Bayriidi Itophiyu haaroo’mate kofatto
Benishaangul Gumuzete qoqqowi babbaxxitino kalaqamunna budillaancho iilluwanni baraa’rinoho. Ikkollana, daa’’attote (turistete) iilluwa tuqu xaadinni egensiisate pirogiraame loonsannikkihura daa’’ataano daa’’attara didandiitino.
Qoqqowu Mootimmate Komunikeeshiine Biiro fushshitino mashalaqqe leellishshanno garinni bayiriidi haaroo’mate kofatto ijaarama hanaffuhu gedensaanni gobbate giddo daa’’ataamo kofatto la’’ate dagganno woyte wolootta daa’’attote (turizimete) iilluwa la’anno kaayyo kalanqanni hee’noonni.
Guba woradira ijaaramanni afamannohu bayiriidi Itophiyu caabbichu wolqa burqinsanni kofatto Asoosu quchuminni 220km xeertidhe afantanno. Kofatto safote kincho tungi yannanni hanafe qoqqowunniti daa’’attote millimmo lophitanno gede assitanni no. Baxxinohunni, gobbate giddo daa’’ataano luphiimu deerrinni goshooshshanni afantannonna qoqqowoho wosinna haadhanno uurrinshuwa hala`litanno gede kaa’litanno.
Kofatto babbaxxitino gobboomu festivaalenna addi addi konforaansuwa qoqqowu giddo hadhanno gede assatenni luphiima daa’’attote horo baraassanni afantanno iillo ikkitanna; baxxinohunnino ijaarre gundanni woyte qoqqowo luphiima daa’’attote iillo assitanno. Amandoonni dirinni hawado kofattote waa wonshate harinsho jeeffannota agarrannihu bayiriidi haaroo`mate kofatto qiqqowo daa’’ataanote millimmonni, daddalunni, latishshunni roore kakkayisannoha ikkanno yine agarranni. Qoqqowunnino sae gobbatenna olluu gobbuwarano caabbicho hiratenni gobbate gobbayidi soorro buichonna gobbate giddonna gobbayidi gobba turistooti bue ikkannota ammannanni.
Beela-Shaangulu kaasamino kincho;
Asoosu zoonera Sherqolle woradira Gize- Axariyu olliira afamanno dhaggete dona ikkanna kuni kaasamino kinchi hundinni hanafe Benishaangulete massagaano madaarranni bayicho ikke owaatanni keeshshinoho.
Konni ledotenni kaasamino kinchi gobbate aana hendoonnikki gawajjo iillitanno woyte ubbanno hedeweelcho noota Afuunni kullanni mashalaqquwa leellishshanno.
Sheeh Hojele Alhaseni shilootu hara
Sheeh Hojele Alhaseni shilootu hari hijiru kiironni 1315 woy 1886 M.D ijaarroonniho. Shilootu hari ijaaraminohu gobbate giddonna gobbayidi gobbuwanni daggino qansootinni ikkinotano kullanni. Yannate shilootu hari loosaminohu qooxeessa xawisanno garinni ikkanna ijaaraho wo’munni wo’ma ha’nura waacubba loosu aana hossino. Sheeh Hojele Alihasen shilootu harira yannate dagate koffeenyanna xaphooma yooaanchimmate looso gumulannonkanni.
Shengu Fooncho
Shengay fooncho la’’ate hasidhiniro Asoosa massitanno qara kolishsho doogonni 3km xeertinyi aana afamanno. Kolishsho doogonni wororritte lekkatenni hadhinihu gedensaanni dubbu giddo macciishshantannoti foonchu huuro daa’’ataanote surre giddo gattara dandiitanno maalalle kalaqqanno. Way wororricho kubbanno woyte la’’ano daa’’ataanote hagiirre kalaqqanno.
Dejjaach Muhammed Baanjawu mootimmate mine
Kuni mootimmate mini qoqqowu quchumi Asoosunni 239km xeertinye Metekkeli zoonera Guba woradira Maankushi quchumira 2km xeertinyira afamanno. Dejjazimaachi Mehammed Baanjawu qooxeessu gashshaancho ikkino sanera 1936M.D mootimmate mine ijaarse babbaxxitino gashshootu loossara horonsirinonkanni. Mootimmate mini ijaarshu hayyonna qooxeessunniha yannate qajeellete deerra gotti asse leellishanno donaati.
Sahi Daalecha Fooncho
Kuni Foonchi Kemaashi zoonera Mizhiga, Lojingafoyi woradinni 34km xeertinyi Sahi Daalecha olliira afamannoho. Foonchu 60- 80 meetire hendanni gottimmanni wororritte hige dirrannoho. Foonchu wororritte dirranno woyte daa’’ataano dhagge assidhanno.
