Gobbaydi xaadooshshi ragaanni Itophiyunnita gobboomitte horo agarsiisatenna gobbaydinni iillitara dandiitanno xiiwonna bidhatto gargarate loosi kaajja hasiissanno. Hattono afi’noonni dago kaayyote gede horonsi’ratenni; xiinxallotenni irkisaminoha gobbaydi xaadooshshe kaajjishate yineenna Itophiyu Gobbaydi Hajo Inistituute tantanne loonsanni hee’noonni.
Uurrinsha qarunni Itophiyunnita gobbaydi xaadooshshi handaarra egennotenni massaganna deerransa agartino xiinxallote loossa harisate. Qoleno, amaalammete bare qixxeessatenna poolise fushshitanno bissara amaalate hedubba shiqishate.
Hattono, amaalanna gobbaydi hajubba owaantera dipilomaate, ogeeyyenna hajo la’annonsa bissara qajeelsha qixxeessate. Konninni ledo amadisiisame, gobboomitte mixo (poolise) xawishshanna goboomitte xadooshshinni ledo amadisiisaminohunni kalaqantara dandiitanno ikkitubba xiinxallo kaima assatenni tittiratenni leellishate loossano uurrinshate sokkooti.
Konnira lawishsha ikkannohu, Ruusiyunna Ukireenete mereero kalaqqamino ola ikkanna; lamente gobbuwara kalaqantu gaance kaiminni Itophiyu aana miinjunna poletiku hattono wolootta handaarranni iillitara dandiitanno xiiwonna labbanno gawajjo himanatenni tittira dandiinoonniha ikkanna; wolu garinni qachu gobbuwara harinsoonni doorshubbano hattonni Itophiyu aana kalaqqara dandiitanno xiiwo tittirotenni la’’ate dandiinoonni hajubbaati.
Uurrinsha xaa yannara haaru garinni tantanneenna uynoonnise sokko fultanni afantanno. Uurrinshannihu qaru dayrekiterichi Dessaaleny Ambaw (PhD) tenne lamala Gaazeexineke wosincho ikkanna; xaa yannara Itophiyu gobbaydi gobbuwanni ledo noosenna hee’rannose xaadooshshe kaajjishatenni gobboomitte horo agarsiisate hattono gobbate giddo yanna yannantenni ka’ara dandiitanno gaancubba sufino garinni tiratenni gobboomitte mittimma kaajjishate loossa lainohunni xawishsha aanni qixxaawote kifilenke ledo keeshsho assino. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Inistituutete tantanonna uynoonnise sokko fultanni noo gara hiittoonni xawisatto?
Dessaaleny (PhD):- Uurrinshanke Gobbaydi hajo ledo xaaddanno loossa gumulate xiinxallote handaarinni onte tantano noose. Insano, Afriku hajubba, Mereerimu Soojjaati hajubba, Iisiyu, Paasifiiketenna Oshiiniyu hajubba; Ameerikunna Awuropu hajubba hattono duuchu ragi mootimmatenna hallanyootu uurrinshuwa hajubbaati. Afriku hajubba tantano Afriku daafira xiinxallitannoha ikkanna; qaru loosino Soojjaati Afriki hajubba aana illachishinoho. Baxxinohunni, keerunna hobbaatu ledo hattono cancishaanchimma gargaratenna qooxeessu xaadooshshi ledo amadisiisantinote.
Laynkihu,Mereerimu Soojjaati hajubbaati. Anfinte gede Mereerimi Soojjaati qooxeessi yanna yannantenni kalaqamanno poletiku iibbabbo leeltannowaati. Hattono ikkeenna, Mereerimi Soojjaati gobbuwa mereerinni mitte Israeelete ledo ‘’The Abraham Accords Declaration’’ ‘’Abrahaam Sumimme’’ yaannohunni afantino taqqanni sumimme malaatinsoommo. Tenne sumimme malaati lophe Afrikunna Mereerimi Soojjaati deerrira iillinoho.
Sayikkihu, Iisiyu, Paasifiiketenna Oshiiniyu hajubba la’’annoho. Konninni, baxxinohunni Chaynu xiinxallote qara gaamonni ledo sumimme malaatinsoommo. Kunino, Itophiyu Chaynunna Hindete ledo noose xaadooshshe roorenkanni lossitanno gara lainohunniiti. Xaa yannara Chaynu ledo noonke xaadooshshi danchanna kaajjado ikkanna; Hindete ledo noonke xaadooshshe lossi’rate ragaanni gatannori no. Wodiidi Kooriyinna Awustiraaliyu ledo noonke xaadooshshe lossi’rate tantanono noonke. Xaphoomunni, Itophiyu Iisiyu gobbuwa ledo noose xaadooshshe hiittoonni lossi’ra noose yaannohunni kaajjado tantano noonke.
