yine hexxo assineemmo.
Bakkalcho:- Qoqqowu giddo dubbo seerimalte doogonni dolte uminsa horora horoonsidhannorinni gargarate qeecha uynoonnihu ki`neraati. Xaa geeshsha loossinoonni loosi maa lawanno; adhinoonni qorichi no?
Kalaa Shittaye:- Duucha yannara ninkeno la`noommo garinni baatto loosidhe galtino daga uminsaha haqqa didoltanno; gutu baattora kaansoonni haqqaati doltannohu. Maaxante kinsannikki dubbo doltanno. Lawishshaho, Wondogennetete nooha dubbo, “Denni Kolleejje” umise kaassinohu giraaweellu, waaddichonna wolootta haqqe no. Konne insanni hirte horoonsidhanno. Rahotenni lophanno haqqaati; sasu diri giddo iilleenna xaawula darranni.
Togooha kaansanni yannara iilliro hirre woxeho soorrateeti. Kayinni, kinsannikki dubbi no; Wondoggennetete; Oromiyu widoonni e’e doltanno. Ninke Sidaamu widoonnino e’e doltannori haammataho. Konne jawaatu woradu gashshaanchi noowa kisannohu dino. Ninkeno harunso assineemmo. Konnira, Wondogennetete widoonni togoo manna harunsine qorichinshanna xaa yannara woyyaawanni dayno. Xaa yannara Wondogennetete dubbi giddo duuchu dani moyichi galanno. Konne dubbo Kooriyu gobbanni dagginori la`neemmo yiteenna massine leellinshoonniri kawiinni difulleemmo yaate geeshsha iillitino.
Kinsannikki dubbi Burraho, Garamba, Shabbadiino meeronna Wonshi Woraddara daga budunni agadhitino dubbi no. Kayinnilla, mitu fundulino haqqi no. Dargete yannara mootimma kaassino baarzaafe Daalle Woradira, Daarrate, Alatta, Borrichaho, Cabbe Gaambeeltu, Bansanna woloottu woraddara seerimalete doogonni haqqa murranni. Kuri dubbo doogimale doltanno bissa amande qorichinshanni hee`noonni. Daarrate Woradira calla 12 ale ikkanno manna, Arbagoonano hattonni qorichinshoonniri batinyeho. Kuri hunaasine dagatenni ledo ikkine harunsine seeru hundaanni ikkitanno gede assinanni hee`noonni.
Tenne yannara, mitu farco afidhe qorichishantanni no; gamu harinshote aana no. Ikkado qoricha aate seeru widoonni foonqe no. Konnira, albillichono dagate ledo halamme seerimale doogonni dubbo woy haqqa doltannore harunsine qorichinshanni. Dubbo dola mitto widoonni haqqe giirate qoleno mine ijaadhateeti; hakkiinni sae baatto horrateeti. Togoo manna seekkine qorichishate Federaalete mootimma widoonni lallawu no; hakkonne lallawa horoonsi`ne qorichishiinshanni hee`noonni. Ninke qoqqowi deerrinni lallawu qixxaawanni no; albillichono togoori kalaqamannokki gede biilloonyu umisi qeecha fulanno.
Bakkalcho:- Qoqqowohonna Hawaasi Quchumi giddo la`niro shiimammaadunna jajjabba Faafirikkanna industirra haammatte no. Kuri Faafirikkanninna industirranni fultannoti addi addi keemikaale qarqarahonna mannu aana gawajjo iillishshannokki gede gargarate ragaanni biiloonyu maa loosanni no?
Kalaa Shittaye:- Biiloonyu sase qara loosu dayrektoreetenni massagamanno. Dubbu, Qarqaru agarooshshinna Batinye lubbuwa dayrektoreetenni. Qarqaru agarooshshi widoonni Hawaasa, Yirgaalamete Alatta Wondonna wolootta quchumma la`niro, industirra, jajjabbanna shiimammaadda Faafirikka no. Kuri industirranna faafirikka giddo haammata qarqarunna kalaqamu aana may gari daafamme abbitannoro garunni xiinxallo assinikkinni loonsoonnite. Xaa yannara uytanno horo calla la’’atenni wole gawajjo iillishshannota xiinxallinikkinni fajjo uyneenna ijaarantinoti duuchu dani industirenna faafirikka no.
