Addisu Adoola
1 Sidaamu Budu Muziiqu Uduunne
Sidaamu daga hagiirruno ikko dadillu yannara hattono babbaxxitino yannara hagiirrise, dadilliseno ikko macciishshammese xawissanno babbaxxitino budu godo’lenna konne biifisate horonsidhanno babbaxxino uduunni noose.
Kunino muziiqu uduunni loosamannohu qarqaraho afamanno babbaxxinoricho horonsi’ratenni ikkanna insano uminsa godo’lete akati noonsa. Muziiqu uduunni mereerinni umunsa godo’lete hayyo noonsa uduunni mereerinni gama aananno garinni shiqqinshoommo.
1.1 Suusulle
Suusulle muziiqu uduunnicho ikkitanna loonsannihuno gufo noosi laalchinni yaano Leemmunni, Kuukketenni, Shomboqqotenninna W.K.L lawironniiti. Gufote aana babbaxxino deerrira xullo fushshine loonsoonni xulluwa qubbetenni tuatenninna fanatenni ufuunfanni yannara babbaxxitino baxissannonna bohaarsitanno huuro kalaqantanno. Suusulle roore yanna horo uytannohu wedellu barra shaete aana heedhe gide ceanna galadu itannota agartanno yannara, hashsha qole gide manchaametenni, utaamunni, awalunninna W.K.L hattono saada allaaltinowa godo’litanno godo’leeti.
1.2 Gingilaate
Gingilaate loonsannihu kaajjado shota ikkino haqqinniiti. Gingilaate kiironsa lamala ikkitannonna hojja mitte meetire ikkitanno taalo hojjanni murante qixxaabbino moola haqqe dirre lame shaaladda kaajjadda haqqenni gannanninna qece yitanni baxxitino biifado huuro kalaqqanno. Mittu manchi huurosi biinfille xawisate ‘‘Qaalu Gingilaate gananno’’ yinanni. Gingilaate godo’la batissannori qaaqquulle ikkitanna gide ceatenni agarate shaete aana heedhe layye layyitanno yannara horonsidhanno. Hattono jajjabbu manni Gingilaatetenni kalaqantanno biiffino huuronni umonsa boohaarsatenna cee’mille gargardhate godo’litanno.
1.3 Korowo
Korowo loonsanni gari dibbete ledo lawannoha ikke horo uytannohuno wi’late yannara assinanni wi’lishshira dukkisaanchimmatenniiti. Wi’late mine korowo ganannori meento ikkanna korowo gurachu midaadinsara muliissi’ratenninna wi’lishshu sirbi hummeessa harunsatenni suutunni anga ganatenni wi’late amuraata iibbishanno.
1.4 Dibbe
Dibbe gawate lawanno bocamino haqqi aana bootu goga bocamino haqqi aana bedeedatenni loonsanni. Dibbe haa’ne godo’lateno injaanno gede sutaasincho ledo loonsannise. Dibbe qara gede horonsi’nannihu hayyaata dukkisate ikkanna godo’lese akatino “loowo” yaamamanno lamu haqqinni woy angatenni ganatenni huuro kalaqatenniiti.
2 Sidaamu Budu Godo’lenna Sirbubba
Sidaamu Daga babbaxxino amanyootinna ayyaanna yannara shiqqanno addi addi budu godo’lenna umisehu ha’nuru sirbubbi noosi. Kuri mereerinni: Waalloole, Hano, Faaro, Qeexaalu, Hore, Dambaariyyo, Weeddonna Layye wo’munku Sidaamu qarqarira qaaqquullunni, seennunni, wedellunni, meentunni hattono jajjabbu labballinni babbaxxino garinni hadhannoreeti.
2.1 Waalloole
Waalloole bareende loossino mannooti gaadunni qeelletenni higge woy daaniichonna doobbiicho labbinno jajjabba moychubba gaadinni higganno yannara ayirrinyinsara qixxaawanno jilira sirbinanni geeraarshunni, qeenfatotenninna shallalatenni dukkisamino hummeessinniiti. Konni jili aana Manchu bareendenna qeelino qeelle daafira kullanna daa”ataano haadhanna mittimmatenni hummeessinanni.
