Sidaamu dagara halaalu heedhanno heeshsho baalate heelliichote woy umihonna massagantanno hornyaati yaa dandiinanni. Halaale agadhannohunna halaale coyi`ranno manchi Sidaamu daga giddo jawa darga uyinannihonna egennaamoho yineno adhinanni. Sidaamu daga kapho dicoyidhanno, halaale diwirtanno woy halaale disa`anno. Korkaatuno halaalu Maganoho yite ammantanno daafiraati. Xaartanno woyteno halaaleho yaa jawa xaarooti. Ninkeno qixxaawonke kifilenni Sidaamu daga halaalu daafira noosehu kaajjadu laooshshi ma lawanno yaannoha la“ate banxoommo. Konne amanyoote la“inohunni borreessaanchu Tafarri Ledamohu qixxeessino borro konni loosira horoonsi`noommo.
Halaale maamaashshunnino togo yinanni “mitu ayiddi halaale gudanno, mito ayidde kayinni halaalu gudanno” yinanni. Tini yaatto halaale sa`niro woy halaale wirriro halaalu magano ikkinohura reenanni woy halaalu lowo gawajjo iillishanno/gudanno gede xawissanno. Mitu halaale wonshanno/ agadhanno halaalunni galanno yitanno sokka amadinoha ikkanna; mito halaalu gudanno yaannohu kayinni; halaale wonsha hooginoha, halaale agadhinokkiha halaalu amadannosi woy isi aana faradannosi woy gudannosi yitanno sokka amadino. Baxi coyeno ikkeenna cincine halaale agadha woy halaale guda hasiissanno. Wolu garinnino “hooncu haqqinna halaalu difugudanno” yinanni. kuni lamunku rahe diba“anno woy keeshshe dita“anno yaatenni maxaafisi aana worino.
Wolu garinni halaalu keeshshirono mitto barra fulanno yitanno sokka amaddinote. “Halaale gudeemma yite diishsho koshunni fulte huxxaho ofoltino” yinanni. manchi beetti gobbaanni wolootu addi addi lubbuwa nafa halaale wonshate/agadhate hixamanyitanno yitanno sokka amadino. Woleno Sidaamu daga mamarono ikkiro lowo dirono keeshshiro ha`riwa ha`re fulannota xawisate “halaalu yaranno ikkinnina direyaanno” yitanno. Mitto barra du`me/mise leellanno ikkinnina diba“anno. Qoleno halaale mannu ooso agurranna lubbo noori baalu agadhanno woy gudanno gede xawissanno yaattooti. Halaale waajjanno woy agadhanno manchi Magano waajjanno woy Magano agadhanno yine maxaafu aana xawinsoonni.
Halaalu Sidaamu budi giddo qaranna bayi`ra hornya ikkasi xawissannota duucha taje shiqisha dandiinanni. Sidaamu geerri halaalu mayimma xawisate togo yaanno halaalu bayiiraho, halaalu maganunniho, halaalu go`riro woy soorriniro hattono halaale wirriro maganu hanqanno yee halaaleho lowo darga aanno. Konne halaalu bayirreenyira kaima ikkinore Sidaamu annuwi qaalunni/afuunni/ amadde keeshshiishshinota halaalu mayimma dhagge togo yite xawissanno:-
Bi`re birqiiqa Kaaliiqi/Maganu kalqete woy baattote manna kalaqi waro isino baattote aana manchi beetti ledo hee`ranni “togo assitooti, togo assi, togo ikkitooti, kuni danchaho, kuni bushaho yaanni manchi beetto massaganninna gashshanni heedhanno heeshshora hadhanno doogo kulanni baattote aana manchi beetti ledo hee`rino” yinanni. Hakkunni gedensaanni manchi beetti bunshe loosanna, bunshesi batidhanni hadheenna Kaaliiqi/ Maganu “ha`reemmo” yee kaino yinanni. Manchi beetti kaaliiqa “hiikka ha’ratto?” yee x`mino. Kaaliiqi “gordo” yee dawarino, manchi beettino kaaliiqa “halaalu widoonni xaando/halaalunni galle” yee gordo hige ha`reenna halaalu manchi beetto massage maganu ledo xaadisanni baattote aana manchi beetti ledo seeda diro hee`rino” yinanni. Hakkunni gedensaanni xaano manchi beetti bunshesi batidhanni hadheenna halaalu hanqe “hareemmo” yiino yinanni. Tenne yaattosira manchi beetti halaale “hiikka haratto?” yee xa`mino. Halaaluno “gordo, Kaaliiqiwa” yee dawarinota maxaafu huwachishanno.
Manchi beetti halaale, ninke ayeera agurte haratto? Maganu ledo ayi xaadisannonke? ayi agarannonke? yee xa`mino yinanni. Tennera halaalu dawaranni, “Annuwunni galle! Annuwu widoonni xaando yee ha`reenna annuwu halaale agadhe gashshanni maganu ledo xaadisanni hee`rino yinanni. Konni kaiminni; Sidaamu budi giddo halaale qaranna bayira hornya asse halaale roorsenna ayirrise galino yinanni. Sidaamu afii giddo halaalu daafira maammaankanni maammaashshuwa amaddino sokka Sidaamu halaale kaajjishe, ayirrisenna bayirse la“annota ikkasi leellishshanno.
