Dagoomuno ikko gobba lophanna soorro abba dandiitannohu loosunni callaati. Loosu bude ikkinokki dagoomi giddo soorronna seyoo agadha so’ro ikkitanno. Konnira, qansootaho loosu kaayyo kalaqa duuchunkurinni balaxo aa hasiissanno hajooti. Itophiyaho Loosunna Dandoote ministere tantanneenna deerru deerrunkunni handaaru loossara illacha tunge loosa hananfi kawa qansootu ragaanni looso kalanqe loosatenna lophate laooshshi woyyaawanni dayno.
Ministerete hundaanni qoqqowubbate tantannoonniri Loosu Dandootenna Interpirayzootu Biirono baadiyyete ikko quchummate qansootu loosu giddora eate albaanni balaxe looso kalaqate laooshshensa woyyeessidhannonna loosi’rate hasidhanno handaarinino ikkado egennonna ogimma amadde injeessinoonninsa loossa hanaffanno gede assitanni afantanno. Kunino, konni albaanni Interpirayzoota tantanni gedensaanni harancho yanna giddo diigamatenna wedellu loosu gobbaanni ikkate harinsho ajjanni hadhanno gede assa dandiino.
Gobboomu deerrinnino handaaraho jawa illacha tunge loonsanni hee’noonni. Sidaamu qoqqowirano handaarunni loonseenna daggino soorronna albillichono tungoonni illacha lainohunni tenne lamala wosichu gafinkenni Qoqqowu Loosu Dandootenna Interpirayzootu Biiro Sooreette Dukko Hageretsiyoon Abbebe ledo keeshsho assinoommo. Wosinchonke kayissino hedubbanna uytino xawishsha aananno garinni shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Qoqqowoho loosu kalaqo loossa hiikko deerrira afantanno?
Dukko Hageretsiyoon:- Loosu kalaqo loosi xaa yannara danchu deerrira no. Qoqqowo ikkinummo yannara noohu kayinni didanchahonkanni. Korkaatuno, hattenne yannara qoqqowo ikkate tantano adda ikkituhu gedensaanni wedellu ragaanni mootimmate loosu minna giddo qaxaramate hasatto luphiimatenkanni. Hattenne yannara qansootu looso kalaqqe loosa dihasidhannonkanni. Baxxinohunni, albaanni noo tantano yannara rosinoha ikko rosinokki wedella qaxarantinanni yinanni hala’ladunni dudumboonni daafira qoqqowo ikkini gedensaanni wedellu babbaxxitino tantanubba giddo qaxaramate agadhitinonkanni.
Ninke kayinni qansoota tantanne qajeelsha uyne looso kalaqate wo’naalleemmo yannara hi’naancho hedubba kaajjadu garinni ka’annonkanni. Konni kaiminni, qoqqowo ikinummohunni aane lamu dirranna boco ikkitanno yanna geeshsha lowo jiffa xaaddannankeeti sa’noommohu. Dagoomu widoonni ikko wedelluno loosu kaayyo yinanni woyte qaxarama calla hensanni daafira lowo sharro gedensaanniiti hakkonne laooshshe soorrine handaaru loosi xaa yannara danchu deerrira no yaate iillinoommohu. Mootimmate gede kayinni hakkonne laooshshe soorrate noonke doorshi looso kalanqe loosate. Mootimmate gede balanxe ammana noonke. Deerru deerrunkunni noo massagaano, dagoomu hattono wedellu looso kalanqe loosate ragaanni gutunni sumuu yaa hasiissanno yaannohunni hala’ladunni loonsummo. Konni kaiminni. Loosu kaayyo kalaqo handaara lainohunni 2014M.D dagoomunna wedellu ledo hala’ladunni hasaambe laooshshu soorro abbate dandiinoommo.
Konni garinni sa’u lame dirrarano hala’ladunni loonsoommohura wedellu xaa yannara qaxaramantenni roore looso kalaqqe loosate hasattonsa luphiimate. Qaxaramatenni heeshshote aana soorro abba dandiinannikkitanna looso kalanqe loonsiro kayinni soorrama dandiinannita wedellu ammana dandiitino.