Shoolkihu, Ameerikunna Awuropu hajubba ikkanna; kunino, Itophiyu baxxinohunni Soojjaati Awuropi gobbuwanni ledo hee’rannose xaadooshshe la’’annoho. Ontikki tantano kayinni, duuchu gari mootimmatenna hallanya uurrinshuwa hajubbaati. Kunino, Awuropu mittimma, Afriku mittimma hattono ‘’IGAD’’na labbanno mittummuwa Itophiyu ledo noonsa xaadooshshi maa lawannoro xiinxallitanno tantanooti.
Konni ragaanni, assineemmo xiinxallubbanni mittu Halantino mootimmuwa Ga’labbote Amaale mine Itophiyu barcimu hee’rannose gede assinummoro woyyannohonna Itophiyu BRICS (Biraazile, Ruusiyu, Hinde, Chayinunna Wodiidi Afriki gobba) mittimma miila ikkate maa assa hasiissanno yaannoha la’’annoho. Kuri tantanubba baala xiinxallote handaari loossaati.
Bakkalcho:- Uurrinsha wolootta gobbuwanni adhitino rosichi no?
Dessaaleny (PhD):- Wolootta gobbuwa ledo halamme hasi’rate loossa loonseemmo. Lawishshaho, Chaynaho ninke uurrinsha gedeeti noose; uurrinshansa Awuropu kiiro 1949 tantannoonnite. Uurrinsha gobbaydi hajubba lainohunni Chaynu mootimma amaaltannote. Ninkeno hasi’neemmohu togoo uurrinshaati.
Tenne uurrinsha ledo gutu sumimme malaatinsoommo. Uurrinsha loossinota xiinxallubbate loossa hattono xiinxallote kaiminni attammoonni tajubba sokkannonke. Neezerlaandete afantanno labbanno uurrinshanni ledono sumimme malaatinsoommo. Uurrinshuwa addi addi yannara qajeelshano uytinonke. Israeelete gobba ledono hattonni malaatinsoommo. Babbaxxitino gobbuwanni ledo gutunni loosate sumimme malaatinsoommohu Gobbaydi hajo fajjitinonke garinniiti.
Bakkalcho:- Gobbate giddonna qachu gobbuwara loossinanni loosi illachi maati?
Dessaaleny (PhD):- Uurrinshankehu jawiidi loosi qachu gobbuwa ledo noonke xaadooshshe woyyaawino garinni kaajjishate. Anfinte gede Soojjaati Afriki qooxeessi qarru nooho. Konni kaiminni, qachinke gobbuwa ledo noonke xaadooshshe hiitto assine kaajjinsho yitanno millimillo hananfoommo. Millimillonkeno qachu gobbuwanni ledo shiqqannori gobbanke Yuniversituwa ledo loosatenni soorro abbateeti.
Lawishshaho, Somaalete qoqqowira afantanno Jigjigu Yuniversite ledo loosate dandiisiissannonke sumimme malaatinsoommo. Konne assinoommohu illachu, Somaalete qoqqowi ledo qasiisotenni xaaddannori Somaalete Afoo coyidhanno daga ledo gutunni loosate sumimme malaatinse loosa hananfoommo.
Jigjigaho illachinshe loonseemmohu cancishaanchimma gargara lainohunni ikkanna; hajote aana mala kalaqa dandiineemmo yaannohunni xiinxallote hasaawanna konfiraanseno harinseemmo. Jigjigu Yuniversite Somaalete Afoo dandiitanno rosiisaano ledo qooxeessaho cancishaanchimma gargara lainohunni gutunni loosa hananfoommo. Loosinkeno Somaaletenna Somaale Laandi ledo noonke xaadooshshe kaajjishate ledo amadisiisaminoho.
Gondarete Yuniversite ledo ikkatenni Sudaanete ledo dannunni xaandeemmo qooxeessuwara ka’anno gaancubba tirate dandiinanni garinni sumimme malaatinse hasaawaano assinoommo. Semera Yuniversite ledono hattonni daa’’attotenna dipilomaasete hajo lainohunni halamme loonseemmo. Xaa geeshsha dikaajjinshoommo ikkinnina Asoosunna Bule Hora Yuniversite ledo duuchu handaarinni loosate mixo noonke.