Baxxinohunni, Hawaasi Quchumira noori jajjabba faafirikka, industirranna Hospitaalla loonsi yannara ikkado xiinxallo assine loonsoonnita dikkitino. Konni korkaatinni tenne yannara la`nannihu jawu qarri no. Biilloonyu konne qarra tiratenna huwanyo kalaqate jawaate loosanni nooha nafa ikkiro; mitu mitu woxe roorsidhannore ikkansanni coyee diwatenni mitiimma kalaqqanni no.
Qarru noo faafirikkanna industire bande qorichinshanni hee`noonni. Ikkollana, mootimma gobbaydi woxu soorro abbitanno laalcho laashshitanno industirra ikkansanni boode yanna qorichiishshe fushshitanno. Muli yanna kawa togoo qarra woyyeessate wo`naallirono, xaa geeshsha umu damuume ikkitinoti industirete paarke no. Tini paarke noo garinni kemikaalete du`namaancho Hawaasi garbi giddora eessitanno.
Hawaasi garbi Sidaamu Qoqqowirano ikko Hawaasi Quchumira biinfilleho; su`maho. Haammata daa’’ataasine dagge gangalatte hadhanno quchumaati. Hawaasi garba daafamatenni agara quchumaho ikko garbu giddo noo lubbuwa hattono daga gatisate. Konne tirate duucha yannara sharrammoommo. Mitu qarri taashshinanniha ikke hee`reennanni afimala gede assine agurroonni.
Hawaasi paarkenni fulannohu keemikaaletenni daafamino way Hawaasi garbi giddora e’’e batinye lubbuwa gawajjino. Konni albaanni way mageeshsha daafaminoro la’’ate horoonsi`nanni uduunnichinni la’ni woyte way giddo hee’ra noose oksijiine 5% ale higgeeti; konni uduunnichinni niri yannara garba bikkineenna oksijiinete bikki 1.5% calla ikkino; togo yaa way giddo qulxu`me diheedhanno yaate.
Tenne ikkito la`e mootimmano massino. Anino qoqqowunniti aliidi massagaano noowa tenne hajo kaajjishe kayseenna hasaamboonni. Hakko barrinni kawa, woyyaawinorichi no. Qarqarunna dagate aana daafamme abbitanno industirra aana qaafo adhate biilloonyeho qeecha uynoonni; cufishiishanna qorichiisha dandiinanni. Albaanni xiinxallo assinikkinni loosa xaa yannara qarra abbitino. Hawaasi Industiraalete paarke cufa umu damuumeeti.
Mayra, haammata loosaasine giddo amade no; konne assa umise gobbate aananna qoqqowoho jawa gawajjooti. Ikkollana, giddonni fulannoha kemikaalete waa hakkonni bale unte wirro horoonsidhanno gede assinanni hee`noonni. Garbu giddora eannoha kemikaalete waa xaa yannara hoolloonni. Albillichono Hawaasi Quchumi gashhsooti ledo halamme loonsannihu duuchu loosi no. Xaa yannara kayinni qarqaru daafamme gargarate biilloonyu noosi dhuka horoonsi`re loosanni no.
Bakkalcho:- Tayxe diriti haanju harumi loosi qixxaawo’ne maa labbanno?
Kalaa Shittaye:- Albinni roorino garinni tayxeno haanju harumi millimmo assate chigginye kaasate qixxaambe hee`noommo. Tayxe diro Giwirinnu biiro ledo halamme 365 miliyoone ali chigginye kaasate qixxaambe hee`noommo. Woraddanno uminsa deerrinni hattonni qixxaabbe no. Dagano kakka’e no.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite qixxaawote kifilenke ledo assootto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Shittaye:- Anino lowontanni galateemmo
Bakkalcho Dotteessa 19, 2015 M.D Hamuse