Lawishshaho
Woyya woyyahu nafaranna, torbe hirriggi…..
Woyya addihu ” ” ”
Diina gaadihu ” ” ”
Qase laddihu ” ” ”
Worimma wolu ” ” ”
Goate golu ” ” ”
Wodhote donu ” ” ”
Anera annu ” ” ”
Jajjabbu jannu………
2.2 Weeddo
Weeddo batinye yanna hummeessantannohu jilu dargubbawa ikkanna, konne assitannorino jajjabbu labballi jila koysante budu doogonni tumamino malawo (xajje) agganniiti. Kinino minu maassowa,Luwu amanyootiwa,barcimu yannara,jilu anna bokkeessinanninna kaaliiqa galantanni mittu woleho tareessanna hurgummanni. Minu maassora ‘’imaaneho” hurgummanni kiiro giddonni Lawishsha: Eli yuummoro elannohena hayya;
Barra badhichu,ba’looshe kinchu
Hallo dikichu,akaako budi akko guggudi
Guggudu shiilo Maganu yiiro
Elannohena hayya……
Holgi dukkora ate lubbora
Hadiro saate holge ideate
Hexxo heeshshote,qae teessote
Ama beettote,mule xeertote
Elannohena hayya……
Gorrini goci gorro bagadi
Bagadu bayichi,tummi gamayichi
Hashshi again,iimi magani
Worinna ali,tummi Malawi
Elannohena hayya……
2.3 Qeexaala
Qeexaalu Sidaamu Daga babbaxxitino amanyoottanna ayyaannara labballu godo’litanno budu godo’le ikkanna godo’leno dirunni albaanna badheenni ikkatenni qote qote amadamatenniiti. Xawoho assinanni qeexaalu godo’lera urde, wonqo, shama daronna biifado siqqo woy urde amandanni. Fichee labbino jajjabba ayyaanna ayirrinsanni yannara shite uraaqqitino mannooti dagunchunna doobbiichu goga uddi’ratenninna uminsara babbaxxino worraaqqa qasi’ratenni xabbe leeltanno.
Konni gobbaanni qeexaala gate deetenni loonsanni yannara, buusaho karranni damatte goshoonshanni yannara, babbaxxino latishshu looso loonsanni yannara, olaho gaaddino gaamo qeelletenni higganno woyte, akatu aana koffeennyu noosihu koffeenyasi xawisatenna hattono macca manni reyro wi’late qaera assinanni. Mitte mittente yannara shiqanno qeexaalli ikkito xawisanno giximinna hummeessi hee’rannosi.
2.4 Hano
Hano adhino labballinna assi’rino meenti babbaxxino budu amanyooti aana godo’lanno godo’leeti. Tenne godo’lenni labballu dirunni dirante uurratenni albansaanni uurrino meentira qote amadde guwishshunna baxillu giximanni lamunku raginni burqitanna godo’litanno. Hano batinye yanna kandannihu fiixa fira ikkitino barcintino labballo xa’mate gumaata haa’ne ha’nanni yannara ikkirono, gallanni mini maassorano kandanni. Hanote godo’lera labballu gixima gaxxantanno woyte meentu “mayyaa?” yaatenni haa’rannoha ikkanna tara meentu gaxxamanno woyte labballu “ahee” yaatenni haadhanno. Hattono labballu meento “ooshsho” yaatenni guwissanno woyte meentuno labballo “yoo’ya” yaatenni guwisannonsa.