Arba Mincete Yuniversite ledono baxxinohunni, Itiyo- Paan Afrikaanizime lede Afrikaho loosa hasiissannonke loossa lainohunni hasaamboommo. Miizaan Teepinna Bonga Yuniversitubba ledono albillicho qooxeessu hajubba aana gutunni loosate sumimme malaatinseemmoha ikkanno.
Bakkalcho:- Ambaasaadderootu martino gobbuwara gobbanke daafira garunni xawisa dandiitanno gede Afoo garunni qajeelte hadhanno gede assate uurrinsha hiittoonni loossanni afantanno? Tini yawo ayete?
Dessaaleny (PhD):- Muli yanna giddo dipilomaatootanna irko assitannonsare babbaxxitino gobbuwara sommanniha ikkanno. Dipilomaatootu somantino gobbuwara ha’ransara albaanni uurrinshanke babbaxxitino Afuubba ogimma qajeelsha uytanni afantanno. Ingilizete Afoo lede Faransayete, Ispaaniishe, Arawete hattono Chaynu Afuubba labbinore coyi’rate ragaanni mitiimma noota bandoonni.
Adda coyi’rate baalinke babbaxxitino gobbaydi Afuubbanni hasaawate mitiimma noonke. Konne qarra tirate dandiinanni garinni Afuubbate ogimma qajeelsha aa hananfoommo. Tini yawo ninke la’annote. Babbaxxitino Embaasuwano gobbansa Afoo qajeelsatenna hasiissanno irko assate ragaanni kaa’litanninke afantanno.
Lawishshaho, Faransayete Embaase woxunninna ogimmatenni kaa’litanninke afantanno. Aananno haaru dirinnino Ispeenete Embaase Ispaanishete Afoo hatono Poolaandete gobba Afoo dipilomaatootinkera qajeelsinanni gede woxu fulo dandiitannonkeha ikkanno.
Gobbaydi gobbuwa Afuubba garunni coyi’ra dandaa Halantino mootimmuwa uurrinsharano Itophiyunnita gobboomitte horo agarsiisa dandiisiisannohura qeechisi luphiimaho. Baxxinohunni, dipilomaasenke wolaphora Arawete A foo egenna hasiissanno. Ikkinohura, woxu fulo irko assitannonkere hanse Arawete ikko Chaynu Afuubba qajeelsa hananfisiisate hasatto noonke.
Bakkalcho:- Itophiyu Baaru furcho heedhannose gede assate uurrinsha’ne widoonni maa loossinanni heedhinoonni?
Dessaaleny (PhD):- Tenne hajo lainohunni mitte xiinxallo loonsoonni. Assinoonni xiinxallo poolisete xawishshirano qixxaabbino. Kayinnilla, Duumu Baari hajo Gibitse Abbay laga lainohunni kalaqqanno xiiwora aleenni, Itophiyu Duumu Baari qeechi hee’rannosekki gede assate goxxukkinni galte sharrantanno. Baxxinohunni, dhaggese Itophiyu horoonsidhara dandiitannori baalunkurinni ittisate sharrantanni keeshshitino.
Lawishshaho, Gibitse lede addi addiri Arawete gobbuwa hanqafinoha Duumo Baara la’’anno maamari no. Konni maamari giddo Itophiyu beeqqate agurrina shiqqannokki gede assinoonni. Kuni yaa, maamaru wodho giddo Baaru gameena afidhinokki gobbuwa beeqqaano ikkitannokkita worroonni. Konni maamari miilla gobbuwa ikkitinori giddonni Jibuutenna Somaale kullannireeti.
Itophiyu maamaru miila ikkitannokki gede ho’linoonnihu Baaru gameenni /Furcho/ noosekki daafira yaannohunni ikkirono; Itophiya calla ikkikkinni Israeeleno ledeeti. Israeele eessinoonnikkihu kayinni Mereerimu Soojjaatinni Arawe ikkitinokki gobbuwa miila dikkitanno yaannohunniiti. Iraaneno hattonni.