Ya’’a-Mesera dhaggete Masjiida
Kuni Mmasjiidi ijaaraminohu 1942M.D Nayjeriyu qansichimma noosi Sheeh Alfeki Ahimed Umeririnniiti. Masjiidu magansi`nanni base calla ikkikkinni dandaama, baxille, keerenna latishsha rosiinsanni mereershaati. Diru dirunni Musliimootu amma`no harunsaanonni ayirrinsannihu Arafu ayyaani tenne dhaggete basera addinna iibbino garinni ayirrinsanni. 25 kume ale ikkitanno amma’naano baalante gobbate kifillanninna olluu gobbuwanni dagge daa’’attanno base ikkasi dhagge leellishanno.
Gule Labbaahunna Meyaa Ilaalla
Kurmuki quchumira soojjaatu ragaanni 23km xeertinyi aana afamannohu Gule labbaahunna meyaa Illaalla qoqqowu kalaqamu biinfilleeti. Gule labbaahunna meyaa ilaalla, Hor’’azaabi xashshi kalaqamu biinfille uyitinnonsa qoqqowu daa’’attote iilluwanni qara qaraho, Ilaalla luphiima shiilote kuuso noonsarenna Balguda lede haammata dubbu saadano afantannoho.
Ejaashi Goda
Ejaashi Godi Ilaali Buleni quchuminni ka’e Wenbera worada harissannota qara doogo amande Doobbe olliinni 22km hodhinihu gedensaanni afamanno maala`lisanno daa’’attote iillo jirooti. Ejaashi Ilaali giddosi Godda hanqafe amadinohonna gaangaawisira xawo base noosi kalaqamu daa’’attote iillooti.
Beelbimbish kinchu aani borro / Arkiyolojete base/
Beelbembishi daa’’attote iillo base Menge woradira Menge quchuminni 3km xeertinyi aana afantannoha ikkanna; Asoosunni ka`e Gilgel Beles Menge quchuma tayisse hadhanno jawiidi doogo, Aboora qooxeessa iillitinanni woyte 600 meetire xeertinyi aana guraa widoonni afamanno. Konni daafira tenne iillo shotu garinni kaameela horonsi`nikkinni daa’’ata dandiinanni. ‘Beel’ yaa kincho ikkanna; ‘bimbish’ yaa qole duumo yaate. Ikkinohurano Beelbimbishi godowa duumo ikkino kincho yaate. Hundi yannara kinchu aana borreessantino /Rock Painting/ borro noosi.
Bijemiiz Gobboomu paarke
Bijemiizi paarke Benishaangul Gumuzete qoqqowira Metekkeli zoone Dangurunna Guba woradda xaaddannowa afantannoha ikkanna; Amaaru qoqqowira Alixaashi Gobboomu paarke, Sudaanete widoonni Dinderi Gobboomu paarke xaaddannowaati. Paarkete hala`linyi 181 kume 628 hekitaare hala`linyi noosehanna paarkete giddo afantanno Ilaallanna xashshuwa mereero Zihonete, Belaya Ilaallanna woloottano afantanno. Paarkete giddo afantanno dubbu saada jiro mereerinni Doobbiichu, Gaarraancho, Golju, malawo leellishshanno ceicho /hony indicator/ na wolootta ceanna dubbu saada sirchuwa afantanno.
Maao Koomo- Gobboomu paarke widira lophitanni nooti
Paarke Maaonna Koomo addi woradira afantannoha ikkanna; qoqqowu qaru quchumi Asoosunni 130km xeertinyi aana afantanno. Qoqqowunna Federaalete mootimma halammenni xiinxallo assineenna Gobboomu paarke ikkate deerrira noote. Ledote xiinxallo gumullanni hee`noonnihunna kalaqamu biinfille uddirinohu Eshimolo Ilaali, Nigu Iibballicho labbinorenna qooxeessu dagoomi bude leellisha dandiinanni iillooti. Paarkete giddo Doobbiichu, Boowilcho, Gaaraanchonna wolootta dubbu saadanna ce’’a afantanno.
Yaaso agarooshshe assinanni dubbu saada bayicho
Yaaso dubbu saadara agarooshshe assinanni bayichi qoqqowoho Kaamaashi zoone Beyaaso woradira afamannoha ikkanna; Asoosu quchuminni 308km xeertinyi aana afamanno. Qoqqowunna Federaalete mootimma halammenni xiinxallo harinse agarooshshe assinanni dubbu saada bayichi deerri aana noohanna ledote xiinxallo gumullanni hee’noonni kalaqamunna qooxeessu dagoomi bude leellisha dandiinanni iillooti. Konni agarooshshe assinanni bayichi giddo Doobbiichu, Kewelchu, Rooe, Goljunna wolootta dubbu saadanna ce’’a afantanno.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Onkoleessa 22, 2016 M.D