2.5 Faaro
Faaro Sidaamu Daga giddo lowo geeshsha afantinonna baxantino wedellu labballinna seennu godo’leeti. Godo’lete kaimi lembooli daae gede goowa goowaho shiqatenni godo’linanni godo’leeti. Konnirano lawanno faarote godo’le “lembooho, lemboolena…” yinanni hananfannihunna hummeessinannihu. Tenne godo’lenni wedellu labballi umonsa fixxitte, biiffino siqqubbansa amadde, hafarenna darbata uddidhe madadunni dirante seenne guwissanni gixima dirtanni godo’litanno. Seennuno budu uduunne uddi’re, umonsa goodayyo gophe,, buuro buudhe muli fanfera hee’re labballu godo’le shiima yannara wodanche harunse tara tara wodaninsa baxino wedellichi alba mare uurre gixima diranni godo’lanno. Labballu albaanni seennu diramanna labballu seennu qote amaddenna gacco gaccoho xaadisatenni goowa albanna badhe hattono haawiitto qolatenni godo’litanno.
Wewdellu faarote godo’le godo’litannohu Sidaamu Daga diru soorrro ayyaana Ficheete, barcimino labballo xa’mate gumaata haadhe martanno yannara, adhamooshshu amanyooti aananna W.K.L yannaraati.
2.6 Hore Hore seennu godo’lanno budu godo’le dana ikkitanna godo’lannohuno Sidaamu Daga diru soorro Ficheete ayyaaniraati. Konninnino seennu madadunni uurre anga gananni qarqarinsa daafira, diroho agardhanno danchu coy halchonsa xawisanno.
2.7 Dambaariyyo
Dambaariyyo qeedhootu seenni qeedhichimmansa gude aantanno heeshsho massagate mine assi’ranno yannara olluu jaallansanna ledo lophitinori ledo ikkite geegote assitanno godo’leeti. Tenne godo’le mine assidhanni noo beetto ilantino qarqari seenni insawiinni baxxite hadhanno daafira dadillansa dambaariyyote sirbinni xawisanno. Wole widoonni mine assidhanni noo beetto minaannise qarqari seenni aantete xaadannose danchu coy’ranna adhannose beetti akata, jiro, maatesi akatanna lawinore dambaariyyote sirbinni xawisanno.
2.8 Layye
Layye dagoomu giddo kalaqantino dagoomitte, politikunna miinju mashalaqqe soorri’rate, koffeenya xawisatenna giwa xawisate giximunninna hummeettetenni sokko sayinsanni mitte doogooti. Layye dagooma latishshaho, qarqara babbaxxitino gawajjonni gargaratenna kakkayishshaho owaattanno.
Tenne laisatennino Sidaamu Daga Darge giwatenni sharro assitu yannara Dargete olanto Saanqa-Barre yinanni qarqara horophillunni ganatenni sharramaano wo’ma guddino gede assite tuqu xaadooshshira fincitino poropogaandi halaale ikkinokkita, ganano eelallite dunate gobbaanni mannu aana mitte gawajjono iillishinokkiha ikkinotanna ikkitono massagaanote boo’nanna naaxxille ikkitinota xawisate yannate kiirroonni layye lawishshu gede kaysa dandiinanni.
Mangittu makkale gulufino harre,
Harresi gulufe ganino Saanqa-Barre,
Manna gudoommo yee gude higino carre,
Maganu allaalo Kimbici Kaffalle
Ninke Sidaamaho diafi’noommo yarre.
2.9 Nashuute babbaxxitino huumme horonsi’ratenni mashalaqqe soorri’rate kaa’litanno budu godo’le danaati. Konninnino wedellu saada allaaltanno darga, gide babbaxxino gaxigalinni agartanno yannara faarsotenninna kisotenni ledo mashaqqe sooridhanno. Lawishshu gedera, loosu ayirrinye xawisannonna manchu umosi loosoho qixxeessa hoogironna hasiisanno wixu uduunni hoogisiro saga’latenni hanafe minisi wo’minokkiha, fayyimmasi agarantinokkita ga’ara yaanno doni hee’rannosikkita qummi assate aananno Nashuute gixima la’a dandiinanni.
Loowe chuucanno loosinohu,
Loowe chuucanno loosinohu,
Loowe mamiinni chuucanno?
Qotto heellakko hoongohu,
Baatto barage xoonqohu,
Gatenna holge foonqohu,
Giddo godowa qoonqohu,
Micconna dona hoongohu.
Bakkalcho Ella 24 / 2013 M.D
