Kalqete donu barri Halantino Mootimma Rosunniti, Saayinsennitinna Budu Uurrinsha (UNESCO) Awuroppu kiironni Dotteessu aganira diru dirunkunni ayirrisanno. Kuni ayyaani diru harinsho giddo Manchu beetti worino egennote harumanna jiro agarate, latisatenna egensiisate aleenni, ilamate saaysatenna jirote uynanni ayirrinye gotti assate baxxino tunceenya kalaqannota ammannoonni. Baxxinohunni, sa`u ilama heeshsho, egennonna ogimma maa labbannoro farcote ikkannoha leellanno doni jiro egensiisate togoo barri jawa qeecha afi`rino.
IItophiyu kalqete ogimma giddo jawa baychonna qeecha afidhino gobbuwa giddo mitikkite. Bude, dhagge, gobbate mootimma xintatenna albi egennonna ogimma xawissannohu halaalanchu doni, muuziiyeemenna, addi addi dhaggete jiro noote. Konni korkatinni, Arkiyolojistootu, towaanyo assitannori woy daa”attannori, turizimete, xiinxallotenna buuxote aana hasatto noo gaamonna hallanyootu baxxino garinni illacha assitanno. Ikkollana, hundi ogimma jiro ikkasenni kalqe baalate jirose egensiisate, latisatenna hakkiinni afi`nanni miinju jiro hasiissanno garinni gobba horaammeette ikkitanna dila`nanni.
Konnira qarru gede assine adhinanni coyi, albi yannara mootimma konni handaarira illacha tugge halashshite loosa hooganna horosi gotti asse la”a hoogate qarraati. Hakkiinni sae, budu, dhaggenna ogimma woleho farco assine adhinanniri, gobbate baalaho noo jironna ogimma baxxitino qorophonni massagate qarri nootano ammannanni.
Tenne yannara biiloonyu aana nooti mootimma konne qarra huwatte handaara baxxino illachinninna qorophonni massagate gumulte lossanni no. Ontu qara qara handaarra mereeri giddo umiha ikke dhagge, budunna, donu hajubba hanqaffinoti Turizime, baalunku raginni guma leellishanno gede tantanote soorro assinoonnita xawinse loosu giddora e`ninkunni aganna kiirantino.
Itophiyu giddo seeda diro agarranni keeshshinoonni donna gashshitanni, agartanninna, latissanni nooti Turizimete Ministeere hundaanni woshshantannoti Itophiyu Donu Xiinxallo Agarooshshi Biiloonyeeti. Kuni biiloonyi, Halantino Mootimma Rosu, Saayinsetenna Budu Uurrinsha (UNESCO) kinsannita (milli assinannitanna assinannikkita) hattono kinsannikkita budunna ayyaanaamu doni widoonni nooha hiikko donano agare ilamate saaysate qeechu noose. Konni aleenni, kalqe baalate egensiisatenna turistete daa”attonni sa`e gobbate miinju jirora badhete miqicho ikkitanno gede assate qeecha uynoonni biiloonyeeti.
Konne qeechasi fulate biiloonyu addi addi hayyo kalaqe konni handaarinni gobba horaammeete ikkitanno gedenna hattono konne dona kalqete egensiisate gobbateno miinju jiro abbate hashsha barra yiikkinni loosanni noota Biiloonyu egensiisino.
Donu Xiinxallonna Agarooshshu Biiloonyihu Layinki Dayirekterichi Kaa`laanchu Pirofeesere Abebawu Ayyaalew coyi`ranni, tenne mixo gummaame assate baxxino garinni umi yannara “Donu Barra” gobboomu deerrinni ayirrisa hananfannita kulino. Ayirrinsanniha halaalanya barra faajje assa hoongirono, kuni barri diru dirunkunni faajjetenni ayirrinsanniha ikkiro, Itophiyu giddo noo donira gotti yiino illacha tungoonnitanna donu dagoomittenna miinju horo bowirtanno gede faasho kalaqannota buuxisino.
“Itophiyu donu barra umi yannara huwanyo kalaqate addi addi qixxaawonni ayirrinsanni” yiinohu Biiloonyunnihu Layinki Dayrekiterichi, xaa geeshsha ayirrinsanni keeshshinoonihu muuzeemete barra yineeti yiino. Itophiyu danunni haammata donna noo gobba ikkitanna, donu barra ayirrisa hasiissannohura konne barra ayirrisate qixxaanbe hee`noonnita xawisanno. Gobba kalqete deerrinni Halantino Mootimma Rosu, Saayinsetenna Budu Uurrinsha (UNESCO)te borreessinoonniti kinsannitinna kinsannikki donna ama ikkasenni, donu barra ayirrisa calla ikkikkinni donu noo qooxeessira noo daga dona agartannonna latisanno doogo aana huwanyo kalaqateno baxxino garinni ayirrinsannita egensiisino.
Kalqete noori borreessantino donna garunni egennantanno gede gobbuwa loosannohu kaajjadu loosinna xaadooshshinni ikkinoti anfoonnite. Konni widoonni, tuqu xaadooshshinni egensiisanno uurrinsha konnira jawa qeecha fula noonsa. Konne haruma harunsine mittu mittunku waalchira iillannohu egensiisate qeechinna loosi daa’attote iilladimma seekkinota ikkitanno gede assanno. Baalunku raginni daa”ataasinu donu ogimma ogimma burqitanno gobbanna qacha tuqatenni tenne dhagge biso ikkitannota kulino. Gobbuwano konne kaima assite kaajjado miinju dhuka kalaqanno.