Ikkollana, Duumu Baari furcho afi’neemmokki gede loonsoonni gano huwante loonsummoro shotu garinni guma abba dandiineemmo. Konnira, ninke ledo woyyaawino xaadooshshi noonsari Arawete gobbuwa ledo xaadooshshenke roorenkanni kaajjisha noonke. Lawishshaho, Saawudi Arabiyu ledo noonke xaadooshshi roorenkanni woyyaawiro; Gibitsete aana xiiwo kalaqa dandiineemmo.
Kayinnila, kuni ikkannohu keeru doogonninna sumuu yaatenni ikkinnina; wolqatenni assinannikkita huwata hasiissanno. Hiittenne doogonnino ikkeenna gobboomitte horonke agarsiisi’rate wolootta gobbuwa ledo hee’rannonke xaadooshshi dancha dipilomaasera xintaminoha ikkara hasiisanno.
Itophiyu hiittenne qoossoseno xa’midhanno woyte, wolqatenni ikkinokkita afa hasiissanno. Itophiyu mootimma ammantannohu keeru doogonniiti. Kayinnilla, Itophiyu Baaru furcho heedhasera hasidhannoha ikkanna; konne afi’rateno harissannota keeru doorshuwa horoonsi’ra hasidhanno. Konneno dipilomaasete doogonni calla ikkinota afa hasiissanno.
Konni ragaanni Baaru furcho heedhannonke gede assineemmo hixamanyi baalu huutaawatenni ikkikkinni uyne adhate garinnino ikkanno. Itophiyu bayira gobbaati; bayira daga noose gobbaati. Ikkinohura, Duumu Baari furcho afi’rate xa’monke dipilomaasete doogonninna uyne adhate harinshonni ikkinota ammannanni. Tenne hajo aana jawa illacha tunge loonsanniha ikkanno.
Tenne hajo lainohunni xiinxallo assa hananfoonniha ikkanna; doorshu doogga ikkitanno hedubba mootimmate shiqinshanni. Duumo Baara lainohunni xiinxallo harinsi yaa Baaru furcho afi’rate dandiisiissanno doorshuwa baala hanqafantannoha ikkanno.
Itophiyu Baaru furcho hasattose faajjetenni xawissukkinni wolqa horoonsidhanno yaannohunni qachu gobbuwa gattukkinni gano ga’nitanni gobbanke horo hasidhannokki gobbuwanni ledo kikkisiisate wo’naaltanna iillinoonni. Ikkollana, kaphu duduwinna ganonsano huwante hasattonke xawisatenni duumbara dihingeemmo.
Ninke Duumu Baarinni kayse Hindete Wuqiyaanoose geeshsha noo doorshanke horoonsi’rate wo’naalleemmo. Mitticho doogo calla doorshu gede assine xiinxallineemmoha dikkino. Tini hajo jeefote timo afidha geeshsha wo’naalshanke kaajjinshe sunfeemmoha ikkanno.
Bakkalcho:- Loossa’ne hiikko gari istiraateejenniiti gumultinannihu?
Dessaaleny (PhD):- Hiittenneno gobbaydi hajo xaadooshshi loossanke loonseemmohu gobbaydi hajo illaallishshu poolise kaima assineeti. Korkaatuno, gobbaydi xaadooshshinke, keerunna hobbaatu ikko woloottu hajubbanke illaallishshu poolise kaima assitinota ikkasenni xaa geeshsha xaadinonke qarri dino.
Awuropu kiiro 2020 garinni kalqoomu mootimmuwa haaruudde istiraateejubba fushsha hanaffino yannaatinkanni. Lawishshaho, Ameeriku gobbaydi hobbaati istiraateeje fultino; hattono Ameeriku Afrikaho babbaxxitino gobbuwanni ledo loossanno istiraateeje qixxeessidhe faajje assitino. Jaapaaneno hattonni hobbaatese agarsiisidhanno istiraateeje fushshitino. Jarmanenna Ingilizeno uminsa sanade qixxeessidhino.
Kuri giddonni mite mite istiraateejubba Ruusiyunna Ukreenete oli kalaqami kawa fushshinoonnireeti. Kuri faajjetenni la’noonni sanaddaati; xaa geeshsha gobbuwa maaxxe amaddino sanaddano no. Chaynu kayinni gobbaydi xaadooshshi seera yaannohunni fushshitino. Baxxinohunni, ‘’Global Development Initiative’’, ‘’Global Security Initiative’’, Global Civilization Initiative’’ yaannohunni sase wodho qixxeessite fushshitino.
Bakkalcho:- Dipilomaatootu Itophiyu horo agarsiisate may aana illachisha noonsa yaatto?
