Yanna yannantenni addi addi handaarira bobbakkinori gobba giddonna gobbaydi dureeyye gobbankera babbaxxino qooxeessira jironsa fulo assite jajjabba loossa loossanna huwantanni. Dureeyye investe assitanno yannara gobbate miinju lopho aana assitanno kaa’lo shiima ikkitinokkita kullanni. Konni gobbaannino jironsa fulo assite uminsara afidhanno horonni ledote qooxeessu dagarano loosu kaayyo kalaqqannotano ammannanni.
Konni daafira babbaxxitino yannara dureeyye gobbate jironsa fulo assite investe assitanno gede injoo kalanqanni woshshatto assinanna huwantanni. Konni ledo amadisiisaminohunni sa’u yannara Sidaamu qoqqowira Investeroota goshooshate kalanqoonni injoonna qoqqowoho Investimente halashshate assinanni hee’noonni sharro maa labbannoronna woloota labbanno hajubba aana Sidaamu qoqqowi Investimentete komishiine Komishinere kalaa Dessaaleny Mesahu ledo assinoommo hasaawa aanino garinni niwaawete shiqinshoommo. Ledonke keeshshe!
BAKKALCHO: Konni alba nooti Investmentete fajjonna kaayyo aate harinsho maa labbanno? Amadisiisseno sai diri gumulo maa labbannoro xawisinke.
Kalaa Dessaaleny: Anfinte gede Sidaamu qoqqowi tenne uurrinsha uurriseena looso hanaffunkunni mitto diro ale ikkino. Seerunnire assine kuri uurrinshuwa uurrinsihu gedensaanni gobbate mixo harunsine loosu giddora e’noonni. Sidaamu qoqqowi giddo loosu hasatto lowota ikkasenni tenne hedote giddo worre rahotenni loosu giddora e’noonni. Qoqqowoho ninke dange amandanni hee’nenni investimentete dhuki mageeshshaati? Noo mitiimmuwana hiittoonni tira dandiinanni yitanno hedo tittirshunni la’’ate wo’naalloommo. Tittirshu aanano umihunni amadisiisante dagginore seeru woyyaambe woy soorro raga amadisiisate.
Tenne aanano sai diro danchu garinni ha’noommo. Investimentete komishiine uurrisate wodho, baadiyyete baatto dureeyyete saysatenna giwiru baatooshshi wodhonna woloota hajubba aana boordete ledo halamatenni qixxeessate looso loonsoommo. Konnira qoteho taje kaajjishateno wo’naalloommo. Konni alba noonketi duuchanti tajenke Wodiidi qoqqowi ledo amadantannote. Konnira sai diro taje gamba assatenna qineessate looso garunni loonsoommo.
Sai diri bocu boci yanna jeefinsanni hee’nenni aantino yannanni Sase qara qara ikkitino komishiinete sokko aana yaano dandiini bikkinni bandoonni jiro aana giddoydinna gobbaydi dureeyye koysate. Noonke injoo egensiisatenni qoqqowonke hasidhe daggannorenna jironsa fulo assa hasidhanno dureeyyera baatto qixxeessatenna safote latishshuwa injeessatenni loosu giddora e’anno gede assate. Baatto amadde keeshshitinori aana luphiima looso loosate wo’naalloonni. Keeshshitino pirojektuwa ikkite heedhenni daafurtinorinna jawaattinori hiikkuriitiro badate loosono loonsoonni. Tenne sasente komishiinenke sokko aana sai diro biirote garinni 80 anga xibbuunni ale gumulsa dandiinoonni.
Anfinte gede tini uurrinsha sa’u yannara zoonete hee’noonni yannara mito woyte borrote mine; mite yannara kayinni biddishshunni massagantanni keeshshitino. Mannu wolqa wonshinenna noo dhuka kaajjishi’ne hedo kalaqateno harancho yanna qajeelsha uynanni sa’noonni. Hattono fajjo afidhannori ayeeooti? Hiikko garinni afidhanno? Mamooti geeshsha afidhanno? looso hanaffanno woyte hiittoo injoo kalaqa hasiissanno? Yitanno hedo aana seeru mayyaanno yaannoha qajeelsha uynoonni. Konninni sai diro calla agarroommohu aleenni 4.7 Biiliyone birra borreessiisa dandiinoommo.