Konni garinni haammata wedella loosu kaayyo horaameeyye assa dandiinoommo. Loosu kaayyo horaameeyye ikka dandiitino yaa kayinni barru hoshshora calla ikkannoha afidhino yaa ikkikkinni hakkonnira aleenni ikkitino horo afi’ra dandiitanno gede assinoommo. Konni garinni sa’u lame dirra giddo handaarunni daggino soorro diru dirunkunni woyyeessinanna wedellu loosu hasattono lexxitanni daggino. Dagoomuno handaara ammana dandiino. Wedellu balaxxe qajeelsha adhite loosu giddora eate hasattono lexxitanni daggino daafira qoqqowoho xaa yannara loosu kaayyo kalaqo woyyaawino deerrira no yaate dandiinanni.
Bakkalcho:- Baadiyyetenna quchummate loosu kaayyo kalanqoonni handaarra hiittenneeti?
Dukko Hageretsiyoon:- Albaanni lowo qarrubba noonkanni. Baxxinohunni, mootimmate tantano widoonni kalanqanniti loosu kaayyo kaphu ripoortenni dukkisantinote. Hattenne yannara wedellu looso kalaqate ammanteno didagganno. Daggurono kiironsa boode wedelli calla dagganno. Gobboomu deerrinnino ikkiro loosu kaayyo kalaqo yine hananfinkunni seeda yannaati. Ikkollana, gobboomu deerrinni kaphu ripoortenna kiiro shiqqanno daafira mageeshshi wedelli beeqqaano ikki? Mageeshshiri kayinni horaameeyye ikkitu yaannoha baatto kaxxino loosi nookkiwa hattono qorqorshu amanyootino kaajjinokki daafira qansootu horaameeyey ikkitukkinni keeshshitino. Ninke qoqqowirano labbanno qarrubbaati kalaqantanni keeshshitinohu.
Konnira, 2013M.D albaanninna hakko dirira noo gumulsha la’nummoro tantannoonni wedelli hiikko nooro hanse hoongoonni garaati noohu. 2013M.D kawa kayinni qoqqowu pirezidaantichinni massagaantannota Istiiringete komite uurrinseenna woraddate ikko zoonnate konne looso garunni massanganni harinsho kalanqoonni. Kiirote deerrinni konni albaanni xibbuu kuminni kiirranni wedellira looso kalanqoonni gede assine shiqinshanninkanni. Xaa yannara kayinni halaalu ripoorte shiqishate widira iillinoonni daafira kiiro ajjanni daggino.
Lawishshaho, 2013M.D 116 kumi wedellira loosu kaayyo kalanqoonni yinoonninkanni. Yinoonniri mereerinni kayinni boco ikkitannore nafa afi’rate didandiinoonni. Konni kaiminni, kiiro ikkikkinni loosu kaayyo kalanqoonninsa qansoota bande afa hasiissannonke yaannohunni murci’ne loosate ka’nummo. Hakkonni gedensaanni 2014M.D 65 kumi qansootira loosu kaayyo kalaqa hasiissanno yitanno mixo amande loosu giddora e’nummo. Hakkonni garinni loonse gumulloommo. Ikkollana, hattenne yannarano noo qarri wedellaho loosu kaayyo kalanqi gedensaanni mama nooro harunsine afate looso diloonsanninka. Konni kaiminni, tantannoonni Interpirayze billaallitannonka. Qajeelsha diuyinanninsa. Ledotenni liqoote baajeette dinjeessinanninsa. Lawishshaho, albaanni noo Interpirayzooti loosidhannowa kirunni hanaffinoha ikkiro loosi’rate ikkanno baycho anfiro kayinni irko diassinanninsa. Hatti harinsho handaaru loosi aana jawa jifo kalaqqinota bande taashshate wo’naalloommo.
Bakkalcho:- Hiikkuri handaarranniiti baadiyyeteno ikko quchummate qansootaho loosu kaayyo kalanqoonnihu?
Dukko Hageretsiyoon:- Loosu kaayyo gibrinnunni, Industiretenna owaantete handaarranni kalanqani hee’noommo. Tayxe 2016M.D mixote gumulshano la’nummoro 53 kumi ali wedellira uurrinshunni loosu kaayyo kalanqoommo. Konni albaanni kaphu ripoorte shiqisha calla ikkikkinni yannate geeshshi loosono ripoortete gede shiqinshanninkanni. Yannate geeshshi looso yinannihu mittu diri woro woy lee aganna geeshsha calla loonsanni loossaati. Yannate geeshshi loosino ripoortete biso ikke shiqannonkanni. Mittu barri giddo hogowatenna dirrisate looso loosanno gede assinoonnihano ripoortete gede shiqinshanni yannaati sa’inohu. Konni kaiminni, woyyaawino looso loosate hasiisiro yannate geeshshi looso kalanqoonniha ripoortete gede dishiqinshanni.