Dessaaleny:- Hiitti gobbano umise horo agarsiisi’rateeti loossannohu. Dipilomaatenke poletikunni, miinjunni hattono dagoomitte handaarranni loossannohu Itophiyunnita gobboomitte horo agarsiisateeti. Konne assateno mitte mittente gobba istiraateeje seekkite afate gadacho noonsa. Konni kaiminni, uurrinshanke xiinxallaanonni addi addi gobbuwa istiraateejubba nabbanbeenna loossankera injaanno gede assinoonni.
Xaa geeshsha huwantoommori hee’riro Awuropu gobbuwa yinanniri baalunku Afriku gobbuwa horrite amadate luphiima hasatto noonsataati. Korkaatuno, Afriku gobbuwara xaa geeshsha kisantinokkiti kalaqamu jiro noohura hattono dagate kiirono loosoho hasidhannohura horoonsi’ra noonke yitanno hasatto noonsa.
Tenne maaxantino hasattonsano seekkine afatenniiti Itophiyu horo agarsiisa dandiineemmohu. Inistituutennihu loosu gawalo gobbate hasiissanno poolisera woyyaabbinota doorshu hedo mootimmate shiqishate.
Bakkalcho:- Itophiyu gobbaydinni kalaqantara dandiitanno ganora reqeccaabbino yine hendanniri no?
Dessaaleny:- Wolqissinori Galchimi gobbuwa babbaxxitino horonsara yitanni mimmitu ledo heewisantannori sumuu yitanno hajo heedhuro diilallote gade soorro lainohunni callaati. Anfinte gede Galchimi gobbuwa Chayna amadate hasidhanno. Mimmitu ledo diinu gede la’’antanno. Ikkeennano, horonsa agarsiisi’rate dodantannoreeti.
Wolqissino gobbuwa horonsa agarsiisi’rate mimmitu ledo assitanno heewonni kalaqantanno horonniiti ninkeno horonke agarsiisi’nanni hee’noommohu. Mitte gobba wole gobba ledo sumuu yitanno woyte ikko sumimme hoogganno woyte gobankera kaayyote gede adhine horonke agarsiisi’neemmo doogo hiittenneeti yitanno hayyooti harunsineemmohu.
Bakkalcho:- Xaa yannara Itophiyaho hobbaatu bidhattooti yine kullanni qarri maati?
Dessaaleny (PhD):- Xaa yannara gobbankera keerunna hobbaatu bidhatto ikkara dandaannohu gobbaydinni roore giddoydi qarrira reqecci yaate ikkitooti. Konni gobbaanni Itophiya gobbaydi gaancera reqeccishannose akati dino. Ninke gobbaydi diinnara sayse aankera dandaannohu mimmitinke ledo sumuu yaa hoogate. Sumuu yaa hooga heedhuro kayinni giddoydi sumimme hooganke horoonsidhe gobbaydi diinna shotu garinni afidhankera dandiitanno.
Lawishshaho, Gibtsete ragaanni dagganno xiiwo anfoonnite. Miteekke Gibtse irkisse millissanno gobbuwa hattono babbaxxitino doogganni xiiwo kalaqqara dandiitanno. Tini gobbaydi batidhara dandiitannohu kayinni ninke mimmitinke ledo sumimme hoongeemmo woyteeti. Abbayi kofatto ledo xaadinohunni Gibtseno ikkito Galchimi gobbuwa gano heedhurono ninke bayi’ra daga noonke gobba ikkankenni giddoydi sumimme hoonge qarra tidhinummoro gobbaydinni bidhachishannonkeri lowontanni dihee’ranno.
Bakkalcho:- Uurrinsha xiinxallo harisatenni hajo la’annonsari poolise qixxeessitanno bissara ikkitanno amaalete hedo shiqishate ragaanni illete leellannore loonsoonni yite hedatto?
Dessaaleny (PhD):- Xiinxallotenni illiinoommota malu hedubba Gobbaydi hajora shiqinsheemmo. Konforaansenna seminaareno harinseemmo. Kuri baalu xiinxallote malu hedubbara kaima ikkitannonke yine ammanneemmo. Konni kaiminni, wolootta mini loossa ledotenni uynanninke hee’noonni. Kaajjado xiinxallote gaamono kalanqantanni no.
Bakkalcho:- Oottonke xawishshira wodaninni galanteemmo.
Dessaaleny (PhD):- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Woxawaajje 18, 2015 M.D