Kuri mereerinnino roore anga gobba giddo dureeyyeeti. Tayxe dirinni mittu qoqqowo eessineemmohu siwiillate faabriki no. Sai diro hanafante gumulantino loossara qoteho komishiinete loosi kaajjadoho. Fajjo uyneemmohuno balaxotenni gobba giddo dureeyyeraati. Dagoomu hasatto kaima assitino pirojektuwa balaxotenni fajjo afidhanno. Fajjo uynanni woyte mixonsa shiqishshe agarantannonsa harinsho gumultuhu gedensaanni fajjo uynanninsa. Xaa yannara fajjo uynanni basera mannu wolqa dinonke; tenne tantanate loosono BPR xiinxallo harunsine annimma adhe fajjo aate looso harancho yanna giddo gumula dandaanno ogeessa gaamate looso loonsanni hee’noommo. Sai diro calla hallanyu amado aana investe assitannorenna mootimma qixxeessitino baatto aana investe assitanno luphiima kiiro amaddanno dureeyyera uynoonni. Batinyootuno Bunu industre aana, Hoteelenna Turizimete aana, Konistraakshiinete Industre aana, Dagate owaante aana hala’lado millimmo assinoonni. Konninnino aantete loonseemmo loossara dancha malaate ikkinonke.
BAKKALCHO: Investimentete fajjo afidhinori mageeshshi loosu giddora e’ino? Komishiine kuri pirojektuwa ma garinni harunsitanno?
Kalaa Dessaaleny: Umihunni dhukunna fajjote dayirektoreete mitteenni keeshshitino; kuri lamenta loosu harinsho BPR xiinxallonni lamewa bandoommo. Jirote dayirektoreetenke sai 2013 bejetete dirinni 4,000 Hektaare ikkitanno baatto qixxeessitinno. Tenne baattono addi addi Woraddanni baadiyyete quchumu gashshoottanni, 11 quchummanni afidhe Investimentete qixxeessa hanaffino. Xaphoomunni investimentete baattote baankera eessinoonniti 500 Hektaare ikkitanno baattooti. Gattinota Woradu gashshootta qineessite sayikki anninni agursiisse baattote baankera eessitanno gede hajo la’annonsa bissa ledo hasaambanni hee’noommo.
Konni gedensaanni sai 2013M.D babbaxxino handaarira bobbakkinori 97 dureeyye fajjo afidhino. Kuri mereerinni Giwirinnunni 11 pirojektuwa fajjo afidhe loosu giddora e’ino. Industiretenni 22 ikkitannori Konistraakshiinete handaarira bobbakkino dureeyye afantanno. Kurinna wolootuno babbaxxino handaarira fajjo afidhe looso hanaffinoha ikkanna xaphoomunni 97 ikkitanno dureeyye no. Kuri baalunku loosu giddora e’’ansa yanna yannatenni harunsineemmo hayyo noonke. Umihunni diru dirunni rippoorte shiqqanno. Investimentete lallawi 6 agani badooshshinni harunsa hasiissannota kulannoha ikkirono Insa uminsa Investerootu Lewu Lewu aganinni Komishiinete geeshsha shiqqe rippoorte assitanno. Konni gobbaanni kayinni ninke ogeeyye fulte iillitino deerra harunsitanno. Looso hanafansa, manna qaxadhansa, mageeshshi womaashsha loosoho fulo assitinnoro tenne baala harunsitanno. Aleenni xawisummo investerooti looso hanaffu woyte 4.7 Biliyoone birra borreessiisseeti loosoho e’inohu. Tini borreessiinsi Kappitaale loosu aana hossinonso dihossino yaannohano harunsinanni.
Konni garinni loosu giddora e’’ansanna hoogansa noo deerra harunsineemmohu umihunni Insa uminsa 6 agani badooshshinni iillitino deerra xaphooma shiqishshannonke rippoortenni ikkanna noo harinsho kayinni doorantino pirojektuwa aana ninke ogeeyye bobbaanseenna looso hanaffinore, e’inokkire, jawaatanna mereerimma hattono laaffino pirojektuwa hiikkuriiti yaannooha baddanno. Lallawu garinni; mootimmate baatto amadde looso hanaffukkinni Lame dironna hakkuyi ale keeshshitino pirojektuwa aana gashshootuno lallawu garinni qaafo adhanno daafira illacha tunge harunsineemmo. Balaxotenni uminsa reppoorte assitanno gede insara balaxo uyne mootimmate baajeete horonsi’ne harunsineemmohu mootimmannita hala’lado gatamarshunna Irshu baatto adhite looso hanaffinokkire, hanaffinore, hanaffuhu gedensaannino yinoonni yannanni jeefissinori hiikkuriiti yaannoha sai diro baxxinohunni Hawaasi quchuma lende badate wo’naalloommo. Konninnino 126 pirojektuwa hala’lado baatto amadde keeshshitinore kayinni looso hanaffinokkiri noota bandoommo. Hajo la’annonsari mootimmate bissa Maazzagaaju mini ledo halamatenni qaafo adhitanno gede assinoonni.