Xaa yannara qoqqowoho yannate geeshshi loosu kaayyo kalanqoonniri kiiro ripoortete biso assine dishiqinshanni. Uurrinshunni loosu kaayyo kalanqoonninsari kiiro calla garunni kiirre isilanchimmatenni looso kalaqa dandiineemmo garinniiti loonsoommohu. Loosu kaayyo kalaqo barru giddo afi’nanni sagalenni saino garinni hattono tantanantino daafira calla boode woxe afidhanno gede ikkikkinni jiro kalaqidhannonna ga’a heeshshonsa woyyeessi’ra dandiitanno garinni; seeda yanna ajuuja amadde umonsanna gobbansano horaameeyye assitanno deerrira iillitanno gedeeti illachiinshe loonsanni hee’noommohu.
Konni garinni, xaa yannara tantanante mittu diri giddo miliyoonetenni kiirranni jiro afi’ra dandiitino Interpirayze kalanqoonni. Baxxinohunni, 2014M.D-2015M.D geeshsha hattono 2016M.D loonsoommo loossa la’nummoro Interpirayzootu gummaamma iikkitanni noota addi hayyo kalanqe harunsinanni dangoommo. Lawishshaho, liqoote woxi bikka woyyeessinoommo. Konni albaanni ikkado liqoote woxe diafidhannonkanni. Xaa yannara noo dikkote waagi ledo hiikkano milli assannokki woxeeti liqiissinannihu. Konni kaiminni, liqoote woxe manaadda liqiissitanno uurrinshuwanni calla ikkikkinni Baankuwatenni liqii’ra dandiitanno garinni xaadooshshe kalanqanni hee’noommo.
Wolootta gobbuwara shiimmaadda Interpirayzooti lophite jajjabba kubbaaniyyuwa ikka dandiitinonte gede hakko deerrira iilla dandiitanno Interpirayzoota kalaqate illachiinshe loonsanniiti hee’noommohu. Qoqqowoho xaa yannara loosu aana afantanno Interpirayzooti woyyaawino deerrira nooreeti. Irko hasidhannori heedhurono.
Wolu garinni, jawa illacha tunge loonsoommohu Yuniversitubbatenni maassante fultanno wedelli loosu kaayyo afidhanno gedeeti. Korkaatuno, woloottu rosate kaayyo afidhurono rosa hooggara dandiitanno. Konni albaanni Yuniversitetenni maassante fultinore haa’ne qaxarranninka. Qaxarate gadacho noonkanni. Yuniversitetenni maassante fultinorira balaxo uyne qajeelshunni dhukansa kaajjinshe loosu giddora eessanke gummaamma Interpirayzooti kalaqantanno gede assino.
2013M.D albaanni Yuniversitetenni maassante fultinori kiirotenni 2 kume nafa ikkitannokkiriraati loosu kaayyo kalanqannihu. Xaa yannara kayinni diru giddo 6 kume ikkitannore digiretenni maassante fultinore loosu giddora eessa dandiinoommo.
Wolu kayinni, loosu kaayyo kalaqora hasiissanno waaco shiqqo lainohunni konni albaanni 50 hekitaare ikkitanno baatto nafa wedellaho loosidhanno gede diuyinannika. Tayxe dirinni kayinni 800 hekitaare ale baatto wedellaho loosidhanno gede uynoonni. Konni albaanni wedellaho loosu kaayyo kalanqirono dagoomu giddo kayinni oosonsa looso afidhinohu gede hendanniki garaati noohu. Xaa yannara kayinni eo afi’ra hanaffu yannara konninni saino loosi mama no yaate geeshsha iillinoonni. Laooshshu soorro daggino. Mootimmate widoonni assinanni irkono lexxitino. Hasiissanno waaco shiqishate ragaanni hala’lado loossa loonsoonni.