Lawishshaho, “hayyonna halaale difokkifantanni”. Halaalu dayiro woy fuliro yekkeerammikkinni adha hasiissanno yitanno sokka amadino.
“Halaalunni uwe qoonchu kincho hiiqqanno” maammaashshu kuni halaalu wolqa afirinoha ikkino gede woy kaajjadoho yitanno sokka amadino. Qoleno halaale amadiro shiimuno jawaata ikkinokkihuno qeelanno yaate. Halaale amada hoogiro jawaatuno qeelamanno ikkinnina diqeelanno. Sidaamunnihu kipho tirate budisino hattonni halaale bayirse, halaalunni massagamannoho. Sidaamu budi songo amanyooti garinnino ikko barru baali heeshsho giddo mittu manchi halaale dassate, halaale soorrate, diwatenna golate wo`naalannoha ikkiro hakko manchi dagoomu giddo sirnya xe“inoho, shotaho, shollaataamoho yineenna dagoomu mereero ayirrinye diafi`ranno. Heeshshosirano diseyaannosi woy diqinaannosi yine hendanni. Sidaamu budinni halaalu horontanni maaxame gatannokkita woy mitto barra reqecci yee mannu alba xawo fulannota xawisate manninke togo yee maammaahanno:-
Borreessaanchu Tafarri ledamohu “Afuu Fonoo” yaanno maxaafisinni yiino garinni; “halaalunna bixee mannu alba facantanno” tini yaatto meentu waasa balaxe holge qishe holge qixxeessino bixee boosaallira abbeeti raisannohu; mancho wona hattenne bixee holge mannu nookkiwa qixxeessitanno woyite garunni garunni qixxeessitukkinni afimalsite abbitinoha ikkiro, boosaallira abbite raisate mannu alba faccanno woyte afimalsasenna garunni qixxeessase anfannihu hakkooti. Kunni maammaashshi giddo halaaluno hattonni Sidaamu budu songoranna dagoomu mereero xawo fulanno; maaxame, diwame, golame, soorrame digatanno yitanno sokka noosi. Halaalunna kapho dagoomu alba shiqanno woyte shiqosi garinninna coommillisinni mulla bande afa dandiinanni. Togo yineemmo woyte Sidaamu budinni dagoomu halaale addi addirichinni misilse, akeekise, riqiwe, xawisanno.
Lawishshaho halaalu malawu gede coommadoho” yaanno. Qoleno malawo halaalu bido woy halaalu misilsha asse horoonsi`ranno. Wolu garinnino kaajjado kipho tirate yannarano malawunni araarsanno. Konne assinannihuno kipho qaraarsitino xaadooshshe halaalu woy araarunna malawu coommisho, araaru halaalunniha ikko, xaadooshshi`ne hegerera malawimma coomme hee`ro yaate gedeeti. Sidaamu daga halaalu xawisaancho, halaalu bido, misilsha assite akeekisatenni coyidhanno. Togo yineemmo woyte mittu manchi halaale coyi`ranni hee`reenna mereeroho wolu taxxi asse hakkonne mancho irkise lede coyi`rara hasi`riro, “afookki malawunnina” yee fajjishiishi`re coyi`rannota maxaafu leellishanno.
Sidaamu daga Maganu kalaqinorichi giddonni malaawu baasa/ roore coommannoho” yite heddanno. Qoleno malawo loossanno diishsho bushurichi aana ofoltannokki daafira malawu “coichaho xure diafi`rinoho yaate. Tenne yaatto garinni baalurira aleenni malawu gede coommadoho. Baalurira aleennino coichaho, xure diafirinoho yitanno sokka amaddinota borreessaanchu Tafarri maxaafisi aana worino.
Sidaamu daga giddo dagoomu halaale agadhate, wonshate, guutisate, hixamanyate, halaalu Maganunniho, halaalu goriro Maganu hanqanno halaale bayirse Magano roorse ayirrisannohu halaalu bayiira afi`no hornya ikkino daafiraati. Konnira ninkeno Sidaamu annuwinna yaatto garinni; halaalu bayi`raho! Halaalu Maganoho! Maganu halaali soorramannokkiha ikkinohura ajuno akkaluno halaalunni lopha, halaalunni hee`ra hasiissanno. Halaale digarranni, disa`nanni. Halaalunni hee`niro halaalu gashshanno; halaalu woranno. Sidaamu daga tenne kaajjishate “halaalunni intiro hanshaqqichu maali dishaanno” yitanno. Hattono halaale sa“a hoongiro, halaalunni assiniro, halaaleho sumuu yiniro shiimurichi atootanno yitanno sokka amaddinote.
Xaphooma Sidaamu daga halaale baalunkurinni aleenni seekkite agadhitanno. Togo yinanni woyte halaale diwirtanno; halaale disa`anno. Sidaamu daga aana wo`ma woyte kullanniti mitte yaatto “Sidaamu reeshsha diwe diaffini yaanno” yinanni. Konne assannohu qole halaale agarate woy halaale hasateeti.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Onkoleessa 29, 2016 M.D
