Balaa dorgommii siyaasa olaantummaa

Taateen torbee darbe raawwate dhimma siyaasa biyya kanaarratti deddeebinee akka mari’annu nu dirqisiisa. Addunyaa maaltu walitti naqa? Biyya maaltu walitti buusa? Waraanni maaliif ka’a? Gama kanaan hayyoonni bulchiinsa walitti bu’iinsaa (conflict management) dhimmoota hedduu kaasu. Anillee hara’af sababoota waraanni addunyaa tokkoffaan itti ka’eefi haala biyya keenya wajjin wal qabsiisuun isiniif dhiheessaa na hordofa.   

Dhimmota lamaan maaltu walitti fida jechuu dandeessu. Eeyyee Awuroppaan ardiidha. Itoophiyaan biyya; garuu biyya, biyyoota of keessatti qaduudha. Siyaasni finxaal’aa amma naannolee jidduu jiru sadarkaansaa waldarbullee wanta waggoota 100 dura Awurooppaatti raawwate fakkaata, yoo dafee sirraa’e malee.

Waraana addunyaa tokkoffaaf waa afurtu sababa ta’e jedhama, loltummaa, gurmaa’uu, impeeriyaalizimiifi sabboonummaa. Tartiibaa Afaan Ingilizitin, Militarism, Alliance, Imperialism, Nationalism gabaabumatti M-A-I-N jedhamaniidha. Tokkoon tokkonsaanii haala biyya keenyaa wajjin walitti qabsiisnee haa ilaallu.

  1. Loltumma (Militarism):  Dhimmi kun dorgommii humna loltuun (Army race) ibsama. Biyyi Ingiliz yeroo sanatti loltoota hedduu waan qabduuf ni sodaatamti turte.  Kana kan hubatan Faransaayiifi Jarman akka Ingiliz humna waraanaa guddaafi cimaa ijaaruuf dirgommii jalqaban. Kanaafis aguuggiin dhiheessan of- eeguufi kabaja biyyaa ( self-defence & Prestige)  kan jedhuudha. Tarkaanfii Kanaan yeroo gabaabaa keessatti humna waraanasaanii dachaadhaan dabalan.

Wanti amma naannolee biyyaa keenyaa keessatti mul’atu dorgommii ijaarsa loltuuti. Gama kanaan wanta namas; biyyas sodaachisitu mul’ata. Keessattuu Naannolee guguddoo sadeen- Tigraay, Amaaraafi Oromiyaa- keessatti. Akka seera mootummaatti naannoon humna poolisii qofa qabaata. Amma garuu maqaan adda addaa itti moggaafamee poolisii idilee, humna addaafi milishaa jedhamanii qabata nagaa naannoo eeguuf jedhuun naannoleen hunduu akka humnasaaniitti hidhataa qabu. Akka ragaaleen tokko tokko ibsanitti naannolee guguddoon sadeen humna guddaa beekumsaanis ta’ee tekniikaan raayyaa ittisa biyyaattiin waldorgomu ijaaraniiru. Carraa turetti fayyadamee naannoon Tigraayi meeshaalee guguddaallee akka qabu shakkama.Yeroo dhihoo asimmoo dorgommiin ijaarsa humna hidhattootaa kun cimee ittifufuusaatiin “bu’aasaa” Naannoo Amaaraatti agarrera. Yoo atattamaan falli itti hinbarbaadamne achi qofatti dhaabbata? gaaffiin jedhu ummata keessa jira.  

Naannoleen aguuggii nagaa naannoosaanii eeguu jedhuun maaliif qophaa’aa jiru? Qophiin kun kabaja naannoo ykn saba naannoo eeguu jedhu sana ofkeessaa hinqabuu? Gochaan B/J Asaamminoo dhaamsa maal dabarsa? Loltummaan naannootti babalachaa jiru kun ummata biyya kanaaf sodaadha moo carraadha? Gaaffilee ummanni irra deddeebi’ee kaasu kan qaamni biyya hogganu deebii itti laatuudha.    