BAKKALCHO: Hala’lado baatto amadde yinoonni yannanni loosu giddora e’ukkinni keeshshitannore harunsatenni gobbaanni togoo Investeroooti aana adhinanni qaafo maa labbanno?
Kalaa Dessaaleny: Umihunni qaafo adhate harinshote aana taalo seeru hanqafo qixxeessine lamenta bissa garunni massaggara dandiitannori seeru amanyootinna wodhote amanyooti sumuu yaa hasiissannonsa. Anfinte gede Investimentete Komishiine baatto digashshitanno; baatto quchumunnita ikkituro baatto gashshannohu quchumu Maazzagaajaati. Baatto baadiyyennita ikkituro gashshannohu baadiyyete baattote gashshooteeti. Konni daafira qaru coy konni garinni massagganno mootimma ninkera Investimentete baatto baddanni loosu giddora eessate. Ninke fajjo uyneemmo woytenna Pirojektuwanke keenneemmo yannara qinaambeeti; konnira kuni loosi umisi harinsho amada noosi. Umisi harinsho amadihu gedensaanni huxxante keeshshitino baatto baanke qolle wirro Investimentete hosiisa dandiinanni hayyo kalaqa umihanna balaxote looso ikka hasiissanno. Konni aanaati loonsanni keeshshinoommohu. Rosiissanno qaafo adhate kuni coyi umisi harinsho amada noosi yine seeru hanqafo aana loonsanni keeshshinoommo. Dandiine sai diro kore baalare gumulloommoro danchahonkanni; kayinnilla tayixe diro duuchare xiimbe ha’neemmo yee hedeemmo.
Umo kayisummota baadiyyete quchummara hala’lado Investimentete baatto, jawa loosu kaayyo kalaqqannotinna jajjabba industurra amada dandiitanno baatto amadante loosu giddora eukkinni seeda yanna keeshshitino. Kuni qoqqowu mootimma qarranna asale ikkano hoogiro haa’ne dangoommo amanyooti daafursannoho. Tenne taashshate mootimmano sharro assitanni afantanno. Konni ledo amadisiisanyino mitiimmuwa co’insummohu gedensaanni rosiissanno qaafo adha dandiineemmo.
Bakkalcho:- Komishiine muli yannara uurrinsoonnita ikkase ledo amadaminohunni loosu aana xaaddino mitiimmuwa no? Xaadanno qarra tirate kalaqqinanni hayyonna assitinanni sharro hiittoote?
Kalaa Dessaaleny:- Tenne Investimentete komishiinerano ikko qoqqowoho haaro uurritino qoqqowu mootimmara xaaddanno gedee mitiimma di-ikkitino xaaddinonketi. Dandaami bikkinni halamme kalaqantanno qarrubba gatisa dandiinanni garinni sharramme loonsoommoha ikkirono amaddinonke hajubba noonkanni. Alba ledo amadante keeshshitino so’ro taashshate xa loosa noonke. Xa ikkadimmatenni loosateno konni handaarira qajeeltinoti mannu wolqa hasiissanno. Konni gobbaanni womaashshunna wolootu hajubba dhuka kaajjisha hasiissanno. Xaa geeshsha dangoommo biiro tantanatenna mannu wolqa wonshate harinshonni kuri hajubba xiiwo kalaqqinonkanni. Womaashsha qineessano wole mitiimma ikkitino. Haaruudde biiro uurrituhu gedensaanni umonsa kaajjishshe rahotenni loosoho e’’ate sharrantanno; Tini danchummate. Ikkirono hajo la’annonsari qinaabbe tenne hajo raga amadisiisate widoonni foonqe noonkanni.
