Ayirradda nabbawaanonke techoti seyoote amado borronke illachishshannohu Sidaamu qoqqowira 2016 M.D gumulantino loossanna afi’noonni gumi aanaati. Sa’u lamalara Sidaamu qoqqowi mootimmate xaadooshshi biiro sooreessi kalaa Woseniyelleh Simioonihu 2016 M.D loosu jeefishsha lainohunni odeessaanote xawishsha uyinoha ikkanna ninkeno baxxinohunni gumulamino loosu dirinni qoqqowoho qara qara handaarra yine sasewa bandoonni miinju, dagoomittetenna safote latishshi hundaanni afantanno handaarranni afi’noonni guma illachinshe aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
Kalaa Wosenyellehi xawishshisinni; Sidaamu qoqqowo ikke tantanamihu kawa sa’u shoole dirra giddo baalunku handaarinni haammata loossa gumullanni keeshshinoonniha ikkirono baxxinohunni 2016 M.D woyyaawino gumi borreessaminota keennoonni. Xaphoomunni jeefisate dhukinke yanna yannatenni lexxanni dayinota keennoonni. Sidaamu qoqqowi 10 diri Istiraateejikete mixo noosiho. 10 diri mixo aana worroonni faasho garinni diru dirunkunni bebbeenkanni diru mixo fushshine gumullanni keeshshinoonni; tayxeno hakko garinni gumulloonni. Qoqqowunnihu jeefisate dhuki diru dirunkunni bowiranni dayino. Baxxinohunni konni alba pirojekte jeefisate aana leeltanno foonqe tayxe dirinni taashshine loossa jeefinsanni sa’noonni.
Xaphoomunni miinjunni, dagoomittete, safote latishshinna poletikunnino ikkiro keerunna ga’labbotenna danchu gashshooti widoonni loossa danchu garinni loosantinotanna hakko bikkinnino keenantinota dagate xawisate banxeemmo. Handaaru handaarunkunni gumulantino loossa kayinsummoro;
Miinjunni
Qoqqowu miinja lossate gobboomu deerrinni woroonni faasho garinni gibrinnu handaari balaxote darga amadanno. Gibrinnu handaari giddo hanqafantinori lame jajjabba coyubba irshu latishshanna irshunna kalaqamu jiro latishshaati. Irshunna kalaqamu jiro latishshi giddo loonsannihu qaru loosi sagaletenni umo dandaate hajooti. Qoqqowu gede sagaletenni umo dandaate hajo qara hajo assine loonsoonni; konninnino hagiirsiisanno guma la’noonni.
Wolu irshunna kalaqamu jiro latishshi hundaanni noo loosi Industirubbankera bura uduunnicho shiqishate. Yirgaalamete gibrinnu laalcho qineessinanni paarke lendanna woloottu hallanyunni kalaqantino industirra waaco afidhannohu konni handaarinni ikkinohura waaco shiqishate loosi tayxe dirinni danchu garinni gumulaminota keennoonni.
Konni gobbaanni haanju harumi mixonni chiginye kaasate loosino hakko bikkinni gumulamino. Irshunna kalaqamu jiro latishshi looso xeenu irkiraanchimmanni fushshine gorsu latishshinnino irkisamanno gede assatenni babaxxitino yannanni diro wo’ma laashshate dandiisanno dhuka kalaqi’noonnita kaysate hasi’reemmo. Konni daafira umihu miinju handaari aana gibrinnu hundaanni noohu irshunna kalaqamu jiro latishshi loosooti.
Wolu saadate jiro latishshi loosooti. Gobbate gede amandoonnihu maatete jireenyi jawiidi qeecha amadanno. Saadate jiro latishshi aana qoqqowu gede borreessiinsoommo gumi baxxinohunni woyyeessinoonni sircho ce’e galtinorira shiqishatenni loosidhe galtinori heeshsho woyyeessate looso hala’ladunni loonsoonni. Sirchonsa woyyeessinoonni saadanni afi’nanni ado industirete paarkera shiqishatenni ado mereershu dikkora woyyaawino garinni tuqisa dandiinoonni. Lukkuwu ce’’attonnino hattonni dancha guma la’noonni dirooti. Qoqqowu garinni gumulami diro sai dirira noowiinni 4 miliyoone lukkuwu tuqishshinni tayxe diro 8 miliyoone iillisha noonke yine mixo amande mixotenni aleenni jeefisa dandiinoonnita buunxoonni. Konni daafira gibrinnu handaari giddo saadate jiro latishshinna irshunna kalaqamu jiro latishshi hala’lado base amaddanno hajubbaati.
Tayxe diro qoqqowoho diidu ce’’attonni jawa rosicho adhinoonnita keennoonni. Umihunni tenne hajo teknoloojetenni irkinsei loosidhe galtinori horaameeyye ikkitanno gede assinoonni harinsho jawa soorro abbitino yine hendeemmo. Irshunna kalaqamu jiro hattono saadate jiro latishsha maatete jireenyi inisheetiive paakeejenni baxxino garinni irkinse harisate aana loonsoommo. Gobbate deerrinni qaddo yiisiisannonke garinni 8 babbaxxitino inisheetiivenna 71 paakeeje kalanqe loonsanni keeshshinoommo. 71 paakeeje giddonni 19 ikkitannoti irshunna kalaqamu jiro latishshi paakeejeeti. Tenne paakeejuwa gumula hananfinkunni 1 dironna boco yanna ikkiturono tenne yanna giddo paakeejuwa loosu widira soorrate assinoonni millimmo danchate yine keennoommo.
Manufakcheringetenna Industirete handaarinni mootimmateno ikko hallanyu investimentenni loonsoonni loosi hala’ladoho. Industirete handaarira noohu qaru loosi industirete waaco woyyeessate. Industirete laashshate dhuka alba noowiinni 59.6% iillisha dandiinoonni. Togo yaa industirete waacote shiqisho woyyeessa dandiinoommo. Xaphooma wolqate shiqisho industirranke giddo noonsa dhuka horonsidhe wo’ma yannansanni loosa dandiitanno gede assate loonsoonni loosinni gumulami dirinni industirra loosonsa garunni gumultinota la’’ate dandiinoommo.
Industire loosu kaayyo kalaqate loosono hala’ladunni gumultino. Industirete handaarinni calla 20 kume ale ikkitannoti uurrinshu loosu kaayyo kalaqantino. Miinju hundaanni afantanno tenne handaarranni xaphoomunni kalaqatinota loosu kaayyo la’neemmo woyte qoqqowu garinni 2016 M.D nni 60 kume ikkitanno qansootira uurrinshunnita loosu kaayyo kalaqate mixo amande 63 kumi ali wedellira uurrinshu loosu kaayyo kalaqatenni mixote aleenni jeefisa dandiinoommo. Tini kiiro sai diri ledo heewisiinsanni woyte roorre leellishshino. Konni ledo amadisiinse kayinsannihu xaa yannara Sidaamu qoqqowi giddo looso hasirantenni looso kalaqe loosate budi lophanni dayino. Tini laooshshu soorro dagginohu qoqqowu loosu dandoonna interpirayize biiro widoonni uyinoonni qajeelshinni ikkinota keennoonni.
Dagoomittetenni
Dagoomittete hajo widoonni kayinsannihu jawiidi coyi rosu amanyoote taashshate hajooti. Sa’’i rosu amanyootinni rosu tuqishshi aana hala’ladunni loonsoonniha ikkirono islanchimmate aana jawa foonqe noota la’noonni. Sai rosu amanyooti giddo islanchimmate foonqe noota 8 nna 12 kifile fonqoli xawise leellishino. Konni garinni 8 nna 12 kifile fonqolinni dayino gumi gobbate gede ajinoho; ninke qoqqowi garinnino ajinoha ikkirono gobbate gede kayinni 4ki deerrinni jawiidi guma ikke borreessamino.
2016 M.D konne qarra gatisate umihunni balaxote rosi minna halashshinoonni. Togo assinoonnihu ilama safotenni hananfe suwinse lossa hasiissannohuraati. Konneno xaphooma dureeyyetenna mootimmate loosaasine sharronni 40 ale rosu minna minante loosu aana hossino. Amadisiisatenni rosiisaanote dhuka qajeelshunninna ikkadimmate buuxo fonqolinni kaajjisha, qajeelsa, hattono dagatenna mootimmate halammenni rosu minna haaroonsatenna rosaanote laooshshe soorrate aana hala’ladunni loonsoonni.
Tayxe diro baxxinohunni rosu tantano aana 2 nna 3 kifile rosaano nabbawate dhuki 69% ajinoha ikkasi keennoonni; tenne kiiro 48% dirrisa dandiinoonni. 8 nna 12 kifile fonqolinni tayxe diro sa’anno rosaano kiiro lexxitanno yine agarreemmo. Tayxe 12 kifile fonqolamaanonni 10% sayinseemmo yine hendeemmo. 8 kifile fonqolamaanonnino 50% sayisate hendoommo. 6 nna 8 kifile fonqolantino; aantete 12 kifle fonqolo uyinanniha ikkanna rosaano konni bikkinni sayisate hende loonsanni keeshshinoommo. Dagoomitete handaarinni rosu aana investe assanna rosu tantano woyyeessa hoongummoro wole latishsha hendara didandiinanni yitanno hedo amande loonsanni keeshshinoommo.
Fayyimmate handaarinnino gumaho loonso yaanno kakkaooshshinni tayxe dirinni hala’ladunni e’noommo. Togo yaa riferaalete hospitaalenni kayse fayyimmate keelli geeshsha noo tantano qinaabbanno gede assinoonni. Tayxe dirinni xagichu shiqisho hala’ladunni tuqqanno gede assinoonni. Konni daafira fayyimmate handaari aana haransine kayinsannihu gargadhatenni ledote qoqqowu garinni xagisate dhukanke lossira hasiissanno yaannohu aanaati. Konni alba Sidaamu qoqqowi giddo nookkita fayyimmate owaante hanafisiinsoommo; lawishshaho, mule hayishshate owaante, Oksijiine kalaqate dhuka lende tenne owaantuwa 2016 M.D aa hananfoonni.
Keerunna ga’labbote hajono dagoomittete hundaanni afantannota ikkitanna konninnino Sidaamu qoqqowi konni handaarinni dooramaanchoho. Xaa yannara Sidaamu qoqqowi ga’labbotenni balaxotenni kullanni qoqqowo ikkinoti baalunkura xawoho.
Farcote loosino haaroonsote looso hananfe owaante lifixisate looso qoqqowu garinni hananfoonni. Tenne tantano baalante zoonnaranna woraddara uurrinsanni gede assinanni hee’noonni. Konni alba noo mitiimmubba bande xaphooma farcote handaara danchu garinni massanganni hee’noonnita keennoonni.
Turizimete handaarinnino ikkiro noonke turizimete jiro garinni 4 miliyoone ali daa’’ataano tayxe dirinni Sidaamu qoqqowo e’ino. Tini jawa seyooti yine adhineemmo. Konni giddonni 55 kume ikkitannori gobbayidi qansootaati. Sidaamu qoqqowi giddo harinsanniti babbaxxitino amma’notenna budu ayyaanna ayirrisate hattono kalaqamunnita daa’’attote base daa’’atate xawinse sa’ni kiiro amaddanno daa’’ataano 2016 M.D qoqqowo e’ino. Konni handaarinni afi’nanni e’’ono hakko bikkinni lexxitino.
Konni ledo amadisiinse Garambi ilaala latinsanni hee’noonni. Garambi ilaali kalqete jawa daa’’attote iillo ikkanno gedenna mitto kalqete dona assateno kaajjinshe loonsanni hee’noonni. Latinsihu gedensaannino umosi dandiinoha kalqete dona assine UNESCOte borreesiisate mixo amandoonni. Konni gobbaanni Gudumaalehonna Addis Ababu quchumira budu mereershi gatamarsha jeefinse aanino diro loosu giddora e’nanniha ikkanno.
Safote latishshinni
Safote latishshi handaarinni balaxotenni kayinsannihu doogote latishshi loosooti. Qoqqowoho tayxe diro haammata giddo doogga gatamarsha gumulloonni. Tayxe dirinni tenne sekterera calla 600 miliyoone ali baajeete gaammoonni. Konninni xaa yannara 4500 km ale doogote latishshi iillo halashsha dandiinoonni. Tayxe dirinni dooggate seendille batisa calla ikkikkinni islanchimmase agadhitino doogo gatamarate dhukano lendoommo. Jajjabba buussano karroonni.
Wolu safote latishshi giddo kayinsannihu way iillooti. Sidaamu qoqqowi tantanamasira albaanni nooti way iillo 38% callate. 2015 M.D way iillonke 55 angara noonkanni. Tayxe dirinni kayinni 60.4% iillisha dandiinoonni. Aananno diro tenne kiiro 65% iillishate loonsanni hee’noonni. Konninnino dirunni 400 kume ali daga xalala anganni waa afidhanno gede dandiisate assinanni wo’naalshi diru dirunkunni lexxanni dayino.
Xaphoomunni sasunku handaarinni borreessamino gumi maa leellishanno?
– Jeefisate dhuki lexxanni dayinota;
– 2016 M.D afi’noonni gumi 2015 M.D gumulantino loossa garunni keenante loosu giddora e’’ansanninna mootimmanna daga garunni qinaabbe loosa dandaansa;
– Xaadooshshu tantano tayxe dirinni woyyaabbino tantanooti yine adhineemmo; qoqqowunni kayse woradu geeshsha nooti xaadooshshu tantano qinaawansanni dayno guma;
– Miidiyu foreme qixxeessatenni dagoomittete qoolla horoonsi’nanni doogonna taalo mashalaqqe dagate iillishate aana handaaru ogeeyyera qajeelsha uyinoonniha ikkasinni konninnino dancha guma la’noonnita;
2017 M.D maatete jireenyi kaajje sufannoha ikkanno; qoqqowu garinni 8 inisheetiivenna 71 paakeeje noonke; kuri garunni loosu aana hosiisate hedo noonke. Xaphoomunni 2016 M.D wole yannanni woyyaawino garinni jeefisanna baalunku handaarinni woyyaawino guma borreessiisa dandiinoonni diro ikkasi keennoonnita biirote sooreessi xawishshisinni buuxisino.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Ella 27, 2016 M.D
