Kalqenkera miliyoonetenni kiirranni manni hawwunaatu dhibbinni (epilepsy) gawajjamanno. Kuni dhibbi mereerimi nervete amanyoote gawajjannonna taraawannokki surrete dhibbba ikkinota kalqete fayyimmate mashalaqqe leellishshanno. Dhibbu baalante diru dumera noo manna gawajja dandaannoha ikkanna mittu manchi tuganno dhibbi noosi yaate malaatta leella hasiissanno. Dhibbu xagisa dandiinanniha ikkasinnino xiwamaancho xagishshunniwa abba lowontanni hasiissanno.
Batinye yanna hawwunaatu dhibbinni gawajjamino manni dhibbu kaima afate qarramanno. Ikkolla ikkinnina aantino coyibba dhibbu kalaqamanno gede kaima ikkitanno yine ammannanni. Lawishshaho maatete miilla giddo lawino dhibbi hee`riro, yaaddo, bikku ali iibbabbo, ama godowinni noo yannara iillitino gawajjo woy dano, umu giddo taraabbino kaansere, mundeete woy sukkaarete bikki aja, jalli jangalli assitanno xagga horonsiraanchimma, haxo amadanno dhibbinna woloottano hawunaatu dhibbi malaattaati.
Wole widoonni dhibbu batinyunni biso gajafisannoha ikkanna tenne yannara xiwamaano umonsa habbanno. Illensa iimira falaqqi assite hambiitanno. Tenne yannara umo umu damuume, wodanu gana macciishshamme, illete shaanga leeltara dandiitanno. Kunino mittunni lamu xiqqeessi geeshsha keeshshara dandaanno. Xiwamaano baqqi yituhu gedensaanni ikkinore afatenna qaagate mitii`mitanno.
Ledotennino hawwunaatu dhibbi mittu manchi aana wirro wirro hige kalaqamanno woyte 30 xiqqeessi ale keeshshitanno huxisa, allaggisamanna mannunni qacce fula, mitirichi ledo kiphamate dano, surrete qarri, hedeweelcho reyoo hoodise daanno. Kuri qarrubba kalaqantukkinni balanxe qorqorate malaatta leeltanno yannara rahotenni fayyimmate uurrinsha haratenni xagisira hasiissanno.
Itophiyahono miliyoonetenni kiirranni hawwunaatu dhibbi noosita xiinxallubba leellishshanno. Kuri xiwamaano mereerinni qole qarrinsa daafira balaxxe huwatte xaginaatu harunso assidhannorino boodeho; batinye xiwamaano xaginaatu uurrinsha widira hadhe egentinokkita fayyimmate mashalaqqe kultanno.
Hawwunaatu dhibba lainohunni gobbankera noo huwanyooti hakkeeshaantilla; konni kaiminni dhibbu mannu aana luphi yino fayyimmate qarra, dagoomitte xaadooshshe hattono miinju qarra iillishanni noota mashalaqqubba leellishshanno.
Kuni dhibbi noonsa xiwamaano hiittenneno sukkaarete woy mundeete xiwo xagisiraano gede garita xaginaatu harunso afidhanni heera dandiitannoha ikkirono dagoomu amma`notenna bushu rosichi ledo xaadisannohura ayee manchi gedeno dagoomitte heeshshonni beeqqate, mine amadate ooso ilate ragaanni luphi yino qarri xaadannonsa.
Kuri coyibba xaaddannonsa woyte qole dandiite sa“a hooggannohura luphi yino surrete qarri giddora e`anno gede korkaata ikkara dandaanno. Dhibbu noonsa manni hiittenne xisso gede xaginaate harusatenni, xagichonsa garunni adhitanni heera dandiitanno.
Fayyimmate mashalaqqubba leellishshanno garinni; dhibbu noonsa manni batinye yanna callimmatenna boorrasu giddootu sayisannohu. Kunirano qaru korkaati mannu ninke dishiqannonke, jaala asidhankera, qarrankeno huwattara didandiitanno yitanno huluullu galtannonsa. Konni kaiminni umonsa dagoomunnio qacce fushshite callootinsa ofolla hasidhanno.
Hawwunaatu dhibbi mannu aana kalaqamanno woyte, baxxinohunnino hawwu yite ubbanno yanna haranchu xiqqeessira surrensa kifile looso uurrissanno. Tenne yannara meessaneeto hawe uwa, huxira woy afuu shokka, busu diriirinowa gatano xaaddara dandiitanno. Konnirano korkaatu maati yiniro dhibbu umisi baca dana afirinohuraati. Ninke rosichunni anfoommohu “mannu hawwu yee uwanno; hakkiinnino hambiishshi`ranno” yaannohaati; kayinni xawishshu konne calla dikkino. Kuri manni hawwunaatinsanni ka“uhu gedensaanni wodancha hanaffanno. Ikkinohurano dagoomu konne garunni huwate gari illacha aa hasiissanno.
Kuni dhibbi batinye yanna wedellu aana leellannota xiinxallubba leellishshanno. Mito woyte mundeete xiiwo, istirooke xaaddeennansa umu giddo mundee du`nanturo tenne yannara hawunaatu dhibbi kalaqamara dandaanno. Kuni leellishannohu babbaxxitino dano korkaatinnino daanno hedeweelcho nootaati.