  • Gurmuu (Alliance): Waraanni addunyaa tokkoffaan osoo hinjalqabamin dura biyyoonni Awurooppaa waldaan walgurmeessaa turan. Garee ‘Triple Alliance’ jedhamu  Jarman, Oustriyaa-Haangaariifi Xaaliyaanii qabatee hundaa’e.  Garee ‘Triple Entente’ Biriiteen, Faransaayiifi Ruusiyaa haammate. Gareewwan walgaarreffataa turan kunniin ajjeechaa Oustryaa-Hangaarii keessatti raawwateen akkuma salphaatti balaa guddaaf saaxilaman, ummatas balaarra buusan.    

Haalli amma biyya keenya keessa jiru ija kanaan yoo ilaalle wanta walfakkaatu agarra. Naannoleen tokko tokko naannolee biroo akkasumas biyyoota olla of maddii hiriirsuufi deggeraa cimaa horachuuf carraaqii gochaa akka jiran qabatamaan  ifatti mul’ata. Yaaliin walgurmeessuufi gareen ijaaramuuf taasisamu kun dhuguma nageenya naannoofi ollaasaanii kabachiisuufi? Misoomaafi moo waan biraatiif walgurmeessuutti deemaa jiru? Hawaasni garuu faalladhaan hubata. Kanaafi kan mootummaatti wawwaatu.

  • Fedhii olaantummaa dinagdee (Imperialism):  Fedhiin olaantummaa dinagdee biyyootaa Waraana Addunyaa 1faf sababa ta’eera. Biyyoon gurguddoon biyyoota humna hinqabne koloneeffatanii qabeenyaasaanii saamuun faashinii bara sanaa ture. Biyyoota koloneeffatan qabeenya saamuu qofa osoo hintaane gaafa rakkoo of-maddii hiriirsuuf qopheessaa akka turan ibsama. Ingiliziifi Faransaayi ardii Afriikaafi Eshiyaa keessatti biyyoota kolonii hedduu kan qaban yoo ta’u, Xaaliyaaniifi Jarmanis duukaasaanii bu’anii biyya kolonii barbaaduu yoo jalqaban  walitti bu’iinsi uumamaa dhufee waraanarraan gahe.

Qabeenyi biyya keenyaa waggoota dheeraaf beektota (elite)fi abbootii qabeenyaa saba tokkoo harka akka ture beekamaadha. Kun sabaafi sablammoota biyya kanaa kan mufachhiseefi gaaffii koloniillee akka kaasan kan taasiseedha. Boodarra hiikkate jedhamee osoo yaadamuu haala haaraafi suukaneessaan qabeenyaan naannoo tokkoo saba biraan samamuu jalqabuun fincila kaasee riifformii qeerroo dhaleera. Ammas fedhiin saamicha kun sirriitti jira. Naannolee qabeenyaa uumamaa qaban of jalatti bulchuun saamuuf. Kunimmoo balaa biraa fida malee biyya kanaaf nagaa hinhuumu. 

 Qabeenyaa biyyattiitti walqixxummaan itti fayyadamuurratti waliigaluun ni danda’ama. Saamichaan of jala oolchuuf yaaluun nagaa biyyattii booressa. Fedhiin kunillee sarara malee deemee akka biyya hindiigne mootummaan itti xiyyeeffatuu qaba. 

  • Sabboonummaa: Sababa waraana addunya 1fa kaassa keessaa inni biroo sabboonummaadha. Sabboonummaan biyyoota Awurooppaa keessatti dagaagee ture sabboonummaa biyyaan boonuu ykn (Pride in one’s country) kan jedhuudha. “Aadaan ykn biyyi kiyya kan biraatii oli” jedhanii amanuun biyyoota hedduu keessatti mul’ate. Olaantummaa kana kabachiisuuf jecha raayyaa olaanaa ijaaruun; kanaafis dorgommii keessa galuun akka ture ragaaleen ni mul’isu.  Biyya keenya keessatti sabboonumaan sabootaa kun gaarii ta’ullee qarqaratti bahaa jira. Yoo haalaan hinqabamne rakkoollee uumuu akka danda’u himuuf dirqama raagduu ta’uu hinbarbaachisu. 

