Mundeete xiiwo xisso qarri rosamino qarra ikkanna mundeenke wolqa mundeete boombe aana heewinsanni woyte lowo geeshsha luphiima ikkitanno yannara kalaqantanno xissooti; kunino wodanu xisso dani fayyimmate qarra iillishanno.
Mundeete xisso wodaninke kiifanno mundeete bikkinna mundeetenni “arter” giddoonni sa”anno woyte dandee uurrate wolqanni murantanno. Baca mundee wodaninke kiifi bikkinni arterenke ruukkitanno, hakkiinnino mendeenke bikki lexxanno yaate. Malaatu hee’risekkinni dirrate mundeenke xiiwo bikki luphiima ikkara dandaanno; kunino mundeenke boombuwa gawajjanno.
Harunsinoonnikketi mundeete xiiwo ayirranno fayyimmate qarrira reqeccaawate kaayyonke ledanno; konnirano wodanu daafurinna mundeete ge`ne kullannireeti. Mundeete xiiwo baca dirrara albaanni noo xisso ikkitanna; hittenne diru dume giddo noo mannoota gawajjitanno. Luphiima mundeete xiiwo shotu garinni anfannita ikkitanna xisso noonketa anfummoro xagisaano amaa`latenni buuxi’ra dandiineemmo.
* Mundeete xiiwo xisso kaimubba
Lamu daniti mundeete xiiwo xissuwa no:-
1.Umi mundeete xiiwo
Batinyinke jajjabbu manni mundeete xiiwo kaimu korkaatta dianfoonni. Konni danita mundeete xiiwo umi deerra yinanni; kalaqantannohuno suutu suutunni seeda dirra gedensaanniiti.
2.Layinki mundeete xiiwo
Mitu mitu manni luphiima mundeete xiiwo konni woroonni xawinsoonni korkaattanni xaaddannonsa. Kunni danita mundeete xiiwo layinki deerra mundeete xiiwo yinanni; hedeweelcho kalaqantannota ikkitanna; umi deerri mundeete xiiwo daninni roore luphiima mundeete xiiwo xisso iillishshanno.
* Babbaxxitino akatubbanna xagga layinki deerri mundeete xiiwora reqeccishshannonke insano:-
* Mulu Qarri
* Adirenaali muje darsha
* Tayiroodete qarri
* Manaadda mundeete boombe qarri
* Mite mite xagga
* Seerunni hoolloonni xagga /kokeyin, Amfitamiin/
* Alkoolete araddimma
* Goxanote qarri
* Mundeete xiiwo malaatta
Batinye yanna mundeete xiiwo xisso gawajjamaano manni mundeensa xiiwo bikki masisanno garinni lexxanno geeshsha hiikku malaatino dileellannonsa. Boode manni umi xissote deerri aana ayirritanno umu damuume, sarraaqamino hasaawinna wolu barrinni baxxino garinni sanote mundaa xaaddannonsa. Kuri malaatta mundeete xiiwo bikkinsa heeshshonsara huluullisannoha ikka geeshsha leella hooggara/xaadda hooggara dandiitanno.
Maa assa hasiissannoyya?
-Mundeete xiiwo bikka aye woyteno buuxi’ra hasiissanno.
18 dirinkenni hanafe lamu diri giddo mitteenge buuxi`neemmo gede amaallanni. Mundee`ne xiiwo bikkidhinanni woyte lamentanni anga bikki’ra noo`ne.
-Mundeete xiiwo woy wodanu qarri noo`neha ikkiro higgine higgine bikkira hasiissanno`ne. boode yanna keeshsho gedensaanni fayyimmate buuxo assidhinannikkiha ikkiro farmaasetenna babbaxxitino dargubbara afantanno mundeete xiiwo bikkinanni uduunnichinni bikkidhinanni gede amaallanni.
* Mundeete xiiwo gargadhinanni doogga
※ Keeraa`mino bisu kee`mille
Bikkunni saino kee`milli 2-6 eronni mundeetenni amadamate kaayyonke ledanno
※ Mannimmate guunte millimillo loosa
Bisu guunte millimillo assanno manni 20-50% amadamate kaayyonsa ajjanno.
※ Maxine agura woy ajisha
Mundeete xiiwo noonsa mannooti maxine horonsira uurrisanno woyte mundeensa xiiwo bikki ajanno. Maxine horonsira agura mundeenke bikka lexxitannokki gede assitanno.
※ Alkoolete agattuwa aga hooga/ajisha
Baca alkoole aga mundeenke xiiwo lexxitanno gede assitanno. Mundeenke xiiwo ajishate adhineemmota alkoolete bikka ajisha hasiissanno.
※ Yaaddo Ajisha
Yaaddo mundeenke xiiwo bikki lexxanno gede assitanno. Yannate gedensaanni mundeete xiiwo xissora kaimu korkaata ikkitanno.
* Wolootta sagalete amadubba mundeete xiiwo xisso gargadhate kaa`litannonke kuri mereerinnino:-
※ Potaasiyeme
Potaasiyeemetenni jiroo`mitino sagalla mundeete xiiwo xissonni amadamatenni agartannonke. Potaasiyeme babbaxxitino ataakiltubbanna laalote gummanni, saadate laalchinna qulxu`metenni afi`nanni.
※ Kaalsiyeme
Manaado kaalsiyemete bikka horosidhanno dagoomu kifilla mundeete xiiwonni amadamate kaayyonsa lexxitanno. Kaalsiyeme adotewiinni, ge“intotewinninna burbuxxuwiinni afi`neemmo.
※ Maginiizhiyeme
Magniizhiyemete bikkinsa manaado ikkitino sagalla saga`la mundeete xiiwo bikkanke leddanno. Fayyimmate ogeeyye amaaltanno garinni ledote maginiizhiyeme mundeete xiiwo gargadhate/ajishate adha diamaallanni korkaatuno uurrinshu sagallanni afi`neemmoti ikkado ikkitinohura.
※ Qulxu`mete zayite
Omeega 3 faatti asiide afi`neemmohu qulxu`metewiinni ikkanna mundeete xiiwo gargadhate kaa`litannonke.
※ Waajju tumi
Mundeete xiiwo bikkanna kollestiroole biddi assatenni luphiima qeecha fulanno. Kaanserete dhibbano gargaranno.
Bue:- Itiyoxeena
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Onkoleessa 15, 2016 M.D