Loossa ogimmatenni massagama hasiissannohura sai dirinni hananfe qarunni qajeelsha uynanni hee’noonni. Wedellu balaxxe qajeelsha adhitukkinni loosu giddora e’annokki gede assinoonni. Qajeelshunni aane kayinni qooxeessaho noo dhuka mucci assine horoonsi’ra hasiissannota raga worroonni. Lawishshaho, qooxeessaho noota shiilo wedellu laashshitanno gede assa dandiinoonni. Kompooste qixxeessitanni eo afidhanno. Babbaxxitino uurrinshuwanni ledo hasaambe loosonna loosaasine xaadinsanni hee’noommo.
Hallanya uurrinshuwa widoonni calla konni dirinni 20 kumi ali qansootira loosu kaayyo kalaqantanno gede assinoommo. Qoqqowu giddo calla ikkikkinni qoqqowu gobbaannino qansootaho loosu kaayyo kalanqoonni. Lawishshaho, tayxe dirinni Addis Ababaho Boole Lemmi Industirete paarkera 800 ikkanno wedelli loosu kaayyo afi’ranno gede assinoonni. Irshu loossannino hattonni. Baarawido loosu kaayyo kalaqate ragaannino konni dirinni 2500 ikkitanno qansooti horaameeyye ikkitino.
Konni albaanni 5 handaarranni loosu kaayyo kalanqanninka. Xaa yannara kayinni gobbaydi gobbuwara loosoho bobbaaansanniri gobbaanni gibrinnunni, Industiretenna owaantete sase handaarranniiti looso kalanqannihu. Gibrinnu handaarinni konni dirinni calla 16 kumenna 900 ikkitanno qansootira loosu kaayyo kaalnqoonni. Industirete handaarinni 11 kumenna 700 ikkitannorira; hattono owaantete handaarinni kayinni 25 kume ikkitanno qansootira loosu kaayyo kalaqa danadiinoonni. Konni albaanni baadiyyetenna quchumaho yine bande loonsanninka. Xaa yannara kayinni loosu kaayyo kalaqo yine mitteenni qineessineeti loonseemmohu. Ikkeennano, kuri mereerinni 30 kume ale ikkitannori baadiyyete qooxeessira loosu kaayyo kalanqoonninsareeti. Qajeelshu ragaannino tayxe dirinni 49 kume ikitannorira harancho yanna qajeelsha uyneenna loosu giddora e’ino.
Qoqqowoho 11 mootimmanniti ogimmatenna hayyote kolleejjuwa noonke. Albillicho kiironsa 14 iillishate hendeenna ijaarshu aana noori no. tayxe dirinni 11 kume ale ikkitanno rosaano haane uurrinshunni qajeelsinanni hee’noonni. Baalante kolleejjuwara qooxeessu kalaqamu dhukinna dagoomu kalaqino miinju dhuki garinni loosu kaayyo kalaqate dandiisiisanno qajeelshaati uynannihu ikkinnina albi gede sammi yine ka’ne qajeelsinanni ha’nanniha dikkanno.
Interpirayzootu Ogimmatenna hayyote kolleejjuwa rosiisaanonni irkisantanno gede assa hananfi kawa handaarunni jawa soorro daggino. Hakkiinnino sae Industirete ekistenshiine irko loosu kaayyo kalaqo handaari sufino garinni soorro abbanno gede assanni no. interpirayzootu tekinolojete reekkono afidhanni no. Ikkeennano, noonketi 11 ogimmatenna hayyote kolleejjuwa calla ikkansanni baalante woraddaranna quchummate tantannoonni Interpirayzootira Industirete ekistenshiine irko assitannino yaate didandiinanni.
Bakkalcho:- Tayxe dirinni mageeshshi Interpirayzoota deerru deerrunkunni reekka dandiinoonni?
Dukko Hageretsiyoon:- Interpirayzoota reekkate loosi jawa qarra gananni keeshshinoho. Xaano ikkiro qarrunni fulinokki loosooti; kaphu dihasiisanno. Korkaatuno, mite mite Interpirayzooti mootimmate irko sammi yite horoonsidhanni keeshsha hasidhannoreeti. Reekkinanninsa woyte mootimmate irko gattannonsaha lawannonsahura iillitino deerranna noonsa kaapitaale maaxxate; jironsa shallangannikki gede assa; shallagote mazigawansa maaxanna labbino qarrubba no. Deerrinsa lophirono lophitinokkire labbe keeshsha hasidhanno. Konni dirinni 7000 Interpirayzoota reekkate mixo amandeenna 6 kume ikkitannore shiimmaaddunni manaaddu widira, manaaddunni mereerimu widira reekkinoommo. Soorro no; kayinnilla ledotenni loosa hasiissanno handaaraati.