Siyaasa waldorgommi ‘anatu caalaa’ jedhu kan akka amma biyya keenya keessatti daraaree jiru kanaan addunyaan gatii guddaa kaffalteetti. Sababa Kanaan namoonni miliyoon 40 ta’an akka du’aniifi madaa’an, kana keessaa miliyoon 15-19 kan ta’an akka du’an shalagama. Loltoonni miliyoona 9-11 lubbuusaanii dhabaniiru.  

Biyya keenya kana akka ardii Awurooppaa bara sanaatti fudhannee yoo ilaalle wantooti waraana addunyaa tokkoffaaf sababa ta’an afran gubbanatti eerama ni mul’atu. Kan garaagarummaa qaban jabinaafi humnaan qofaadha. Mallattoon loltummaa, olaantumma qabeenyaa, walgurmeessuufi irra caalaanimmoo sabboonummaan saba hunda bira jira. Kun yeroon  fala itti barbaaduu yoo yaallee malee booda miidhaan inni fidu omishamee hindhumu. Kanaaf irra caala beektonni sabaafi sablammoota hunda, keessa jiran keessattuu kan warra humna olaantummaa qabanii, abbootiin gadaa, abbootiin amantaa, jaarsoliin biyyaa furmaata barbaaduu irratti xiyyeeffachuu qabu. Yoo hundi waliigaltee (consensus) irra gahe malee haala amma deemaa jiruun bakka itti dhaabbatu hinbeeknu. Akkuma Ostriyaa_Hangaariin akkasumas Jarmanfaan qooqqoodamanii biyya hedduu ta’an keenyas gara diigamuutti deemuu danda’a.     

Rakkoo siyaasaa biyya keenyaa karaa qabsiisuuf ammallee wanti hedduun hojjatamuu qaba. Wal-obsuu, (tolerance) yoomiyyuu caala yeroonsaa amma. Waliin haasa’anii rakkoo hiikuun (dialogue) beektota saba hundaa jidduutti ni barbaachisa. Waa kennanii waa fudhachuu  (compromise) lammii jidduutti dagaaguu qaba.

Walumaagalatti waldorgommiin olaantummaa gonfachuuf sabaafi sablammiileen taasisan kun   garmalee ummata yaachisa jira. Torbee darberraa eegalee namni akkuma itti dhagahametti balaa guddaan akka hindhaqqabne iyyaa jira.  Mootummaan dhimma kanaaf xiyyeeffannaa addaa kennee karaa ni qabsiisa amantaa jedhun qaba, gama kootiin.

 Ammas torban nagayaa! 

Dachaasaa Roorrootiin

Bariisaa Sanbataa Waxabajjii 29/2011

Recommended For You

333 Comments to “Balaa dorgommii siyaasa olaantummaa”

  1. Pingback: sex girldie
  2. semaglutide tablets [url=https://rybelsus.shop/#]semaglutide online[/url] rybelsus cost

  3. rybelsus coupon [url=https://rybelsus.shop/#]rybelsus pill[/url] buy semaglutide pills

  4. cheapest rybelsus pills [url=http://rybelsus.shop/#]rybelsus coupon[/url] semaglutide online

  5. buy rybelsus online [url=https://rybelsus.shop/#]buy semaglutide online[/url] semaglutide tablets

  6. buy semaglutide online [url=http://rybelsus.shop/#]buy semaglutide pills[/url] buy semaglutide online

  7. buy cheap ozempic [url=http://ozempic.art/#]ozempic online[/url] buy ozempic pills online

  8. пин ап вход [url=https://pinupru.site/#]пин ап казино[/url] pin up зеркало

  9. pin up казино [url=http://pinupru.site/#]пин ап зеркало[/url] пин ап казино вход

  10. pin up казино [url=http://pinupkz.tech/#]пинап кз[/url] пин ап казино вход

  11. пин ап казино онлайн [url=http://pinupkz.tech/#]пин ап казино онлайн[/url] pin up

  12. neurontin brand coupon [url=https://gabapentin.auction/#]cheapest gabapentin[/url] neurontin 300 mg

  13. neurontin price australia [url=http://gabapentin.auction/#]order gabapentin[/url] neurontin 200 mg