Woluno seera agarsiisatenna baatto gashshate amanyooteeti. Ayeeti massagannohu, mama marte gooffanno yaannoha massagate. Roore anga Investimentete baatto anfinte gede Quchumahooti noohu. Lowo jiro amaddannoti yaano; hala’lado investimentera hossannoti, batinye loosu kaayyo kalaqa dandiitanno baatto noohu quchumahooti. Tenne baatto gashshinannihuno egennotenni massagamatenniiti. Sa’u yannara egensiisatenni dureeyye eessine baattotenni afi’ra hasiissanno horo afi’rate qinaawe loosa lowo mitiimma gede ikkite keeshshitinonke. Ikkollana danchare la’noommo. Tenne baala bandummohu gedensaanni hiikko garinni goofa hasiissannonsa yaannoha hajo la’annonsari ledo baxxinohunni haaro safantino haaro mootimma ledo tantanote soorrono assineenna komishiineno harunsitanna konni ledo harunsite kalaqantanno mitiimmuwara tirote doogo ikkitanno yine hexxo assi’neemmo. Tantanatenna diru looso woyyaawino garinni gumulate dandiissannonke yine hendeemmo.
BAKKALCHO: Komishiinenniti haaru baajetete diriti qara mixo may aana illacha assitanno?
Kalaa Dessaaleny: Sa’u yannara kaynsoommori batinyuri xa kayinseemmokkireeti. Xaa geeshsha mannu wolqa wonshate akkalu qoqqowinni woshshi’nanni horonsi’nanni keeshshinoommo. Shiimaadda labbannore kayinnilla anga amaddanno hajubba dandaami bikkinni gatisate wo’naalloommo. Ikkado dureeyyete taje gamba assate loosono wo’naalloommo. Tajensa gamba assine ninkewa qolle abate loosono jeefinsoommo. Kuri baalu xawisummori aantete diloonseemmoreeti. Aantete loonseemmori seeru hanqafo qixxeessatenna qinaawate ledo amadaminohunni anga amadannonke loosi aana illacha tugate hasi’neemmo. Wolu kayinni garunniha investimentete dhukanna kaarta qixxeessate. Sidaamu qoqqowi anfinte gede kalaqamunna mannu loosino latishshinni biifadohonna injiinoho. Investimentete dhuka garunni bada, hakko garinni pirojektete tajenke garunni qineessa, baatto baadiyyetenna quchumaho Investimentete badate Investimentete ikkanno qooxeessa bada, hasiisannoha safote latishsha wonshanna Pirojenkete taje injeessatenni dureeyye baatto hasidhannanna agadhitanna seeda yanna adhantannonsakki gede dagganni heedheennanni amandoonni tajenni calla la’ne ea hasidhanno qooxeessa seekkite affe e’anno gede assate rod mappenna pirojektete taje qixxeessa tayxe dirinni illacha tungoommo hajooti.
Konni gedensaanni kuri hajubba qixxeessi’ne noonke taje amande egensiisate fulate. Noonke jiro egensiinsummohu gedensaanni dureeyye dagganno woyte mitii’mitukkinni injoo kalaqatenni rahotenni loosu giddora e’anno gede assatenna looso hanaffuhu gedensaanni insano jironsa fulo assite loosse horonsi’raano ikkitanno gede ninkeno loosu kaayyonkenna womaashshu dhukinke raga amadanno gede assateeti. Tenne hajo aana kaajjinshe loosate qixxaambe hee’noommo.
Wole amadante keeshshitino baatto hajo hala’lado yanna adhine harunsinannita ikkitinohura sayikki hajonke tenneeti. Dandaami bikkinni mannu wolqanke wonshi’ne hee’noommo. Womaashshunna gongo’mishamaanote hajo xaano haaru baajetete dirira sa’annoha lawannoe. Tini hajubba dargansa amadduro Investimente taalo sokkose amadde Teknoloojete reekkonni, loosu kaayyo kalaqonninna GDP ra assitanno kaa’lo garunni assa dandiitanno. Fulote laalcho lossite eote laalcho gobba giddo riqibbe xa kalaqantino anje gatisa gobbanke mootimma illacha ikkitinohura tenne guma gansiisate tini uurrinsha shota gede assine la’nannita di ikkitino. Mannu wolqanni, gongo’mishamaanotenni, hayyotenni Lowo geeshsha kaajjisha hasiissanno. Sidaamu qoqqowino noosi jiro garunni leellisha hasiissannosi daafira tenne hajubba aana hala’linshe loosate sharrammanni afammeemmo.
BAKKALCHO: Duucha woyte dureeyye mootimmanniwa dagganna ikkinnina mootimma dureeyyenniwa marte kakkaysate rosichi aje leellannona; tini komishiine dureeyyenniwa marte kakkaysatenna koysate millimmo mageeshshaati? Tenne aana sa’u yannara mageeshshi xeertinye hadhinoonni? aantete heddinoonniri hee’riro xawisinke.