Bakkalcho:- Wolootta uurrinshuwa ledo noo’ne qinaambe hiittoonni xawinsannite?
Dukko Hageretsiyoon:- Roorenkanni hayyotenna ogimmate kolleejjuwa ledo qinaambe loonsanni hee’noommo. Uurrinshunni uynanni qajeelshi no. Dikkuwa mereersinohu harammaadda yanna qajeelshano hattonni tekiniketenna ogimmate uurrinshuwa widoonni uynanni. Interpirayzootu tantanantu gedensaanni loossansa ogimmatenni irkisante loosi’ra dandiitanno gede hasiisannoha balaxote qajeelsha uynanninsa. Jiro kalaqidhanno gede Industirete ekistenshiine irko assinanninsa. Irshu Biiro ledo qinaawatenni tayxe dirinni calla 800 hekitaare baatto aana haaruudde loosu kaayyo kalanqanni gede assinoommo. Saadate jiro latishshi Biiro, Gorsu Ejense, Quchumu latishshi Biiro, loosonna loosaasine xaadissanno uurrinshuwanna labbinori ledono hattonni qinaambe loonseemmo.
Bakkalcho:- Sidaamu qoqqowunni tantanama loosu kaayyo kalaqora noosi kaayyo maati yite xawisatta?
Dukko Hageretsiyoon:- Gobboomu deerrinni Loosunna Dandoote ministere yine tantannoonni. Tini tantano giddoseenni loosu kaayyo, loosiisaanonna loosaasine hattono hayyonna ogimma amaddinote. Ninkeno qoqqowo ikkinummo kawa harancho yanna giddo tenne tantano garinni qoqqowu Biiro tantanne loosankenni jawa guma maareekkisiisa dandiinoommo. Tantano loosu kaayyo kalaqo ragaanni lawishsha ikkannori loosamanno gede jawa irko assitino.
Konni albaanni loosu kaayyo kalaqo, hayyotenna ogimmate handaari hattono loosiisanotenna loosaasinete handaari babbaxxitino uurrinshuwanni massagamannonkanni. Hattenne yannara qinaambe loosate qarrubba noonkanni. Kuri handaarra qineessine mittimmatenni loonsannite ikkinnina babbande hojjinni loonsannita dikkitinote. Lawishshaho, wedella qajeelsinikkinni loosu giddora eessiniro agurte billaallitanno. Konnira, balanxe qajeelsha aa gadacho ikkitanno. Konni albaanni tantanannohu woleho; qajeelsha aannohu wole losu mine ikkasinni kawa ka’a yinanna yanna sa’anno. Qansootu ikkadu garinni qajeelsha afidhukkinni loosu giddora e’annohura duuchu garinni hafanfarre xaaddanno. Xaa yannara kayinni ninkenni tantanneemmo; hundankeenni noori ogimmatenna hayyote uurrinshuwa qajeelsha uytanno gede assinanni loosu giddora eessineemmo.
Industirrate mereero keeraancho ikkino xaadooshshi heeriro gobbate miinju lophora noosi qeechi luphiimaho. Konnira, ninkeno Industirete ekistenshiine handaara qineessine annimmatenni massaga dandiinoommo.
Qoqqowo ikkinummo kawa loosu kaayyo kalaqo handaarinni tiro afi’rino looso gumla dandiinoommo. Tenne yannara loosu kaayyo kalaqo handaara ammanne loonseemmo gede assinonkehu qoqqowu tantano adda ikkaseeti yaa dandiinanni. Mootimmate irkono lexxitanni daggino. Lawishshaho, 2013M.D loosu kaayyo kalaqora 20 miliyoone birra calla gaammoonninka. Konni dirinni qoqqowunni calla 100 miliyoone gaammoonni. Gobboomu deerrinni ogimmatenna hayyote handaarinni assinannike irkono lexxitino. Babbaxxitino pirojekitubba irkono batinyunni afi’ra dandiinommo.
Bakkalcho:- Ledonek keeshhso assite oottanke xawishshira wodaninni galanteemmo.
Dukko Hageretsiyoon:- Anino galateemma.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Maaja 18, 2016 M.D