Dagoominke hawwunaatu dhibbi kalaqaminonsa manna budakku, bushu ayyaani wkl ledo xaadisate coye ikkinnina xaginaatu mereersha ha`re amaa`latenna xagisirate ragaanni noo halaale wo`munni wo`ma afino yaate qarrisanno.
Dirrate albaanni Itophiyu giddo Addis Ababu yuniveristera xagishshu faakaalitenni loonsoonniti mitte xiinxallo qole gobbate 360nni 400 kumi geeshsha iillitanno hawwunaatu xiwamaano heeransa leellishshanno.
Hawunaatu dhibbi malaatta
Hawwunaatu dhibbi malaatta babbaxxino danireeti. Mite mite rosantino malaatta yineemmori rosaminokki su`niilli woy nyammo hawunaatu dhibbira albaanni leeltannoha ikkanna; hedeweelcho kalaqantannonna qorqorate qarrissanno angatenna lekkate millimillo, mikitate kaajjilli, meessaneeto hawanna afa hooga hattono kakkacha dhibbu malaattaati.
Hawwunaatu dhibbi 5 xiqqeessa ale keeshshiro, xissote gedensaanni foolu higa hoogiro woy xiwamaanchu baqqi yaannokkiha ikkiro, layinki malaati hakkawontenni kalaqamiro, kaajjado umi damuume heedhuro, godowinni hee`noonniha ikkiro, sukkaarete xisso xiwamaancho ikkiniro, hawwunaatu kalaqamino yannara meessaneeto gawajjinironna xagicho adhinannanni kalaqamannoha ikkiro fayyimmate ogeeyye amaa`la hasiissanno.
Hawwunaatu dhibbi kaimubba
Hawwunaatu dhibbi taraawannoha dikkino; kalqete gaangaawira noo manni aana kalaqamanno dhibbaati; kayinni 50 anga xibbuunni ikkitanno kaimu korkaatta xaa geeshsha dianfoonni. Ikkollana mite mite yannara ilate albaanninna gedensaanni oksijiinete hoonginna wolu korkaatinni, kaajjado umu gawajjonni, haxo amadannonna mite mite sirchunni taraabbanno sindiroomenni, umu mujjanna wolootta korkaattanni dhibu ka“ara dandaannota fayyimmate ogeeyye mashalaqqe kultanno.
Hawwunaatu dhibbi gobbanke aana mootimmate deerrinnino ikko dagoomu giddo illacha hasirannoho yaa dandiinanni. Konni daafira dagoomu gedeno tini xisso kalaqantino manna qacce qolantenni roore shiqqi assanna hasiissanno kaa`lo aa hasiissanno.
Hawwunaatu xisso xagishshu harunsonna qorqorshu hundaanni ikka hoogguro xiwamaancho mamootenna hiikko tuggannoro afa didandiinanni. Konni korkaatinni luphiima qoropho assa hasiissanno. Caabbichu, giirate, woy televizhiinete xawaabbi dhibba wirro kayisara dandaannota mite mite mashalaqqubba leellishshanno.
Hawwunaatu dhibbinni amadamasi hiittoonni afa dandiinanni?
Mittu manchi hawwunaatu dhibbinni amadamasi afate mundeete buuxo assatenni, umu giddo daadaancho badhete aaninni adhatenni, elekitiro insefalogiraafetenni /EEG/, emaray siiti iskaanete /MRI/CT SCANE/ buuxo assatenni afa dandiinannita fayyimmate mashalaqqe buuxissanno.
Hawwunaatu dhibbira assinanni qoropho
Hawwunaatu dhibbi xagicho adhitanno xiwamaano taxxi assitukkinni adhanna dhibbu hedeweelcho ka“annonna xiwamaancho gawajjannoha hattono danote aana tugannoha ikkasinni hawwunaatu dhibbi noonsa manni kaameela ofaatenni, waa daahatenni, Farashshonna Gaango gulufatenni, gottimma noosi bayichi aana loosatenninna alkoolenna caate labbino araadonni umonsa agara hasiissannota ogeeyye amaaltanno.
Wole widoonnino hawwunaatu dhibbi tugino manna la`nanni woyte ge`anna huxano uurrita geeshsha agara hattono mannu doyissannosikki gede assatenni ikkado ayyare afi`ranno gede assa hasiissanno. Ledotennino xiwamaancho gawajjara dandaanno hiikkonne uduunneno lawishshaho illete maxanxire, kiisete giddo noore siwiilla labbeemme coyibba xeertisa hasiissanno.
Tenne yannara intannireno ikko angannire aa dihasiissanno. Xiwamaancho qorophotenni midaado qola, shotu garinni foo`litanno gede injeessa; umunna goowu qarqarira guuqannokki uduunne wora hasiissanno; rosichunni kibiriite giirre ulachinshanni coyi umisinni kemikaale amadinoha ikkasinni surre gawajjanno daafira konne assoote gargara hasiissannota fayyimmate ogeeyye duudhe kultanno.
Huwwunaatu dhibba xaginsanni doogo
Kuni dhibbi kalaqaminosi manchi konne dhibba xagisirate xagga garunni adha, heeshshote hayyo soorranna umu giddo dadhe xagisira hasiissannota ogeeyye amaaltanno.
Hawwunaatu dhibbinni amadamino manna maate, dagoomu irkisanna awuuta hasiissanno.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Ella 26, 2017 M.D