Kalaa Dessaaleny: Komishiine dureeyyenniwa marate balanxe noonke jiro seekkine buuxa hasiissanno. Noonke injoo maati? Yaannohano bada hasiissinnonke. Konneno dagate xaadooshshira seekkite iillishshannota mannu wolqa wonsha hasiissanno. Tenne gumullanni hee’noommo; konnira qotehono kaayyo afi’nummowa baalankawa noonke dhukanna jiro egensiisate wo’naalloommo. Lawishshaho; Jaaloomu gudumaalira investimentetenna budu lamalara assinoommoti qaangannite. Dhukanke giwirinnu laalchi qineessonni, giwirinnunni, konistraakshiinetenni, shiilotenni noonke jiro leellishate wo’naalloommo. Qoqqowu Pirezidaantichinni massagantino e’’o gamba assate qixxaawo aana qoqqowoho noo injoo egensiisate wo’naalloonni.
Ikkollana giwirinnu laalcho qineessinanni paarke aana babbaxxitino Imbaassanna kaa’laano uurrinshuwa ledo halamatenni mageeshshi jiro noonkeronna industrete e’’o ikkanno laalcho laashshinannihu qarunni mayraati yaannohu aana insa ledo halamme badate looso loonsoommo. Konninnino egensiiisa hasiissannonke uurrinshuwara egensiinsoommo. Websayteno qixxeessi’nanni hee’noommo; noo mashalaqqeno xawinsanni hee’noommo. Ogeeyyeno hakkaanni higge mashalaqqe ninkewa iillitanno gede assate hayyo jeefinsanni hee’noommo. Sayinsetenna Tekinoloojete biiro ledo qinaawatenni injoo kalanqanni hee’noommo. Hattono Raadoonenna Televizhiine horonsi’ratenni egensiisate looso loonsoommo yee ammaneemmo. Togo yaa goofimarchu geeshsha loonsoommo yaa ikkikkinni gatinonkeri lowori hee’rirono ko deerrinni wo’naallommo.
BAKKALCHO: Xaa yannara Hawaasi quchuminni ledote qoqqowoho afantanno woraddara investimentete loosi iillo halashshate assinoonni millimmo no?
Kalaa Dessaaleny: Xaa yannara dureeyyeno Hawaasi quchuma doodhite dagganno daafira ninkeno qooxeessaho noore injiitino base yaano; xintantunkunni seeda dirra kiirsiissinore ikkirono illacha afidhukkinni keeshshitinore Yirgaalamenna Alatta Wondo labbino quchumma egensiisatenna koysate looso loonsanni hee’noommo. Hakko qooxeessira noota kalaqamu injoo egensiisatenni baxxinohunni doyichinsara lagga noore ikkansanni loojenna hoteellate aana bobbakkino dureeyyera noo ijnoo egensiinsanni hee’noommo.
Shiimaadda labbannori kayinnilla giddonsa lowo jiro amaddinori Bansi quchuma labbinori no. Kuri qooxeesssubbara iillishate loonsanni hee’noommo. Baxxinohunni Investimentete ikkitanno baatto balanxe qixxeessatenna investimentete ikkitanno base badate loosono loonsoommo; wole quchummarano konne looso halashshine sufate hedo noonke.
BAKKALCHO: Jeefote saysatto sokka heedhuro kaayyo uyneemmohe?
Kalaa Dessaaleny: Anfinte gede Sidaamu qoqqowi muli yannara uurrinsoonnihonna giddosi luphiima jiro amidino qoqqowooti. Konni daafira qoqqowonke gobba giddonna gobbaydi dureeyye dagge jironsa fulo assituro uminsarano horo afidhe qooxeessu dagarano loosu kaayyo kalaqa dandiitanno injoo noota egensiisate hasi’reemmo. Konnira addi addi handaarira bobbaha hasidhanno dureeyyera injoo kalanqe agarranni hee’noommoha ikkasinni dagge investe assatenni gobbatenna qoqqowu miinji lophora uminsa kaa’lo assituro danchaho yaate baxeemmo.
BAKKALCHO: Oottonke hala’ladu xawishshira lowo geeshsha galanteemmo.
Kalaa Dessaaleny: Anino galateemmo.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Birra 4, 2014 M.D Hamuse