Donu barra ayirrisa biiltote widoonni UNESCO te borreessantino donna borreesantino barra bande huwanyo kalaqate looso loosatenni kominikeeshinete istiraateeje sanfe millimillo hananfoonnita biiloonyu faajje assino. Biiloonyeho, xaa geeshsha laafu dagate xaadooshshi loosi noota coy`rinohu Kaa`lanchu Pirofeserichu Abebaw, kaajjado kominikeeshine heedhanno gede assate haaru daninni tantanate istiraateeje sanfe hasaawa hananfonnita huwachishino.
Donu barra hiittenne gobba gede ayirrisa ikkikkinni huwanyo kalaqate illacha assinoonni hajo ikkitinohura, huwanyo kalaqqanno sokka qixxaabbe iilliatnno gede donu barra ayirrinsanni. Xa noo deerrinni haammata milli assinanni donna basensanni adhantanninna ba`inoti noohura hajo la`annonsa bissa harunso assitanno gede dandiissisate looso loonsannita Layinki Dayirekterichi egensiisino.
Donu ba”anna ledo amadante ka`anno hajubba widoonni sae sae so`rotenninna halaale ikkinokki doogonni huwanyo tuqu xaadooshshira fincantannota xawisinohu Layinki Dayirekterichi, konne biddi assatenna halalanya taje iillado assate biiloonyu kaajjado kominikeeshinete istiraateeje heedhanno gede loosanni noota buuxisino.
UNESCO dona agarate widoonni mittu hajo la`annosi biso ikkirono, annuwa Itophiyu dagaati yiinohu Biloonyu, borreessantino donna agaratenna towaatate gadadi noositano huwachishino. Itophiyu Afiriku deerrinni haammata kinsannitinna kinsannikki donna borreessiisino gobba ikkitanna, donnate keeraanchimma daafira balaxo uyne loonsanni hee`noonnita coyi`rino.
Anfinte gede, Itophiyu mannu sirichi afamino gobbaati. 3 miliyoone dirrara aleenni diro kiirsiisinohu, “Luusi” woy “Dinqineshi” miqichi hattono Arebiku Buni sirchi afamino gobbaati. Kalqete deerrinni seedu daadannohu kolishshu Abbayi lagino Tophiyaho afamanno. Ertaale giirate kashili garbinna kalqete laginna iibbado gobbano afantannohu konne Itophiyu giddooti.
Konne calla dikkino. Itophiyu Nigiste Saaba gobbaati. Togoorinna wolootu daa”atote injitanno boonna, garbuwanna iibballicho hattono dubbu saada paarkubba afantanno.
Konnira, Itophiyu haammata kalaqamunniha, dhagenniha, mannu loosinohanna budu dona borreessiisate Afirikaho umi gobba ikkitino. Tenne donna YUNESCO te mazigawira haammachiishshe borreessiisate Afirikaho umita ikkiturono, gobbate turizimete handaarinni kayinni hasi`nanni deerrinni dilophitino.
Muli yanna kawa, mootimma turizimete handaari Itophiyaho badhete miqicho ikkinota ammanatenni, baxxino illacha tungoonnita egensiisino. Haammata pirojekitubba hanaffe loossanni noota addi addi tajubba leellishshanno. Konnira tenne dancha kaayyo horoonisi`ra ayii cooyinni balaxo uynanni loosooti. Baxxinohunni, hallanyu handaarrinni bobbakkino dureeyye turizimete hospitaalitete handaarinni, piromooshinetenni/egensiisatenni/, dikkote latishshinni, hattono daa”atisiisaanote uurrinsha xaaddotenni beeqqaano ikka hasiissannonsa. Kuni loosu ledame gobbanke kalqete deerrinni gotti asse leellishate aleenni, miinju widoonni nooti lopho gobbate horo uytannoti mitte huluullo dinonke.
Biiloonyu muli yanna giddo “Itophiyunniha Donu barra” yee addi addi qixxaawonni ayirrisara mixirasi qolte ledote kakkaooshshe ikkannota agaranni. Baxxinohunni, turizimete daa”atora ikkanno baycho baxxino garinni egensiisatenna dagate huwanyo kalaqate kaa`lannota xawisino.
Qara gede, Itophiyu turizimete jironni afi`nanni miinjinni horaameette ikkitanno kaayyo lexxitanno gede ayirrinsanni barri jawa qeecha afi`rinota ogeeyye coyidhanno. Itophiyu geeshshi daa”attote bayicho nookki gobbuwa nafa noonsaha egensiisatenni konni handaarinni jawa gede horaameeyye ikkitanni afantanno; “Donu barra” yine ayirrinsanni woyte konni albaanni assinanni gede gambooshshu tii-shertete attamo woy timo anfoonnikki gambooshshe ikkiro, xaano hasi`noonni guma abbara didandaanno. Aleenni biiloonyu kominikeeshinete loosinke laafa ikkino daafira konne wirro tantanate loonsanni hee`noonnita buuxisino. Biddi asine loosu aana hosiinsiro xaadooshshu doogo kalqete deerrinni assine ikkadda ogeeyyenni massagamama noosi yeemmo amma`na nooe yiino.
Muli yanna kawa kalqete dona ikkite borreessantinoti Itophiyu turizimete daa”attote baychi aana jawa gawajjo iillishshanno qarrubba albaanni noota anfoonni. Baxxinohunni, Aliyye ragaanni noo oli, xaano gea hoogasinni noo yaaddo korkaatinni Laalibelu, Akisuumenna wolootu giddoseenni noota jiro latisatenna huwanyo kalaqate “Donu barra” labbino ayyaanu barra ayirrinsanni yannara gawajjo iillitara nooti donnanna daa”attote baychi hajo la`anno bissanni illacha afidhanno gede assate jawa qeecha afi’rino. Konne tunceenya horoonsi`ratenna iillitanno gawajjo balanxe gargarte kaayyo kalaqa dandiinannita buuxisino.
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Onkoleessa 18, 2014 M.D