  14. amoxicillin tablet 500mg [url=https://amoxil.llc/#]Amoxicillin For sale[/url] buy amoxil

  15. zithromax coupon [url=https://zithromax.company/#]zithromax for sale[/url] cheap zithromax pills

  16. neurontin india [url=http://gabapentin.auction/#]gabapentin price[/url] neurontin capsules 300mg

  17. reputable mexican pharmacies online [url=https://mexicanpharm24.pro/#]medication from mexico pharmacy[/url] pharmacies in mexico that ship to usa

  18. new ed drugs [url=https://drugs24.pro/#]natural ed treatments[/url] best canadian online pharmacy

  19. ivermectin pills canada [url=https://stromectol1st.shop/#]buy online[/url] stromectol online pharmacy

  20. buy clopidogrel online [url=http://clopidogrel.pro/#]clopidogrel[/url] Cost of Plavix on Medicare

  21. Clopidogrel 75 MG price [url=https://clopidogrel.pro/#]clopidogrel[/url] Clopidogrel 75 MG price

  22. paxlovid cost without insurance [url=https://paxlovid1st.shop/#]paxlovid cost without insurance[/url] paxlovid covid

  23. 1хбет [url=https://1winrussia.online/#]1xbet официальный сайт[/url] 1xbet официальный сайт

  24. пин ап зеркало [url=http://1winci.icu/#]пин ап вход[/url] пин ап

  25. dunyan?n en iyi casino siteleri [url=https://1wintr.fun/#]cazino[/url] canl? casino siteleri

  26. ed and diabetes [url=http://drugs1st.store/#]cat antibiotics without pet prescription[/url] overcoming ed

  27. best online pharmacies in mexico [url=https://mexicanpharm1st.com/#]medicine in mexico pharmacies[/url] buying from online mexican pharmacy

  28. mexico pharmacies prescription drugs [url=https://mexicanpharm1st.com/#]pharmacies in mexico that ship to usa[/url] pharmacies in mexico that ship to usa

  29. пин ап вход [url=https://pinupzerkalo.fun/#]пин ап казино[/url] пин ап вход

  30. Пин Ап Казино Официальный Сайт [url=http://biznes-fabrika.kz/#]пин ап казино онлайн[/url] пин ап казино онлайн

  31. пин ап казино [url=http://biznes-fabrika.kz/#]пинап казино[/url] пин ап кз

  32. sweetbonanzatr.pro [url=http://sweetbonanzatr.pro/#]sweet bonanza oyna[/url] sweet bonanza oyna

  33. sweetbonanzatrpro [url=https://sweetbonanzatr.pro/#]sweetbonanzatrpro[/url] sweetbonanzatrpro

  34. mexican mail order pharmacies [url=http://mexicanpharm24.cheap/#]Legit online Mexican pharmacy[/url] medication from mexico pharmacy

  35. india online pharmacy [url=http://indianpharm24.pro/#]Best online Indian pharmacy[/url] indian pharmacy

  36. guvenilir casino siteleri [url=https://casinositeleri.win/#]Canl? Casino Siteleri[/url] Deneme Bonusu Veren Siteler

  37. deneme bonusu veren yeni siteler [url=https://denemebonusuverensiteler.top/#]deneme bonusu veren yeni siteler[/url] deneme bonusu veren siteler mycbet.com

  38. guvenilir casino siteleri [url=https://casinositeleri.win/#]guvenilir casino siteleri[/url] Casino Siteleri

  39. Kamagra Kam Pharm [url=https://kampharm.shop/#]cheapest Kamagra Kam Pharm[/url] buy kamagra oral jelly Kam Pharm

  40. best ed pill ere pharm [url=https://erepharm.com/#]ED meds online with insurance[/url] best ed pill ere pharm

  41. Pingback: zbet911
  42. buy gabapentin online [url=https://gabapharm.com/#]buy Gabapentin GabaPharm[/url] buy gabapentin online

  43. kampharm.shop [url=http://kampharm.shop/#]buy kamagra oral jelly Kam Pharm[/url] kamagra oral jelly

  44. cheap ed drugs [url=http://canadiandrugsgate.com/#]canadian drugs gate[/url] best erectile dysfunction pills

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *