Soorrote kawa gobboomu deerrinni babbaxxitino handaarranni dagooma horaameeyye assitanno loossa gumullanni hee’noonni. Qoqqowubbano agarranninsa qeecha fultanni afantanno. Baxxinohunni Sidaamu qoqqowunni tantanami kawa sa’u shoole dirra giddo haammata loossa gummaamo ikkino garinni gumulantanni dagginota la’noommo.
Sidaamu qoqqowunni tantanami kawa duuchu handaarinni dagganni noo soorronna loossa massanganni hee’noonni hayyo lainohunni qoqqowu pirezidaantichi Desta Ledamo ledo qixxaawote kifilenke keeshsho assitino. Pirezidaantichu uynonke xawishsha aananno garinni shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Sidaamu daga qoqqowunni tantanamate seeda yanna sharrohu kaimunna qaru illachi maati? Sharrotenni dayno gumi hiittoonni xawinsanniho?
Kalaa Desta:- Sidaamu daga umose gashshate seeda yannara sharrantino. Sharrote yannara qoqqowoho yinanni tantano ikka hooggara dandiitanno. Kayinnilla, daga umise umose gashshitannoha; gobboomitte hajubbaranna poletikira annimmatenni beeqqatenna gumulo saysate tantanooti hasidhanni keeshshitinohu. Konnirano, lamu qaru kaimi noonkanni. Umihunni, konni albaannino Sidaamu umisihu gashshootu tantanonna umosi gashshate rosichi noosiho. Layinkihunni, tantano umisenni daga seekkite xawissanno; woy maafissanno. Konni kaiminni, albaanni noo tantano Sidaamu daga garunni leellishshannota ikka hoogasenni hattono daga umisenni gumultannonna horoonsidhanno kaayyo uytinokkita ikkasenni kalaqqino hekkonni daga wo’mu dhukinni biilloonye afidhe gumulate, qooxeessaho noo jiro seerunna amanyootu noo garinni gashshanna horoonsi’ra dandiitanno gede; gobboomu hajora gutunni sayinsanni gumulo lainohunnino taalo qeecha fulate; hattono wolootta gobbanke daganna dagoomi ledo taalo adhamooshshenna lao afi’ranno gede hedatenniiti. Tini sharro qarunni poletikunna miinju korkaatta noosete.
Tenne seeda yanna sharrote harinsho gobboomu deerrinni daggino soorrono kaa’liteenna Sidaamu qoqqowo ikkate hasatto toltino. Qoqqowo ikka umisenni tantanote; qoqqowoho ikkatenni afi’nanniri kayinni albaanni hasi’nanni dangoonni kaayyo no. Kuri hasattono xaa yannara deerru deerrunkunni wonshinanni hee’noonni yee hedeemmo.
Poletiku ragaanni hendoonniti Sidaamu qoqqowo ikke xaa yannara qoqqowu ikko gobboomu deerrinni assanno beeqqonna millimmora jawa kaayyo afi’noonni. Konnira, Sidaamu qoqqowo ikki kawa Itophiyu poletiki millimmo giddo luphi yee leellanni no yee ammaneemmo. Konni gobbaanni ayimmasi xawisanno bude, balchoomanna sirnyubba leellishatenna egensiisate kaayyono afi’noonni. Ledoteno, gobboomu deerrinni gutunni gumulo sayinsanni hajubba lainohunnino qoqqowo ikkinummo kawa hasiissanno beeqqo assinanni afi’ra hasiissanno qoodano afi’nanni hee’noommo. Konni ragaanni hasi’nanni deerrira iillinoonni yaa hoongirono hanafo kayinni jawaachishshannote. Federaalete mootimmano harinsho la’anni xe’ne noowa wonshitanni jawaachishshanni noo daafira halaalaancho Federaalizime loosu aana hosiinsanni hee’noonni. Xaphi assine la’niro poletiku hasatto dawaro afidhino daafira Sidaamu daga lowontanni hagiirraamete.
Wole kayinni qoqqowunni tantanamate hasatto miinjunnite. Sidaamu qoqqowo ikki kawa qooxeessahonna angasira noota jirote dhuka illete leellanno gumi widira soorrate dandaanno widira; gumulo aanno widira; hakko bikkinni dagano gutunni sumuu yitannonna gumultanno qarinni qinaabbino harinsho heedhanno gede halchinanni. Konni ragaanni miinju horaameeyye ikkate harinshono yanna yannantenni woyyaabbanni daggino yee ammaneemmo. Konninni, woluwiinni dagganno jiro ikkitukkinni qoqqowoho noota jirote dhuka garunni latinse miinju widira soorrate dandiisiissannota Istiraateejete mixo qixxeessine dagatenni ledo qinaambe loosu aana hosiinsanni kaayyo no. Gobboomu deerrinni harinsanniti latishshu millimillono Sidaamirano iillitannota ikkasenni konni ragaannino qeecha fullanni hee’noonni. Xaphi yino garinni safote latishshinni, miinjunni, gibrinnunni, dagoomitte handaarranni Sidaami horaameessa ikkanni no. Afi’nanni horo halashshate albillichono konninni roore qinaambanniha ikkanno.
Bakkalcho:- Qoqqowu tantanami kawa latishshanna ga’labbo buuxisiisate ragaanni daggino soorro hiittoonni xawinsannite?
Kalaa Desta:- Sidaamu qoqqowunni tantanami kawa dagate ledo hasaawunna amaalammete bare harinse hasattonsa buuxate wo’naalloommo. Poletiku xa’mo dawaro afidhu gedensaanni latishshu widiraati kamballi yinannihu. Latishshu kayinni miinjunna dagoomitte hajubbano amadinoho. Konni kaiminni, dagate ledo hasaambummo yannara balaxo uyne loonsanni gede daga xa’mitinohu doogga loonsanni gedeeti. Doogotenni aanne kayinni xalala anganni way shiqqo halashshinanninsa gede xa’midhino. Sayikki deerrinni shiqqino hasatto caabbicho halashshinanni gedeeti. Rosunna fayyimmate owaanteno aante aantetenni halashshinanni gede hasattonsa xawissino.
Rosu uurrinshuwa lainohunni soorrote albaannino baalante olluubbara rosu minna noonkanni; hasi’nanni garinni deerrase agadhitinonna injiitinota ikka hooggurono. Fayyimmate uurrinshuwano la’nummoro daga xeertidhe hadhukkinni Hospitaale ikko fayyimmate mereerishuwa; hattono baalante olluubbara fayyimmate keellubba afidhanno gede assinoonni. Konni korkaatinni rosunna fayyimmate owaante isilanchimma nooseta ikkitanno gede xa’mo kayissino. Kayinnilla, dooggatenna xalalu anganni way halashsho loossara balaxo uynanni gede xa’midhino garinni balaxo uyne loonsoommo. Fayyimmate uurrinshuwanna Ambulaanse heedhurono doogga injiitinokki daafira Ambulaanse dagoomunniwa iillite hasiissanno owaante aate shettannonkanni. Qoleno, daga laashshidhino laalcho dikko fushshite hi`ra hasidhanno; dikki’rate fulateno doogga hasiissanno. Kayinnilla, laalchonsa kaameelunni harancho yanna giddo dikko iillishate doogga injiitinokki daafira kotte saadara hogobbanniiti iillishshannohu. Kuri qarrubba hedote giddo woratenni seedanna harancho yanna mixo qixxeessine dagate xa’mora dawaro qolate wo’naalloommo. Kolishsho doogo (Asfaalte) halashsha hoongummoro nafa arro-hawado owaante aa dandiitannota deerrase agartinota carete doogga loosa noonketa huwantummo.
Aantetennino xalalu anganni wayinna caabbichu safote latishsha halashshate loonsoommo. Caabbichu halashsho qoqqowu mootimmanni calla gumulantannota ikkitinokkihura Federaalete mootimmanni ledo qinaawatenni Federaalete gaantanno jirora ledote ninkeno lendanni duuchunku qooxeessira iillishate wo’naallanni hee’noommo.
Noonke jiro hafanfartukkinni jawa illacha tunge doogga loonsoommo xaa yannara Sidaami giddo dooggate hasatto xa’mote gede dika’anno.
Qoqqowo ikkinummo gedensaanni zoonnate tantano harinsummokkinni sase dirra keeshshinoommo. Konne assinoommohu korkaatu zoonnate tantano heedhuro minna karaayya’’a heedhanno; loosu kaayyo gede assine la’’ano heedhannohura kuri baala gumulate dandiisiissanno jiro nookkihuraati. Daga kayinni latate hasattonsa jawa ikkitinota leellishshinonke. Dagate xa’mora dawaro qollannihu jiro heedhurooti. Qoqqowo ikkinummo yannara zoonnano tantannoommoha ikkeemmero fulo ikkitanno jiro daga xa’midhanno latishsha halashshate loossa gufissannonka. Konni korkaatinni fulo ajishate looso loonsoommo. Jirote anje xaaddunkerono qara dagate xa’mo ikkitinore dooggatenna xalala anganni waa halashshinoommo.
Qoqqowo ikkinummo gedensaanni sau sase dirra giddo albaanni fanneenna garunni loosantinokki doogga gatamarroommo. Haaruudde dooggano loonsoommo.
Xaphoomunni 2 kume 170km deerrase agartinota carete doogo loosantino. Federaalete mootimma loossannoti kolishsho doogo no. Xaa yannara 210km kolishsho doogo Sidaami giddo loosantanni no. Tinino soorrote mootimma daggu kawa afi’noonni kaayyooti yaa dandiinanni. Doogo heedhuro wiinama miinju millimmonna lopho heedhanno. Doogo heedhuro daga woyyaabbino doogo horoonsidhanno daafira hagiirraamma ikkitanno. Safote latishshi loossa gundoommo yaa kayinni dikkino; gattino loossano gundanni ha’neemmoha ikkanno. Sa’u sajjoo dirrara loosantinokki dooggaati shoole dirra giddo loonsoonnihu. Konni garinni harancho yanna giddo kageeshshi latishsha loosa dandiiniro soorro dagankera jawa kaayyo haadhe daggino yaate.
Xalala anganni way shiqqo lossate ragaannino Federaalete mootimma widoonni daggannori kalqete baanke lede kaa’laano uurrinshuwa, hallanyu uurrinshuwa hattono qoqqowu motimmano afidhanno baajeettenni konni loosira jiro gaamatenni way pirojektubba loonsoommo. Way pirojekitubba jawa jiro xa’mitannote. Ikkirono manaadda agurranna 38 jajjabba pirojektubba ijaarantanni nooha ikkanna kuri giddonni 28 pirojektubba ijaarshi goofeenna owaante aa hanaffino. Sa’u shoole dirrara way pirojektubba ijaarate 2 biliyoone birra gaammoonniha ikkanna; konni giddonni 1.3 biliyoone birra baantoonni. Wolootta gattino pirojektubba gumulantanno yannara gatinoha baantanniha ikkanno. Gattinori 10 pirojektubba ijaarshi aananno dirinni gumulamannoha ikkanno.
Sidaamu qoqqowo ikki yannara xalalu anganni way iillo 38% noonkanni. Xaa yannara kayinni 60% iillisha dandiinoonni. Kunino way iillo harancho yanna giddo erotenni leda dandiinoonnita leellishanno. Kuri hajubba dagate ledo hasaambe hasattonsa bande e’noommo looso ikkinohura addi illacha tunge massangoommo. Noonke jiro garunni amande ledote jirono hanse hasiisanno illachira hossano gede assinoommo.
Caabbicho halashshate loosi kayinni boode ikkasinni albillicho lowo loosi agarannonke. Konni ragaanni hajo la’annonsa bissanni ledo qinaambe loonsanni woyyeessineemmoha ikkanno. Xa hee’noommo deerrinni Teele lede woloottano safote latishshubba sa’u dirra halashshate looso loonsoonni.
Bakkalcho:- Gibrinnu gobbanniha ha’nura miinja lossanno yine jawa illacha tungoonniha ikkasinni qoqqowu deerrinni handaarunni daggino soorro hiittoonni xawisatto?
Kalaa Desta:- Sidaamu daga 80% ikkitannoti baadiyyete qooxeessira heedhanno. Baadiyyete lophote bue kayinni gibrinnaho. 80% ikkitanno daga lopho safantinohu gibrinnu aanaati. Konni kaiminni gibrinnu handaara illachunni loonsoommo. Gibrinnu looso lamu garinni bande la’’a hasiissanno. Gibrinna yineemmo woyte Irshu loosi no; saadate ceattono no. Qoqqowo ikkinummorono baatto kayinni ruukkadote. Konni kaiminni, ruukkado baatto aana Irshu loosi aana calla illachinshummoro dagate heeshsho hasi’nanni garinni soorrate didandaanno. Noonke xaphooma daganke batinyinni 27% ikkitanno daga 0.25 hektaare woy bocu boco hektaare baatto calla noonsareeti. Kuni yaa quchumu baychooti yaate.
Gutu Jireenya buuxisiisate handaarranni loonsoonni loossanni harancho yanna giddo woyyaawa guma la’’a dandiinoonni. Mittu mittunku manchi heeshsho hiittoote yaannoha la’nummoro kayinni agarroonni garinni woyyaambe didaggino. Kunino miinju dhuka xa’mannoho. Miinju woyyaawa hoogasinni dagate lopho agarranni deerrira di-iillitino. Konni kaiminni, dagate heeshsho woyyaabbukkinni keeshshitinohu mayraati yaannoha la’’ate wo’naalloommo. Baadiyyete daga heeshsho safantinohu baattote (Irshu) aanaati. Ruukkado baatto aana mine mi’ne, isenni loosi’re hasiisanno laalcho afi’rano ikko jiro kalaqi’ra didandaanno.
Baattote ruukkimma noowa daga loosidhe jiro kalaqi’rate dandiitannokki daafira wole hayyo kalaqa hasiissannota huwantummo. Irshu loossa harinsanniwano illachunni loonsanni. Qoqqowoho diilallote akati garinni laashshinannire illacha tunge loonseemmo. Badala, weese, buna, woloottano gidunna laalote sirchubba yannitte hayyo horoonsi’ne laashshinanni gede assinanni hee’noommo. Irshu loosi kaajje sufannoha ikkanno. Baatto ruukkado ikkiturono laalote injiino qooxeessa ikkasinni konni handaarirano jawa illacha tunge loonsanni hee’noommo. Faabriku waaco assine shiqinsheemmohu qarunni gummate laalchooti. Konni kaiminni, Abukaadote laalcho hala’ladunni laashshinanni Irgaalamete gibrinnu laalcho qineessitanni gobbaydi dikkora shiqishshanno faabrikkara shiqinshanni. Kuni yaa faabrikaho hasiissanno waacono shiqinshanni hee’noommota leellishannoho. Wolootta laalchubbano halashshinanni ha’nanniha ikkanno.
Konni gobaanni, dikko geisate ragaanni geexaano hasidhanno laalchubba shiqqanno gede assinanni hee’noonni. Daga laashshidhe mini giddo horoonsi’ratenni saiha dikkotenna faabrikaho shiqishshanno. Kayinnilla, wolootta qooxeessubba gede yannitte gibrinnu hayyubba horoonsi’ne hala’ladunni loonse hala’lado laalcho gamba assirate baattote ruukkimma noo daafira didandiinoonni. Ikkirono kayinni, ruukkado baatto aana yannite hayyonni loosi’ne laalcho afi’ra dandiinannire loonsanni hee’noonni.
Mittu mittunku manchi heeshsho gibrinnu loosinni calla woyyaabbannota ikkitinokihura ruukkado baatto aana saada ceatenni gummaamma ikkinanni hayyo kalanqoommo. Xa hee’noommo deerrinni hala’lado baatto xa’mannokkiha saadate jiro latishsha halashshate sai 2014M.D hananfe addi mixo qixxeessine loosu giddora e’noommo. Baattote ruukkimma gufissannokki lopho bue ikkinohu saadate latishshi loosooti. Kiironsa batidhukkinni kayinni laalchimmansa luphiima ikkitino saada sircho cea qara looso assine adhinoommo. Saadate sircho woyyeessate loosi albaannino hanafaminoho. Ninke kayinni halashshine loonsanni hee’noommo.
Saadate sircho woyyeessini gedensaanni sagalensa, fayyimmansa, ceattote hayyonna massago, saadatewiinni afi’nanni laalcho dikkote shiqinshanni gara balanxe qineessa agarranni. Kuri baala paakeeje wonshine hiittoonni massangeemmoro raga worroommo. Qoqqowoho xaa yannara sirchonsa woyyeessinoonni saada kiiro haammattanni daggino. Handaarunni afi’nanni laalchino woyyaawanni dayno. Loosidhe galtinori sirchonsa woyyeessinoonni saada ceatto hayyonna dancha rosichono afidhanni daggino. Konni garinni qoqqowinkera xaa yannara adote laalchimma luphiimu garinni lexxitino.
Loosidhe galtinori Adote laalcho woxu widira soorratenni eonsa lossidhanno gede dikkote amanyoote diriirsinanni hee’noommo. Mite mittenti maate Lukkuwu latishshi handaarirano illacha tugganno gede assinoonni. Gobboomu deerrinnino kuni ajandi maatete jireenya yaannohunni dayno garinni kaajjinshe loonsanni hee’noommo. Qoqqowu saadate sircho woyyeessatenni ikko lukkuwu ceanonni lawishsha ikkannore gumulinota keennoonni. Federaaletenni daggino gaaamono la’e buuxxino hajooti. Gattino loossa heedhurono. Malawu, Qulxu’mete Haarrete da’muulchi latishshi ruukkadu baychira loosama dandaannoreeti. Dagankeno handaarunni horaameeyye ikkitanni daggino. Haammatu qansootirano saadate ceatto handaarinni loosu kaayyo kalaqa dandiinoonni.
Bunu latishshano wo’ma paakeeje horoonsi’ne laashshinanni hee’noommo. Loosu kaayyo kalanqanni handaaraatino. Hakkiinnino sae 30 kume toone ikkannoha diru giddo gobbaydi dikkora sonkeemmo. Konninni, gobbate miinjira qeechanke fullanni hee’noommo. Xaa yanara bunu laalchimma la’nummoro 1 hektaarenni 10 kuntaala laalcho afi’nanni. Wo’ma paakeeje horoonsi’nanniwa kayinni 21 kuntaala bunu laalchono afi’nannita buunxoommo. Gibrinnu handaarinni laalchona laalchimma lossi’ratenni, dikko ga’labbisatenni hattono laalcho dikkote shiqishatenni qoqqowu gobboomu miinjira agarrannisi qeecha fulanni afamanno.
Bakkalcho:- Dagoomitte handaarranni daggino soorrona?
Kalaa Desta:- Dagoomitte handaarrannino rosunna fayyimmate uurrinshuwa halashshate loossa loonsoonni. Fayyimmate owaantenni woyyaawa huwanyoote kalaqatenni hanafe mitte mittenti maate uminsa fayyimma agadhitanno garinni loonsoonni. Baalante olluubbara fayyimmate keellubba no. Albaanni 138 fayyimmate mereershubba no. Qoqqowo ikkinummo kawa 15 fayyimmate mereershubba lende ijaarranni hee’noommo. Kuri mereerinni 8 ijaarshu goofino. Gattinori lamala fayyimmate mereershubba ijaarsha harinsanni hee’noonni. 3 haaruudde Hospitaallano lendoommo. Mitte kayinni albaanni noota deerrase woyyeessine hasiissanno owaante uytanno gede assinoommo. Xaa yannara fayyimmate owaante iillono woyyaabbino yine hendeemmo.
Xaggate shiqqo anje tirateno qoqqowu diru dirunkunni 30 miliyoone birra xaggate hidhora gaammanni. Tayxe diriha lendeenna 110 miliyoone birra xagga hidhate fulo assinoommo.
Rosu owaante iillo nooha ikkirono isilanchimmate ragaanni xe’ne no. Qoqqowoho rosu isilanchimma xe’nera korkaata ikkitino hajubbano bandoommo. Konnira, duuchunku qooxeessira balaxote rosi minna heedhanno gede assinoommo. Woloottano rosu handaarinni wonsha hasiissannore taashshinanni isilanchimma buuxisiisate looso loonseemmoha ikkanno.
Bakkalcho:- Qoqqowoho noo keerinna ga’labbo Investimentetenna daa’’attote handaari lophora noosi qeecha hiittoonni xawisa dandiinanni?
Kalaa Desta:- Industirenna daa’’atto (Turizime) hala’litanno gede hasiisiro keeru garunni agarama noosi. Keeru nookkiwa daa’’ataano dimartanno. Daa’’attote iillo baseno halashshinanni hee’noommo. Konnirano keerunna ga’labbo agarantanno gede illacha tunge loonseemmo.
Investimenteno hala’litanno gede hasi’neemmo. Investimente hala’litanno gede keeru hee’ra noosi. Handaarunni bobbahate dagganno dureeyye keeru noota addaxxitanno gede ga’labbo agarsiisate loosinke tiro noo garinni loosamanni no. Xaphoomunni, keerunna ga’labbo duuchunku dagoomira hasiissannote. Xaa geeshsha loonsoommo loosinnino qoqqowoho ga’labbote qarri dino.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite oottonke hala’ladu xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Desta:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Ella 20, 2016 M.D
